Samenvatting van de. Kennisproeverij. november Mediaplaza Jaarbeurs Utrecht. Inspiratie. innovatie. co-creatie

Transcriptie

1 Kennsproeverj 26 november 2015 Samenvattng van de Kennsproeverj Medaplaza Jaarbeurs Utrecht nnovate Insprate co-create

2 Kennsproeverj Inledng Als waterbeheerder staat u voor een grote utdagng: om de velghed, waterschkbaarhed en waterkwaltet bnnen uw rego te waarborgen zjn nvesterngen nodg. Maar hoe kunt u uw geld zo effcënt en effectef mogeljk besteden en welke nnovates maken het verschl? Dt werd besproken op de Kennsproeverj de plaats vond n het nnovateve MedaPlaza. Samen met waterschappen en andere kennsnstellngen ontwkkelt nnovateve concepten met als doel meer effcënte, kwaltet en kostenbesparngen. We gngen met u n gesprek tjdens de dverse workshops en u kon aanhaken bj lopende projecten of belangstellenden scouten voor uw egen deeën. Workshopronde 1 Slmmer omgaan met ondep grondwater Esther van Baaren () en Joachm Rozemejer () Klmaatbestendge stad: maak gebruk van het waterschap! Hans Gehrels (), Frans van de Ven () en Cees van Bladeren (Une van Waterschappen), Inge van de Klundert (Gemeente Utrecht) en Constantjn Jansen op de Haar (Hoogheemraadschap de Stchtse Rjnlanden) Een velge djk ngepast n de rumte Gerard van Meurs () en Ilse Dngerds (PWN) Waterkwaltet n control Sbren Loos () Socale nnovate: verbnden ledt tot meer nnovate! Sonja Karstens () en Bram Rosenbrand (Une van Waterschappen) Slm waterbeheer; van data naar maatregelen Rutger van der Brugge (), Bonne van der Veen () en Hlga Skma (Waternet) Workshopronde 2 Sturen aan roolwater Klaas-Jan van Heerngen () en Kees Kooj () Hgh Tech beslssngsondersteunng met een lage drempel Elgard van Leeuwen (), Esther Klenveld (Hoogheemraadschap Stchtse Rjnlanden) en Marcel Boomgaard (Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwarter) Real-tme djksterkte analyses geeft handelngsperspectef tjdens calamteten Kn Sun Lam () en Mchel Ponzan () Trends n watertechnologe Joost Buntsma (STOWA) en Leon Korvng (Wetsus) Bodemdalng aanpakken doe je zo Chrs Sejger () Effectef assetmanagement voor waterbeheer en ondergrond Frank den Hejer (), Maake Blauw () en Jos Wessels (TNO) De kenns de tjdens de Kennsproeverj n deze workshops tot stand kwam, delen wj graag met u n dt verslag. In het verslag staan de contactpersonen van de workshops vermeld. Voel u vrj om met hen contact op te nemen wanneer u nog eens van gedachten wlt Mocht u een andere vraag hebben dan kunt u een mal sturen naar kennsproeverj@deltares.nl Overzcht Kennsproeverj

3 PLENAIR Kennsproeverj Welkom door dagvoorztter Paul Pardon Een kleurrjk gezelschap n een kleurrjke omgevng, noemt dagvoorztter Paul Pardon de aanwezgen bj de kennsproeverj 2015 van n Medaplaza. Hj belooft een nnovateve netwerkdag, netwerk met een rjk menu van kennsproeverj en cocreate. Naast de kennsmarkt kan een keuze worden gemaakt ut een groot aantal workshops. Deelnemers de hun ervarngen wllen delen, kunnen gebrukmaken van #kennsproeverj. Waarom kom je proeven, waar kom je voor? Paul Pardon vraagt alle aanwezgen om een onbekende mededeelnemer deze vraag te stellen. Met dezelfde persoon de buddy van de dag kan aan het ende van de proeverj het antwoord worden gedeeld. Samenwerken ledt tot kansen voor optmalsate Toon Segeren en Jaap Kwadjk Toon Segeren heet de aanwezgen welkom en lcht het doel van de bjeenkomst toe. s een toegepaste kennsnstellng en wl n toenemende mate de verbndng leggen met de praktjk. wl de kenns de er s, delen en wl weten welke behoeften er lggen bj de waterbeheerders. Wat speelt er n de wereld van het water? De zaal krjgt gelegenhed om mee te denken over de toepassng van neuwe kenns. Ook lgt er het vraagstuk hoe nnovate vorm gegeven kan worden en gefnancerd kan worden n een veranderende wereld. Jaap Kwadjk legt ut waarom ervoor kest om 1% van de omzet te wllen besteden aan adapteve plannng en bg data. Dt plan wordt utgewerkt tot een adaptef deltamanagement. Adapteve plannng houdt n: antcperen op data de net voorhanden zjn. Just naar de adapteve vervangngsopgave wordt gevraagd. Beschkbaarhed van bg data ledt ertoe dat over ten jaar de gemddelde Chnese consultant en boer Jansen weten hoe het Nederlands waterbeheer ervoor staat. Samen met Wagenngen UR en de waterschappen werkt aan het op een slmme maner verwerken van nformate de beschkbaar komt ut gegevens van bjvoorbeeld mobe- Wj weten het net meer. Dat s boer Jansen. le telefoons en twtterberchten. Dt kan belangrjk zjn voor het voorpellen van hoogwater, of wanneer er rsco s op blauwalg n zwemwater. Over vjf jaar moeten grote stappen zjn gezet, want Wj weten het net meer. Dat s boer Jansen. Hj s daar blj mee en beschouwt dt als een verrjkng. De deelnemers maken na een ptch van de workshopleders hun keuze voor de eerste ronde workshops. Overzcht Kennsproeverj

4 1 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Slmmer omgaan met ondep grondwater Esther van Baaren Joachm Rozemejer ( joachm.rozemejer@deltares.nl Een tekort aan schoon zoetwater, droogte n hogere delen van Nederland en verzltng van laaggelegen delen van het land zjn de onderwerpen van gesprek n de workshop Slmmer omgaan met ondep grondwater. 1 Probleem: eutrofërng In Nederland wordt n verhoudng relatef veel stkstof op het land gebracht. In de bodem vndt nteracte plaats tussen grondwater en opper vlakte water, vooral onder natte omstandgheden. Dt zorgt voor hogere concentrates van waardevolle grondstoffen n het oppervlaktewater, de bj de waterzuverng verloren gaan. Flevoland. Als het net nodg s om water af te voeren, kan het water nfltreren. Dt voorkomt verdrogng. Maatregel 3 Purdran Purdran s een vorm van dranage, waarbj water door een reacteve barrère gaat waarn fosfaat wordt afgevangen. Het water wordt gezuverd door jzerzand. Deze oplossng haalt 40% van de nutrënten ut de waternvoer. IJzerzand kan vjften jaar lang fosfaat bnden. Her s nog veel te wnnen n Nederland. In landen waar water schaarser s, wordt vaak gebrukgemaakt van druppelrrgate, zodat effcënter wordt omgegaan met grondstoffen. Oplossngen beïnvloeden de bedrjfsvoerng. De aanleg van het systeem kost geld en het levert voor de boer net zoveel op. Er s behoefte aan duurzamere landbouwsystemen met een cyclsche maner van werken. Alle sectoren zjn nodg om tot een goede oplossng te komen. Voorgestelde maatregel 1 Infltrate en bergngscapactet bodem optmalseren Door een set van maatregelen kan de bodemstructuur verbeteren. Dat zorgt ervoor dat bodemfunctes kunnen herstellen en water beter kan nfltreren. Reactes Voor waterschappen s het van belang dat verhardng van de bodem wordt tegengegaan. In Amsterdam wordt gewerkt aan onthardng en vergroenng van de stad. Dat voorkomt verslempng van de bodem. Zud-Lmburg controleert n de agrarsche sector op net-kerende grondbewerkng. Een van de deelnemers voegde 3 kg regenwormen toe aan zjn verdchte grond en daarmee waren zjn problemen opgelost. Voorgestelde maatregel 2 Regelbare dranage Regelbare dranage s een werkwjze de al vjftg jaar wordt toegepast n 2 Bj kwelgebeden waar het zoute water ondep zt, bestaat het rsco op verdwjnen van de zoetwaterlens. Een oplossng kan zjn: het deper leggen van de dranage. Daardoor wordt bj dranage net het zoete, maar het zoute water afgevoerd. Door pelgestuurde dranage vergroot de zoetwaterlaag n de bodem. De deelnemers kennen de technek. Deze bljkt n de praktjk te werken en de grondwaterstand bljft geljk. Men s postef, maar waarschuwt voor contraproductef gebruk van de technek. Doordat boeren zo graag de eerste snede gras wllen oogsten, wordt zoet water versneld afgevoerd en dat kan n bepaalde gebeden leden tot bodemdalng. Het bedrjfsbelang op de korte termjn s soms tegengesteld aan het duurzame bodemgebruk op de lange termjn. Pelgestuurde dranage s een mooe denkrchtng. De nvesterng voor dranage s voor de boer. Maar als de bodem daalt en daardoor djkversterkng nodg s, betaalt edereen. De kosten lggen op een andere plek dan de baten. Daar moet aandacht voor komen en hern moeten keuzes worden gemaakt. Een mogeljke oplossng s om n veenwedegebeden met bodemdalng te kezen voor een dreslagstelsel, waarbj een derde van het land enkele decenna gelegenhed krjgt om het veen opneuw te laten aangroeen. Aandacht wordt gevraagd voor meervoudghed en andere waarden als recreate en andere verdenmodellen dan alleen het belang van waterbeheer en landbouw. werkt n Sngapore aan operatonele aqufer storage and recovery. Herbj wordt zoet water opgevangen tjdens neerslagoverschot. Dt neerslagoverschot wordt geïnfltreerd n de bodem, door de grondwaterstand kunstmatg ets te verhogen. Ut dt zoetwatergebed kan, wanneer dat nodg s, water onttrokken worden, waarbj de grondwaterstand weer ets verlaagt. Dt ljkt een mogeljke oplossngsrchtng te zjn. In Nederland s het wellcht mogeljk om bj pekbuen op daken van gebouwen water te bufferen, om dt op een later moment te kunnen benutten. Overzcht Kennsproeverj

5 1 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Klmaatbestendge stad; alleen met steun van het waterschap! Frans van de Ven Hans Gehrels Inge van der Klundert (Gemeente Constantjn Jansen op de Haar HHS de Stchtse Rjnlanden Cees van Bladeren Une van Waterschappen Introducte Cees van Bladeren (Une van Waterschappen) praat over wat de stad en het waterschap voor elkaar kunnen betekenen. Dan gaat het net over een klmaatbestendge stad, maar over de klmaatacteve stad (KAS), want het verhaal betreft net alleen de verdedgng tegen water, maar ook het gebrukmaken van allerle kansen de het water bedt n een tjd van klmaatveranderng. Aanledng was het OESO-rapport dat de Nederlandse waterschappen een goed cjfer gaf, maar ook wees op hun onbekendhed bj de burgers. De waterschappen moeten de steden n en samenwerken met burgers en overheden op het gebed van klmaatveranderng, water en groen, httestress, duurzame energe, waterzuverng en watervelghed. De waterschappen zjn nog aan het ontdekken wat ze zouden kunnen doen en hoe hun expertse de leefbaarhed n de stad zou kunnen vergroten. Er zjn n verschllende Nederlandse steden KAS-samenwerkngsprojecten. De samenwerkng n het statonsgebed van Utrecht s een van de voorbeelden daarvan. Healthy urban boost Inge van de Klundert (gemeente Utrecht) stelt dat klmaat geen ssue s voor de stad Utrecht. Daar gaat het meer om het aantrekkeljk maken van de stad, het verwerken van de groe va nbredng en het gezond houden van de bewoners. Utrecht zet dan ook vooral problemen bj het transportsysteem (gelud en utstoot van stkstof) en het wenge groen (httestress). In het statonsgebed werkt Utrecht aan het project Healthy urban boost. De ambte s een duurzame gebedstransformate, energeneutraal, klmaatrobuust en aantrekkeljk. Er worden meer deeën utgeprobeerd. Zo s op het voormalge Veemarktterren gekeken wat voor nvloed brede of smalle wegen en verplaatsng van huzenblokken hebben op httestress. Constantjn Jansen op de Haar (Hoogheemraadschap De Stchtse Rjnlanden) beaamt dat er n Utrecht net veel aandacht s voor klmaatadaptate. Het waterschap weet wel dat water een rol moet spelen n de stad en zal de wetenschap dus aan de stad moeten zen te verkopen. Dat kan alleen n samenwerkngsverband. De klmaatveranderng brengt hevge stortbuen mee, of droogte. Soms gaat het echt ms, zoals n 2014 n Kockengen, waar het lang duurde voordat alle water was weggepompt. Daar heeft HDSR samen met gemeente en kennsnstellngen gezocht naar oplossngen. Montorng, ervarngen en onderzoeken moeten een kennsagenda opleveren en een toolkt met oplossngen, de beschkbaar s voor edereen. Bj de bouw van Ledsche Rjn stond de waterschapskeet naast de van de bouwers. Het resultaat: al het water dat n de wjk valt, bljft n de wjk. Bewoners zen ook dat het water n wad s wordt vastgehouden en de auto op straat wassen s verboden. In het Jaarbeursgebed s 98% van de bodem versteend; het water gaat weg va het rool. Het waterschap geeft advezen hoe het water s vast te houden. Het waterschap hoopt dat gemeenten samenwerkng gaan zoeken. Daar heeft het zelfs geld voor over. Beschkbare en benodgde kenns Frans van de Ven () laat de deelnemers aan het woord. Sommgen herkenden de oplossngen de n Utrecht waren toegepast, maar daarnaast bleken ook de problemen bekend, vooral het gebrek aan communcate tussen waterschappers en gemeentebestuurders. De spreken elkaars taal net: de een zet een probleem, de ander verbaast zch over dat getob. Als een gemeente geen urgente zet, moet een waterschap andere mddelen zoeken en komen met ntateven de meer geven dan archtectuurwater. Vraag bj de waterschappers s: hoe maak je een gemeente klmaatbewust? Een methode ljkt wel: door ntensef contact en door bjvoorbeeld gemeenten te attenderen op koploperprojecten. Je kunt een gemeente net dwngen, wel verleden. Waterschappen kunnen bj gemeenten vragen hoe ze de burgers kunnen motveren. Vaak s bewustwordng van de fnancële gevolgen van maatregelen en goede trgger: als de rwz net meer al het regenwater krjgt, werkt ze goedkoper en kunnen de tareven omlaag. Communceren met bewoners en jezelf laten zen s wat een waterschap bj een urgent probleem (Kockengen!) absoluut moet doen, naast het werken aan de technsche oplossngen. In Alphen aan de Rjn s er maandeljks een waterspreekuur, waarbj medewerkers van Hoogheemraadschap Rjnland aanwezg zjn. Archtecten, projectleders, utvoerders kunnen hun probleem voorleggen en n samenspraak wordt een oplossng bedacht. Er s al jaren een waterparagraaf de ets dergeljks voor elke gemeente verplcht stelt. Een andere partj bj de ontwkkelng van de klmaatacteve stad s de markt. Overzcht Kennsproeverj

6 1 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Een velge djk ngepast n de rumte Multfunctonele Waterkerngen n een urbane omgevng Gerard van Meurs gerard.vanmeurs@deltares.nl Ilse Dngerds PWN lse.dngerds@pwn.nl Meekoppelkans Bj het Natonaal Deltaprogramma staat watervelghed voorop. Tegeljkertjd heeft men te maken met een aantal maatschappeljke ambtes, waaronder ambtes op het gebed van natuur en stedeljke ontwkkelng. Wanneer de watervelg hed n de vorm van djken gekoppeld kan worden aan de maatschappeljke ambtes, dan s er sprake van een maatschappeljke meekoppelkansen. Voor een bnnen het Natonaal Deltaprogramma maatschappeljk verantwoord gebruk van de rumte beden de meekoppelkansen grote mogeljkheden. Dat vraagt wel wat van alle betrokkenen. Samenwerkng Net alleen de djkbeheerders moeten naar de mogeljkheden kjken. Ook beheerders van wegen en van ledngen voor elektrctet, gas, water en andere zaken moet men erbj betrekken. Daarnaast heeft men nog te maken met stedeljke en natuurljke ontwkkelngen. Het gaat om een goed beheer van djken en andere nutsvoor zenngen, samen met het zo mn mogeljk aantasten van het stedeljk aanzcht en de natuurljke omgevng. Men moet elkaar vroegtjdg bj plannen betrekken en daarover contnu n gesprek bljven, plannen op elkaar afstemmen voordat men n een utvoerend stadum komt; dan s men al te laat. Egenljk moet men bj het ontwerp van meerjarenprogramma s al n overleg gaan. Hudge stand van zaken Op klenschalg nveau s er al sprake van samen werkng tussen organsates. Dan betreft het relatef klene werken, waarbj een zeer beperkt aantal organsates betrokken s. Vaak gebeurt het omdat het nodg s. Vaak komt het vanut de praktjk of s het ngegeven door de technek. Er s echter geen sprake van een structurele aanpak. Er valt dus nog een slag te maken. De bass van de aanpak begnt egenljk bj de plannng van de rumteljke ordenng op langere termjn. Wat te doen? Zoals gezegd, begnt het bj de plannng van rumteljke ordenng op langere termjn. We, welke organsates zjn daarbj betrokken? De organsates moeten vanaf het begn structureel meedenken. Immers, ze kennen allemaal andere doorlooptjden en geldstromen. Dt betekent afstemmen op bestuurljk nveau. Eerst de stakeholders en daarna de grote partjen erbj betrekken; dan volgen de klenere partjen ook wel. Verschllende vses over een djk moeten op een ljn komen. Wanneer een djk meer Wanneer de watervelghed n de vorm van djken gekoppeld kan worden aan de maatschappeljke ambtes, dan s er sprake van een maatschappeljke meekoppelkansen. functes moet vervullen, zonder dat de velghedsnormerng n gevaar komt, s een nnovateve aanpak nodg. De ontwkkelng kost ook tjd. Bj een project waarbj veel partjen betrokken zjn, elk met een egen doel, aanpak en geldstroom, s egenljk een regsseur rumteljke ordenng nodg om alles n goede banen te leden. Iedere partner moet bered zjn naar het gemeenschappeljke belang te kjken en waar nodg over het egen belang heen te sprngen. Zo nodg moet regelgevng worden aangepast. Bj projecten op langere termjn horen ook fnancële afspraken tussen de partjen de bj de termjn passen, lefst nog ets langer, voor het geval er op een later tjdstp nog wat aangepast moet worden. Dat geldt ook voor de explotatekosten voor de djk. Voor- en nadelen meekoppelkansen Langzaam zjn betrokkenen van de voordelen van meekoppelkansen meer overtugd dan van de nadelen. Door het benutten van de kansen komen alle aspecten vroegtjdg aan de orde, s er sprake van meer commtment, vndt er een koppelng plaats van kenns van ontwkkelng en van utvoerng, wordt nnovatef werken bevorderd, gaat het utendeljke werk sneller en wordt het per onderdeel goedkoper. De betrokkenen kunnen trots zjn op hun werk en het werk ondervndt meer waarderng van de omgevng. Als negateve aspecten zet men nog te veel het egenbelang, zet men de samenwerkng meer als gedoe dan als een voorutgang. Concluse Het benutten van meekoppelkansen wnt terren. De combnate van functes s utendeljk goedkoper dan de som van de kosten voor de aparte functes. Bovenden legt men mnder beslag op de rumte. De balans s postef. Voorwaarde s wel dat de toepassng en het benutten van meekoppelkansen n een zeer vroeg stadum getrokken wordt door bestuurders. De utvoerng kan wel eens vjften jaar later plaatsvnden, dus gewoon volhardend begnnen. Overzcht Kennsproeverj

7 1 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Waterkwaltet n control Hydrobologsche gegevens nu ook te ontsluten n Delft-FEWS Sbren Loos sbren.loos@deltares.nl Sbren Loos (advseur/onderzoeker waterkwaltet en ecosystemen ) presenteert de mogeljkheden van het programma Delft-FEWS voor de ecologe. Deze presentate s samen met Laura Mora (advseur waterkwaltet Waternet) en Jannes Schenkel (projectleder proef algensensor Paterswoldsemeer, waterschap Noorderzjlvest) gemaakt. In Delft-FEWS kunnen ecologsche gegevens gecombneerd worden met waterkwanttet- en waterkwaltetsgegevens. Delft-FEWS geeft endgebrukers een overzcht n tjd en rumte van de gemontorde monstergegevens. Het helpt hen bj het structureren, vsualseren en opvragen van deze gegevens. Een van de neuwste functes van Delft-FEWS s een sample vewer. Deze toont een overzcht van de egenschappen van elk monster, zoals de bemonsterngsmethode en het laboratorum, en kunnen namen van ecologsche soorten smpel gewsseld worden tussen de Nederlandse en wetenschappeljke Latjnse naam. Valdate van meetgegevens Onder endgebrukers bestaan onzekerheden over de betrouwbaarhed van de gegevens de verzameld en geanalyseerd worden. De onzekerheden zjn de afstand waarover de bemonsterng plaatsvndt, condtes van de genomen monsters en eventuele varates n analyseresultaten. Het valderen van gegevens s wenseljk en noodzakeljk, voordat deze n Delft-FEWS worden opgenomen. Maneren van valdate zjn onder andere het utvoeren van een kwaltetscontrole door het laboratorum en/of het nvoeren van basschecks waterkwaltet n Delft-FEWS. Delft-FEWS s de publeke communcatetool voor gedragsbeïnvloedng Bestuurders van waterschappen wllen het naleefgedrag van tunders kunnen beïnvloeden. 40% van de orchdeeëntelers gebrukt verboden mddelen. Met presentates ut Delft-FEWS kan het naleefgedrag van deze tunders beïnvloed worden. Het doel s het creëren van socale druk vanut de omgevng en de tunbouwsector. Delft- FEWS kan verschllende brongegevens, zoals waterkwaltet en ecologe, combneren en presenteren. De voor de tunders relevante nformate kan ut Delft-FEWS geflterd worden en va een webservce worden ontsloten en geëxporteerd naar programma s zoals Excel en/of naar CMS-systemen van webstes. Delft-FEWS nzetbaar als vsualsatetool waterkwaltet voor bestuurders Bestuurders ontvangen graag een halfjaarljks beeld van de waterkwaltet waaraan zj drect zen welke ontwkkelngen en veranderngen n de waterkwaltet zjn opgetreden en of bjsturen van het beled gewenst s. Een bestuurder en beledsmedewerker vragen zch af of Delft-FEWS gebrukt kan worden als vsualsatetool waterkwaltet voor hen. Waternet gebrukt Delft-FEWS al als vsualsatetool voor bestuurders met behulp van Ecologsche Sleutel Factoren waarmee de ecologsche status van waterlchamen nzchteljk wordt gemaakt. Hydrobologsche regstrates worden automatsch doorgegeven aan een centrale database en ontsloten n Delft-FEWS. zet het als een utdagng om ook voor de presentate van de waterkwaltet aan bestuurders tot een dergeljk resultaat te komen. Delft-FEWS voor blauwalgverwachtng Wat heb je nog nodg om de nformate ut Delft-FEWS te vertalen naar zwemmers en horecaondernemers vraagt een bestuurder van Delfland. Data ut Delft-FEWS kunnen geëxporteerd worden naar de webste van provnces: In de toekomst s het mogeljk dat met Delft-FEWS een blauwalgverwachtng wordt gepresenteerd. Zwemmers zen op waar gezwommen kan worden.., en wat de waterkwaltet en de eventuele blauwalgverwachtng s. Horecaondernemers kunnen herop nspelen met hun nkoop en nzet van personeel. Delft-FEWS kan gebruk maken van meetdata, van bjvoorbeeld satelleten en modelsmulates. Zo kunnen bandbreedtes n de voorspelde meteorologe worden meegenomen, waarmee de kans voor een blauwalgverwachtng mee kan worden bepaald of bjgesteld. Hoewel net alle waterkwaltetsparameters afgeled kunnen worden ut optsche satelletdata, geven deze data vlakdekkende nformate over het onderwaterklmaat. De groene kleur van algen en troebelhed van het water kunnen relatef gemakkeljk worden gemeten met optsche sensoren van satelleten. Een lage troebelhed s belangrjk voor het lchtklmaat voor planten en vs, algen op hun beurt kunnen de troebelhed beïnvloeden. Om satelletdata voor het montoren van waterkwaltet te kunnen gebruken, moeten eerst de (specfeke) optsche egenschappen van de stoffen n het water bekend zjn. Deze egenschappen kunnen, samen met de kleur van het water, gemeten worden tjdens het veldwerk, waarbj veldwaarnemngen plaatsvnden voor kalbrate en valdate. Satelletdata kunnen een nuttge bjdrage leveren voor blauwalgverwachtng, neuwe ontwkkelngen maken dt type data steeds brukbaarder. Overzcht Kennsproeverj

8 1 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Socale nnovate verbnden ledt tot meer nnovate! Sonja Karstens Bram Rosenbrand Une van Waterschappen Wat s socale nnovate? Socaal nnoveren s met socaal benul slm nadenken buten de gebrukeljke kaders. Socale nnovate maakt gebruk van het oplossend vermogen van meerdere actoren (burgers, bedrjven en over - heden). Zo ontstaat een open netwerk met een gezamenljke vse. Het product s een praktsche oplossng. Socale nnovate vndt plaats n organsates (coöperates, project overstjgende verkennng HWBP) n consorta (Dutch Sustanable Growth, Duurzaam Door, Ranproof Amsterdam) of n vrtuele netwerken van jonge honden, academsche werkplaatsen en lvng labs. Socale nnovate floreert dankzj: De kenns en competentes van verschllende soorten betrokkenen; De nbreng van verschllende culturen. Denk aan het verschl n denkwjze tussen een beledsmaker en een agrarër; De rumte om te expermenteren met onderzoek en ontwkkelng en net meteen hoeven afrekenen. Ervarngen met socale nnovate Socale nnovate va vrtuele netwerken LnkedIn-groepen en platformen zoals Delta en Yammer zjn bedoeld voor nformate-utwsselng en dscusses met experts/collega s, maar komen net echt van de grond. Net edereen zet het belang van dgtale platformen en weet van het bestaan. Wellcht een generateprobleem? Het bjhouden van dgtale netwerken kost veel tjd en de ICT-ondersteunng schet vaak tekort. Bovenden worden dergeljke platforms vaak overheerst door enkele acteve gebrukers met een te promnente boodschap. Het platform Sharepont van de Une van Waterschappen s geen dscusseplatform, maar een mddel om documenten te delen. Socale nnovate va crowd sourcng Een oproep op Facebook n plaats van een bewonersavond om menngen te pelen over plezervaart op de Kromme Rjn. De vraag s of de nput representatef s en wat er met de utkomsten moet gebeuren. Dergeljke pelngen zouden tegeljk va de ouderwetse meda (lokale kranten) en n de omgevng (supermarkt, borden op locate) gehouden moeten worden om representatef te zjn. Aan nwoners vragen pelgegevens door te geven zorgt voor betrokkenhed. Het met de mobele telefoon doorgeven van waterkwaltetgegevens s hervan een voorbeeld. Het project Djkdenken van Aa en Maas heeft geled tot een nnoverende realsate van een brug. Socale nnovate met het bedrjfsleven Om een oplossng te vnden voor ppng s het waterschap Rverenland, voordat de formele aanbestedng begon, met alle aanbeders tegeljk om de tafel gegaan. Mogeljke oplossngen en kwestes rond de (fnancële)rsco s werden besproken. Ook dscusseerde men over de toepassng van de technek en we deze het beste zou beheersen. De rol van het waterschap n een dergeljk proces moet (nog) nauwkeurg worden omschreven. Socale nnovate met agrarërs of burgers In het Westland zjn met tunders afspraken gemaakt over het gebruk van hun getwaterbassns als waterbergng. Veelvuldg overleg over velghed bleek essenteel. Een waterschap kan de wateropgave voor een polder utbesteden. Vraag s hoe een waterschap überhaupt taken ut handen kan geven terwjl de endverantwoordeljkhed bj het waterschap bljft. Taken overlaten vergt wederzjds geloof en vertrouwen. Maar hoe bljft het waterschap utendeljk n control? Strjdbare mleuclubjes ljken soms een gevaar voor een project. Als zj echter worden betrokken bljken ze soms een brukbare kennspool en worden bondgenoot. De STORM-methode De STORM methode faclteert en structureert het contact tussen bedrjven en waterschappen en ledt tot nzcht, focus en een dudeljke busness case en bevordert partcpate en draagvlak. Flood Proof Holland voor de ontwkkelng van nnovateve noodmaatregelen s hervan een voorbeeld. Zeven bedrjven presenteerden hun totaaloplossng. Met de STORMmethode werd de waarde en de kans van slagen van elk dee vastgesteld. Rjkswaterstaat heeft va de STORM-methode al zeker 30 projecten gerealseerd. Opdracht met Storyworld Twee groepen bespreken een project waarbj het leggen van verbndngen een krtsche succesfactor zou kunnen zjn. Ze gebruken de socale nnovatetool Storyworld, waarbj de focus lgt op het meekrjgen van een persoon n het project. Groep 1 Amersfoort als klmaat-adapteve stad. Innoverende deeën oogsten ut de bevolkng door burgers te betrekken bj het verzamelen van data. Groep 2 Samen met agrarërs de watervoorzenng n een polder verbeteren. Inventarseren van context, doelen en wensen van de boeren s stap een. Daarna bespreken de boeren gezamenljk (en vaak voor het eerst) hun ndvduele behoefte aan water. Zj delen nformate over hun bedrjf. Mensen op deze maner verbnden laat hen nzen dat ze van elkaar kunnen leren omdat ze met hetzelfde vraagstuk bezg zjn. In Zeeland heeft een dergeljke groep boeren budget gekregen om hun ver - kavelngsprobleem op te lossen. Overzcht Kennsproeverj

9 1 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Slm waterbeheer van data naar maatregelen Rutger van der Brugge Hlga Skma Waternet Bonne van der Veen In 2015 hebben en Waternet de slm watermanagementtafel ontwkkeld. Dt s een smulate voor waterbeheerders, waarmee zj kunnen expermenteren met waterbeheer over de egen beheergrenzen heen. Met de smulate kunnen de deelnemers zelf ervaren wat slm water- deelnemers krjgen een set kaarten water staat vertegenwoordgen. De management n de praktjk nhoudt met maatregelen, zoals het openen of en wordt dudeljk welke gegevens, sluten van sluzen en het nzetten van modellen en bestuurljke afspraken gemalen. nodg zjn. De smulate s voor de eerste keer op 28 oktober met succes De weersvoorspellng: utgevoerd met alle beheerders n de In de ochtend hevge neerslag, tot rego Noordzeekanaal/Amsterdam- 3 mm per uur, n grote delen van het Rjnkanaal, nl. de waterschappen land. In de mddag houdt de regen Rjnland, Hollands Noorderkwarter, aan. De wndkracht s 3 zudwest, Amstel, Goo en Vecht, De Stchtse de mddagtemperatuur 15 ºC. Een Rjnlanden en Rjkswaterstaat. communqué van Rjkswaterstaat bercht dat een van de pompen bj het Deelnemers n de smulate zjn de gemaal n IJmuden n onderhoud s. De operatonele waterbeheerders. Zj vermnderng van de afvoer s 50 kuub worden geconfronteerd met de weersvoorspellng of een gebeurtens en door per seconde. met elkaar samen te werken, wordt De deelnemers bepalen welke set geprobeerd het waterbeheer te verbeteren, beter te antcperen, het water In de eerste ronde bepalen de water- van maatregelen zj wllen nemen. beter te verdelen, schade te voorkomen beheerders dat eder voor zch. De en kosten te besparen. Komend jaar maatregelen worden ngevoerd n het worden meer onderdelen aan de model en doorgerekend. De effecten smulate toegevoegd: meer scenaro s, n waterstanden en kosten worden meer beheergebeden, bestuurljke getoond. In de tweede ronde overleggen keuzes, organsatorsche belangen, en de waterbeheerders met elkaar en andere functes, zoals: energeprjzen, bepalen samen welk maatregelenpakket zj nzetten. Ook deze maatregelen zoutgehalte en waterkwaltet. worden doorgerekend. Daarna kezen Hlga Skma van Waternet geeft de de deelnemers welke stratege het deelnemers een korte utleg van het beste s en worden de maatbekers watersysteem. De ver waterschappen gevuld, zodat de waterstanden lozen op het Amsterdam-Rjnkanaal. zchtbaar worden. Het gemaal bj IJmuden s een belangrjke afvoer naar zee. Eb en vloed De smulate s twee keer gespeeld. De bepalen wanneer er gespud of gemalen tweede smulate kende extra complcerende factoren. Door verschllende kan worden. ronden te smuleren werd de stratege De deelnemers vormen vjf groepjes, steeds slmmer. Opvallend s dat de de de ver waterschappen en Rjks- kosten door de samenwerkng gunstg beïnvloed kunnen worden en dat vooral bj grotere problemen, zoals hevge regenval of utgevallen apparatuur, er een dudeljke meerwaarde s als de waterbeheerders onderlng overleggen. De verbeterpunten de de deelnemers voor het spelen van de smulate aangaven hadden vooral betrekkng op het computermodel waarmee de waterstanden werden berekend. Dt s bewust erg eenvoudg gehouden om de rekentjd kort te houden. Dt komt de snelhed van de smulate ten goede, maar gaat ten koste van de nauwkeurghed. In 2016 zal het model doorontwkkeld worden met meer detal. De deelnemers zen een dudeljke meerwaarde n de smulate. Het laat zen dat het delen van nformate met alle beheerders noodzakeljk s. Er werd geopperd dat het n de praktjk goed zou zjn als alle partjen de betrokken zjn bj het waterbeheer een gezamenljk nformatescherm hebben, waarop de actuele stuate zchtbaar s en waarmee smulates utgevoerd De deelnemers zen een dudeljke meerwaarde n de smulate. kunnen worden. Door het smuleren van dverse scenaro s kan vooraf nagedacht worden en kunnen betere keuzes gemaakt worden als de stuate zch voordoet. Het onderlnge begrp over te maken keuzes wordt groter. Bj een probleemstuate kan veel eerder gestuurd worden, zodat de pek van het probleem afneemt en daarmee de potentele schade. Overzcht Kennsproeverj

10 PLENAIR INTERMEZZO Kennsproeverj Toon Segeren 3 gesprek Stefan Kuks ld dageljks bestuur Une van Waterschappen Joost Buntsma drecteur STOWA Wat zjn de (gezamenljke) utdagngen voor de korte en lange termjn voor de waterschappen, de gemeenten en de provnces? Stefan Kuks benadrukt dat de waterschappen als sector nnovates meer moeten etaleren. De 23 waterschappen hebben elkaar nodg, want ze werken aan dezelfde vraagstukken: Hoe ga je om met hoogwater? Hoe kunnen we slmmer omgaan met zoetwater? Hoe zorgen we voor een klmaatadapteve stad? Samen kunnen de waterschappen werken aan een crculare econome. TU Delft, STOWA en het bedrjfsleven werken snds vjften jaar samen aan de Nereda zuverngstechnologe. Het concept staat ntussen als een hus en wordt geëxporteerd naar landen als Brazlë en Chna. Dat s de maner hoe Topsector Water moet werken. Het gaat net om losse vragen en antwoorden, maar om langjarge allantes n de gouden drehoek met overhed, kennsnstellngen en het bedrjfsleven. Waar s voor de meeste aandacht nodg? Toon Segeren benadrukt dat de partjen de de technologe toepassen, de opdrachtgevers zjn. Het s belangrjk dat de opdrachten, de kennsvragen, helder zjn. moet goed lusteren naar de opdrachtgever en mede de vraag formuleren. Waar lggen de utdagngen? Maar ook: wat zjn de mogeljkheden voor fnancerng en welke Europese fondsen zjn beschkbaar? Stefan Kuks merkt op dat waterschappen kennsntensever worden. Voor sober en doelmatg waterbeheer zjn verbndngen n het gebed nodg. De aanpak moet ntegraal zjn en processen zjn vaak stroperg. Het waterschap s een echte doe-organsate. Waterzuverng moet 24/7 draaen en dat mag net mslukken. Waterschappen kezen graag voor zekerhed, maar ook expermenteren zjn nodg en de moeten wat opleveren. Daar lgt druk. Joost Buntsma beschouwt STOWA als makelaar n kennsvragen van bjvoorbeeld waterschappen en provnces. De organsate verrcht onderzoek naar belangrjke maatschappeljke vraagstukken over waterbeheer. De opgaven zjn groot. Het s van groot belang om elkaar te vnden n een vroegtjdg stadum en om gezamenljk de doelen en actvteten te formuleren. Door toepassng van kenns van wordt veel geld bespaard. Dt s voor waterbeheer belangrjk. Toon Segeren s ld van het managementteam. Vanut zjn poste werkt hj samen met bjvoorbeeld Alterra aan de vormgevng van samenwerkng op strategsch nveau. met onder meer waterschappen. Wat hebben, STOWA en de Une van Waterschappen van elkaar nodg? Joost Buntsma geeft aan dat de organsates elkaars expertse moeten kennen, om te herkennen wat ze van elkaar nodg hebben. Stefan Kuks vraagt STOWA en om naar de waterschappen toe te komen, om de kennsvragen erut te halen. Toon Segeren geeft aan dat nzcht n de vraag nodg heeft. Overzcht Kennsproeverj

11 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Sturen aan roolwater Klaas-Jan van Heerngen Klaas-Jan van Heerngen en Kees Kooj wllen spreken over de ondergrondse nfrastructuur. Deze staat anders dan de bovengrondse nfrastructuur nog met twee benen n de vorge eeuw. Er wordt veel te weng gebrukgemaakt van moderne mddelen. kosten om de grllge aanvoer te kunnen verwerken, zjn hoog. Door een relatef smpele gebedsregelng op gemalen n de tjd kan jaarljks euro worden bespaard. Het totale proces moet goed n de vngers Veel waterschappen en gemeenten hebben een centrale controlekamer, maar toch worden ze n de praktjk verrast door verstop- ztten, om goede maatregelen te kunnen nemen. Kees Kooj kees.kooj@deltares.nl pngen, de eerder onderkend kunnen worden. 1 Stellng: We meten toch alles al? We hebben toch al. De gemeente Alphen aan den Rjn mnmalseren van overstorten en het functoneren van de zuverng voorop. Het Bestuursakkoord Water ledt tot In de praktjk bljken de mensen n de regekamer vooral meer gefocust op zuverngsprocessen en net op wat er n het rool gebeurt. Een tweede voorbeeld s een plot van waterschap Rverenland. Door znkers n het roolstelsel ontstaan heeft realtmecontrole op de een besparngsopdracht van 450 luchtbellen n de pjpen, de ertoe gemalen. Bj een probleem wordt het mljoen euro. In dat kader vnden leden dat de doorstromng ernstg waterschap gebeld, maar het water- afstemmng en optmalsateactes wordt belemmerd. Door herop goed schap weet net hoe de gemeenteljke plaats, om te komen tot de te analyseren, kunnen de prestates gemalen werken. maatschappeljk laagste kosten. van het systeem aanzenljk Tradtoneel houdt elk gemaal de ver beteren: het voorkomen van een egen broek op. In de praktjk zou het Lmburg heeft als speerpunt n het luchtbel n één ledng kan ten verstandg zjn om gebruk van de beled afkoppelng van regenwater en geznnen een heel jaar lang van gemalen op elkaar af te stemmen. nfltreren van regenwater n de energe voorzen. Deze nformate s bodem. De provnce beschkt over drect ut metngen te halen. In de provnce Lmburg wordt twee modulare basssets, de afhan- gestuurd op capactet bj de rolerng keljk van de behoefte nzetbaar zjn. Klaas-Jan van Heerngen en Kees Kooj en bestaat er een koppelng met de advseren een regelmatge energe- drnkwatermaatschappj. In Neder- Klaas-Jan van Heerngen noemt het check van het rool. De grote vssen n land s dt een utzonderng. voorbeeld van rwz Garmerwolde, besparng zjn het afkoppelen van waar de aanvoer van roolwater erg hemelwater en controle van het rool 2Stellng: Sturng van de rolerng vanut geld of vanut MVO? grllg bljkt, vooral bj droog weer. De op luchtbellen. Een nteressante vraag s of het beled rond rolerng wordt gestuurd vanut geld of vanut MVO. De nves- Een eenvoudge energecheck terngen beïnvloeden de onderhoudskosten, de energekosten, de van het rool kan veel besparng opleveren CO 2 -reducte en de duurzaamhed. Wanneer puur wordt utgegaan van n rolerngskosten. het utvoeren van densten, staan de onderwerpen afvoerverplchtng, het verbeteren van de waterkwaltet, het Overzcht Kennsproeverj

12 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Hgh tech beslssngsondersteunng met een lage drempel Marcel Boomgaard HHS Hollands Noorderkwarter Elgard van Leeuwen Esther Klenveld HDSR 1 Introducte Cees van Bladeren (Une van Waterschappen) Fantaseën over de toekomst hebben vaak betrekkng op vorm en technek en net zozeer op de totale, platte beschkbaarhed van heel veel nformate voor edereen. Toch s dat laatste steeds meer het geval. Dat heeft ook bj het waterbeheer zjn consequentes: je hebt meer data, de modellen worden beter, maar de communcate met de burger, de ngeland, maar ook met de bestuurder, wordt almaar belangrjker. Er volgen twee voorbeelden. 2 Langs het Noordzeekanaal Marcel Boomgaard (Hoogheemraadschap Hollands Noorder kwarter) laat een dgtaal model zen van de waterkerng ten noorden van het Noordzeekanaal en het IJ. HHNK s verantwoordeljk voor alle waterkerngen boven het IJ. De prmare kerngen lopen bj het kanaal en het IJ ver het bnnenland n. De neuwe wetgevng laat veel van de oude prmare kerng afgewaardeerd zjn tot secundare kerng, omdat er mnder gevaar bestaat voor over stromng. Met 3DI-modellen kan de schade bj een doorbraak worden berekend, waarna het waterschap afwaarderng kan voorstellen en de provnce de kan toekennen. Het waterschap kan met het 3DI-model preces laten zen wat er gebeurt en hoe groot de schade s, als er te veel water vanaf het Markermeer komt. Dat maakt de communcate veel gemakkeljker, zowel met bestuurders als met ngelanden. Het waterschap kan van tevoren bedenken welke maatregelen er nodg zjn bj een overstromng en dat bespreken met de provnce of een gemeente. 3 Kockengen Esther Klenveld (Hoogheemraadschap De Stchtse Rjnlanden) vertelt wat er n Kockengen gebeurd s op 28 jul 2014, wat het waterschap heeft gedaan aan de over stromng, hoe het proces daarna verlep, hoe er gecommunceerd s met de nwoners, gemeente en provnce en wat het waterschap nu doet. Op 28 jul 2014 s er n Kockengen n 38 uur tjd 138 mm regen gevallen, waarvan 120 mm n dre uur. Het waterschap heeft snel zeven pompen geplaatst, opgeschaald naar fase 2 (contact met de gemeente) en na dre dagen al het water weggekregen. Twjnstra & Gudde hebben een evaluate gedaan en de gepresenteerd op 22 september De krtek was net mals. Het waterschap merkte dat het net twee maanden weg had moeten bljven. De mensen hadden veel schade geleden en zouden belangstellng vanut De Stchtse Rjnlanden gewaardeerd hebben. De lange afwezghed na een calamtet was een fout. Met 3DI-modellen kan de schade bj een doorbraak worden berekend. Het waterschap heeft samen met de klankbordgroep Kockengen waterproof een grosljst gemaakt met allerle denkbare maatregelen. Er bleek ook verschl van menng over wat er preces gebeurd was. Het waterschap heeft een 3DI-model gebrukt voor een reconstructe van de gebeurtenssen op 28 jul. De nwoners verkeerden n de veronderstellng dat ze veel water ut andere gebeden gekregen hadden. Met behulp van foto s n het model van de nwoners zelf kon worden aangetoond dat dat net het geval was geweest. Ook de golf de veel nwoners hadden waargenomen, kwam net van water van buten, maar van een stuw de het waterschap had opengezet om de welanden te ontlasten (foutje, maar zeker een grote fout, dat het waterschap eerder zonder 3DI had beweerd dat de hoeveelhed water nogal meevel). Het 3DI-model was wel betrouwbaar: het let het water buten de watergangen ook zen. Inwoners konden zen dat het model klopte met hun egen foto s. Na de nventarsate heeft het waterschap met de nwoners besproken wat de gewenste actes waren. Wat was mogeljk en wat net? Wat net kan, s zo n zware bu voorkomen, nclusef de schade de de bu veroorzaakt. Wat wel kan, s beperken van de overlast, dus het water zo snel mogeljk wegwerken. De gemeente gaat de straten ophogen en het waterschap vergroot tegeljk de dukers. De opstelplaatsen van de noodpompen kunnen gebruksklaar gemaakt worden. Ut de 3DI- smulate kwam ook naar voren dat de stuwen geautomatseerd moeten worden. Ook komt er een publeksverse van het egen calamtetendraaboek van Kockengen (voor andere dorpen s een ander draaboek nodg). Slotvraag s: hoeveel kenns moet het waterschap toevoegen? Als voormalen nauweljks helpt, s het dan verstandg daarmee te stoppen en te vertellen dat dat weng utmaakt? Inwoners zen ook net alles wat het waterschap doet. Wat het openzetten van de stuw betreft, kjkt het waterschap of bj een neuw pelbeslut het gebed net n klenere gebedjes opgespltst moet worden en of er nog stuwen bj moeten. Soms moet er gewoon schade worden utgekeerd. Overzcht Kennsproeverj

13 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Realtme-djksterkteanalyses met DAM-Lve geeft handelngsperspectef tjdens calamteten Kn Sun Lam De workshopleders laten met behulp van de demo van het proefproject LveDjkXL Noorderzjlvest zen hoe realtmegegevens worden gemeten en gemontord. Kerngbeheerder begrjpt de djk en s volledg n control overstromngen) bj de voorspelde butenwaterstand op geselecteerde het systeem. Deze systematek bevat het omgaan met droogte. Vergroot de voorspellende kracht van realtmedjksterkteanalyses Wat wl de kerngbeheerder bj hoogwater voorspeld zen n zjn Waterschap Noorderzjlvest wlde locates. Met DAM-Lve (DAM staat glazen bol? De kerngbeheerder wl meer weten over zjn djken, enerzjds voor Djksterkte Analyse Module) weten wat de werkeljke voorspellende Mchel Ponzan mchel.ponzan@deltares.nl om de djken extra n de gaten te houden en anderzjds om meer te weten over het optreden van de faalmechansmen onder bepaalde omstandgheden. Met behulp van een worden sterkteberekenngen van djken geautomatseerd utgevoerd. DAM-Lve wordt gebrukt voor het bepalen van de (actuele) sterkte van prmare en regonale waterkerngen. waarde s van de gepresenteerde analyses. Hj wl weten hoe hj de resultaten van de analyses moet nterpreteren. Het betreft her de zogenaamde match met de werkeljk- djkmontorngssysteem wordt de Het operatoneel systeem Delft-FEWS hed. Met dt systeem wordt veronder- Ommelanderzeedjk van het water- verwerkt de analyses ut DAM-Lve en steld dat men het mechansme van schap Noorderzjlvest realtme het moment van bezwjken van de djk gemeten. Waterspannng, bewegng n de vngers heeft. Op dt moment en temperatuur zjn belangrjke ndcatoren voor ppngen macro- Met DAM-Lve worden heeft het systeem echter nog te weng voorspellende kracht over het stabltet. Optreden van deze faal mechansmen wordt gesgnaleerd. Ook sterkteberekenngen moment van bezwjken. De kerngbeheerder kan er nog net volledg op krjgt men een ndruk van de locate, ernst en omvang van deze faalmecha- van djken bouwen en vertrouwen. Als deze methodek toegepast wordt bj nsmen. De doelen van de nstallate van het montorngssysteem zjn: geautomatseerd zwakke schakels n djken, dan bedt het systeem een eerste handvat bj het bewaken van de velghed (early warnng) van de afgekeurde utgevoerd. het nemen van maatregelen. Met een benchmarkbenaderng kan het djken, tot deze zjn verbeterd; systeem worden gebrukt als een het leveren van aanvullende ndcator voor de velghed van de nformate over de opbouw van FEWS-Rsk en stuurt deze aan. De djk. Analyses voor toetsen en bodem en djk, ten behoeve van de kerngbeheerder leert door de nfor- ontwerpen zjn van een andere orde verbeterwerken; mate de het montorngsysteem dan de analyses voor dageljks beheer het montoren van de djkvakken geeft de djk beter te begrjpen. en calamteten. Toetsers en ontwer- na de verbeterwerken. Herdoor krjgt hj een handelngs- pers van djken kunnen goed leven perspectef en s hj volledg n met een velghedsfactor van 1,0 of De meetgegevens worden verzameld control. 1,2. Kerngbeheerders menen dat een n een landeljke database: het Djk Data Servce Centrum. Analyserng van de meetgegevens vndt plaats Realtme-djksterkteanalyse nzetbaar bj droogte djk met een velghedsfactor van 0,8 nog wel degeljk kan bljven staan. Herut kan geconcludeerd worden dat met behulp van de programma s Kan dt systeem gebrukt worden bj kerngbeheerders tjdens calamteten FEWS-Rsk en DAM-Lve. FEWS-Rsk droogte? Ja, dat kan. Het systeem op een andere maner omgaan met geeft een overzcht van relatef dent herop wel engszns aangepast djksterkte dan toetsers en ontwer- zwakke djklocates en presenteert de te worden. De systematek van de pers. Dt kan bj elkaar worden oorzaak van deze zwakte, waarbj (vorge verse van de) Ledraad gebracht door aan de voorkant van FEWS-Rsk een analyse geeft van de Toetsen op Velghed Regonale het systeem kalbrate en verfcate verwachte gevolgen (eventuele Waterkerngen s al opgenomen n plaats te laten vnden. Overzcht Kennsproeverj

14 WORKSHOP Ronde Kennsproeverj Trends n watertechnologe Het gaat erom watertechnek te ver - ecologsche relates zjn ngewkkeld en De Gezondhedsfabrek bnden met velghed. Dat betreft meer alles op dt gebed grjpt n elkaar. Na de Belangrjke zaken op het gebed van dan alleen djken en afwaterng. Het analyse kan men deeldoelen stellen de santate spelen bj rolerng en drnk- gaat ook om de waterkwaltet en de haalbaar zjn. Vervolgens kunnen water, antbotca en anesthetca. Veel daarbj horende waterzuverng. Om dat effecteve maatregelen bepaald worden. bacterën zjn resstent tegen antbot- zo goed mogeljk te doen, moeten Van de negen ecologsche sleutelfacto- ca. De resstente bredt zch ut. Om dt aanbeders van kenns daarover en ren s de toxctet een van de belang- probleem aan te pakken, s het zaak om gebrukers daarvan zo goed mogeljk rjkste. het gebruk van antbotca ntegraal te samengebracht worden; een samenwerkng moet het beste resultaat Toxctet bekjken, al dan net met onderzoek op andere terrenen. Onder andere water opleveren. Het beheerdoel s GCT en GET vast te zorgt voor de verspredng van Utdagngen waterschappen stellen voor velg water voor het eco systeem en voor de gebruks- bacterën. Mensen leveren een belangrjke bjdrage aan de antbotca- Hebben de waterschappen n 2015 een functes. Toxctet moet ook denen als vervulng. begn gemaakt met twaalf energe- solde bass voor beledsbeslssngen. De verwjderng van stkstof en fosfaat fabreken. Daarnaast s gestart met een De waterbeheerders moeten kenns ut het water toont een afnemende paar fosfaatterugwnlocates. In 2020 kunnen nemen van de nformate op dt meeropbrengst. Nu wordt meer dan moeten de waterschappen 30% gebed. Waterzuveraars en ecologen 80% verwjderd; n 1980 was dat ets Joost Buntsma STOWA buntsma@stowa.nl energe-effcency realseren en voor 40% zelfvoorzenend zjn door duur - zame energeproducte. In de waterketen moet fors bespaard worden. Dat alles moet leden tot een goede ecolog- denen met elkaar te communceren over velg water. De water harmonca s het hulpmddel daarbj. Het s de ver - bndng tussen de waterketen en het watersysteem. meer dan 40%. De vraag s of men nog verder moet gaan (nut en kosten). Bj fosfaat moet men kjken naar de wsselwerkng tussen water, energe en voedng. De wereldbalans moet weer op sche en chemsche kwaltet van het oppervlaktewater. Om dat te bereken, Innovate watertechnologe orde. Tevens kjkt men nu naar het vrjmaken van fosfaat van jzerfosfaat, s een onderzoekprogramma gestart De focus lgt herbj op fundamenteel naar de mogeljkheden van fosfaat- dat zch rcht op energe, cellulose, onderzoek. Bedrjven en unversteten absorpte en het halen van calcum- algnaat, boplastcs en bomassa. Men moeten samenwerken: een verbndng fosfaat ut mest. Ook aan de orde s het Leon Korvng Wetsus Leon.korvng@wetsus.nl wl veel, alleen s het budget nog onvoldoende. De nadruk lgt op toegepast onderzoek. Met name wordt gekeken naar afvalwater, omdat dt vol zt met grondstoffen. Het verbeteren van de tussen denkers en doeners. Ook de waterschappen zjn erbj betrokken. 21 onderzoeksthema s krjgen op dt moment de aandacht. Twee daarvan krjgen een nadere toelchtng tjdens de terugwnnen van fosfaat ut water. Wat men ook nnoveert, het moet haalbaar en betaalbaar zjn. De vraag s wat de rol van de waterschappen bj alles moet zjn. Kent men waterkwaltet kan ten opzchte van workshop. de problemen van overmorgen? Kan andere klmaatzaken tegen relatef lage kosten. Integraal waterbeheer speelt een hoofdrol bj kwaltets verbeterng. Blauwe energe Daarbj wordt zout en zoet water langs men nog beter samenwerken? Concluse Hoewel bj drnkwater bedrjven dezelfde elkaar geled, n tegengestelde rchtng. Men s er nog net, hoewel er vorderngen problematek een rol speelt, werken de Gescheden door membranen vndt er zjn gemaakt op het gebed van water- waterschappen nog (te) weng samen toch vermengng plaats. Bj de vermen- beheer en technologe. Consumen ten met de bedrjven. gng van water door de membranen moeten weten welke kosten gemoed zjn Integraal waterbeheer komt energe vrj, de aan het water onttrokken wordt, met succes. Op grond met het verwjderen van medcjnen ut afvalwater. Zj zjn op dat punt de Waterzuverng en kwaltetsverbeterng van dt onderzoek wordt nu een plot- grootste vervulers. Daarnaast s het van zjn de hoofddoelen, alle ten behoeve nstallate gebouwd n de Afslutdjk. Op belang een evenwcht vast te stellen van natuur, recreate en landbouw. Dt bass van berekenngen zou Texel tussen het zuveren van water en de beheer kan net zonder een goede ecolo- zelfvoorzenend kunnen worden wat kosten de daarmee gemoed zjn, zonder gsche systeem analyse. Immers, de betreft elektrctet. dat de gezondhed gevaar loopt. Overzcht Kennsproeverj