TAALPLAN TOETSEN Constructie en verantwoording van programmagebonden woordenschattoetsen ten behoeve van Taalplan Kleuters groep 1 en 2

Transcriptie

1

2 TAALPLAN TOETSEN Constructie en verantwoordin van prorammaebonden woordenschattoetsen ten behoeve van Taalplan Kleuters roep 1 en 2 Rob Schoonen Resi Damhuis juli 1992

3 CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Schoonen, Rob Taalplan toetsen : constructie en verantwoordin van prorammaebonden woordenschattoetsen ten behoeve van Taalplan Kleuters roep 1 en 2 / Rob Schoonen, Resi Damhuis. - Amsterdam : Stichtin Centrum voor Onderwijsonderzoek van de Universiteit van Amsterdam ; Amsterdam : Stichtin Kohnstamm Fonds voor Onderwijsresearch [distr.j. - (SCO-rapport / Stichtin Centrum voor Onderwijsonderzoek van de Universiteit van Amsterdam ; 307) Met lit. op. ISBN eb. Trefw.: taalonderwijs ; kleuters ; toetsen. Stichtin Kohnstamm Fonds voor Onderwijsresearch, W. Sarentini Grote Bickersstraat 72, 1013 KS Amsterdam

4 1 INHOUD VOORWOORD 1. INLEIDING 1 2. ONDERZOEKSOPZET 2.1 Proefpersonen 2.2 De toetsen 2.3 De toetsafnames en toetsmedewerkers 2.4 Analyses RESULTATEN Receptieve woordenschattoetsen Toets 1.1: Groep 1, Werkplan 1, receptieve woordenschat Toets 1.3: Groep 1, Werkplan 2, receptieve woordenschat Toets 1.4: Groep 1, Werkplan 3, receptieve woordenschat Toets 2.1: Groep 2, Werkplan 1, receptieve woordenschat Toets 2.4: Groep 2, Werkplan 2, receptieve woordenschat Toets 2.6: Groep 2, Werkplan 3, receptieve woordenschat Produktieve woordenschattoetsen B eoordelaarsovereenstemmin Toets 1.5: Groep 1, Werkplan 3, produktieve woordenschat Toets 2.3: Groep 2, Werkplan 1, produktieve woordenschat Toets 2.5: Groep 2, Werkplan 2, produktieve woordenschat Toets 2.7: Groep 2, Werkplan 3, produktieve woordenschat Samenvattin van de prestaties EVALUATIE DOOR LEERKRACHTEN EN TOETS- MEDEWERKERS De evaluatieformulieren Validiteit: prestaties en leerkrachtoordelen CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN BIBLIOGRAFISCHE GEGEVENS 83 BIJLAGE I Instructie aan toetsmedewerkers 85 BIJLAGE H Resultaten per item 90

5 VOORWOORD In het voorliende versla wordt erapporteerd over de constructie en evaluatie van een tiental toetsen. De toetsen zijn bedoeld als een dianostisch hulpmiddel bij de evaluatie van het woordenschatonderwijs zoals dat in Taalplan Kleuters vormeeven is. Taalplan Kleuters is een taalstimulerinsproramma ontwikkeld ten behoeve van 'onderwijs' Nederlands aan kleuterroepen met relatief veel allochtone kinderen. Het proramma is ontwikkeld door het Projectbureau Onderwijsvoorransbeleid (OVB) Rotterdam. Bij de ontwikkelin en evaluatie van de toetsen is dan ook dankbaar ebruikemaakt van de deskundiheid en ervarin van het projectteam van het bureau, i.h.b. van Marieke Boers en Marijke Kienstra. De ontwikkelin van de toetsen is moelijk emaakt door een subsidie van de Projectroep NT2 in 1990 en Medewerkers van de prorammaroep Taalonderwijs van de Stichtin Centrum voor Onderwijsonderzoek (SCO) hebben de-toetsontwilckelin uitevoerd, waarbij medewerkers van het Projectbureau OVB Rotterdam ezord hebben voor de benodide inhoudelijke ondersteunin. De toetsontwikkelin door de SCO is tot mei 1991 door Resi Damhuis uitevoerd, daarna zijn haar werkzaamheden door Rob Schoonen overenomen. Bij de ontwikkelin van de toetsen waren tekeninen cruciaal. Illustrator Fred Marschall heeft dit monnikenwerk eleverd: ruim 1100 tekeninen, die in recordtijd af moesten zijn, omdat de afnames aan vaste momenten in het schooljaar ekoppeld waren. Uiteindelijk won hij het altijd weer van de klok. Voor zijn enorme inzet bedanken wij hem hartelijk. Toetsontwikkelin aat meestal epaard met rote aantallen toetsafnames, zo ook in dit onderzoek. De afnames konden alleen erealiseerd worden door de medewerkin van hen die bereid waren de individuele afnames te verzoren. Uiteraard hebben ook de leerkrachten van de diverse kleuterroepen een belanrijke bijdrae eleverd aan de dataverzamelin, enerzijds door de afnames in hun roep moelijk te maken, anderzijds door het invullen van vraenlijsten en evaluatieformulieren e.d. Ten slotte moeten natuurlijk de kleuters zelf vermeld worden die steeds enthousiast bereid waren de afnames te onderaan. Allen willen wij op deze plaats bedanken voor hun medewerkin. Resi Damhuis juni 1992 Rob Schoonen Amsterdam

6 1 1. INLEIDING Onderwijs aan meertalie kleuterroepen stelt leerkrachten vaak voor problemen en er is in het onderwijs dan ook rote behoefte aan proramma's die het onderwijs aan meertalie kleuterroepen structureren en/of ondersteunen. Dit blijkt onder meer uit een enquête onder leerkrachten van roep 1 en 2, uitevoerd door het Projectbureau Onderwijsvoorransbeleid (OVB) te Rotterdam in samenwerkin met twee Rotterdamse onderwijsvoorransebieden. De resultaten van het enquête-onderzoek waren aanleidin voor het Projectbureau OVB om in 1989 te starten met de ontwikkelin van Taalplan Kleuters. Taalplan Kleuters diende zich te richten op meertalie kleuterroepen (roep 1 en 2) met 70% of meer niet-nederlandstalie kleuters. In het schooljaar werd een voorlopie versie van Taalplan Kleuters op enkele scholen inevoerd en een herziene versie in In de eerste helft van 1990 is door de prorammaroep Taalonderwijs van de Stichtin Centrum voor Onderwijsonderzoek (SCO) van de Universiteit van Amsterdam, in samenwerkin met het Projectbureau OVB, een woordenschatenquête uitevoerd. In deze enquête werden 71 leerkrachten evraad te beoordelen wanneer bepaalde woorden receptief dan wel produktief door kleuters beheerst dienden te worden. Dit enquête-onderzoek leidde tot een streefwoordenlijst van 2585 woorden, waaruit er 2100 eselecteerd zijn. In de proefversie werden deze woorden edurende de twee jaar kleuteronderwijs volens een 'taalplan' aan de kleuters aaneboden. De woorden zijn thematisch eroepeerd, zodat de woorden in een ruimere context eleerd kunnen worden. Taalplan Kleuters is bedoeld als taalproramma Nederlands voor meertalie kleuterroepen, waarin 70% of meer allochtone kinderen zitten. Het proramma voorziet in taalactiviteiten die de ontwikkelin van het Nederlands in de tweede taal van de allochtone kleuters stimuleren, maar óók de ontwikkelin van het Nederlands als eerste taal van de autochtone kleuters die in dezelfde roep zitten. Centraal staat de uitbreidin van de woordenschat. Taalplan Kleuters eeft voor iedere week aan welke taalactiviteiten de leerkracht met de kinderen kan uitvoeren. Per week waren er zeven taalactiviteiten epland, waarvan er vijf met de hele roep en twee bij voorkeur met kleinere roepen uitevoerd worden.

7 2 In Taalplan Kleuters is voor roep 1 (jonste kleuters) een deel van de taalactiviteiten inevuld met het proramma Knoop het in je oren (Van Kleef, 1988), voor roep 2 (oudste kleuters) is dit edaan met Laat wat van je horen (Boers & Van Kleef, 1990). Alle activiteiten uit deze twee proramma's zijn op deze manier openomen in Taalplan Kleuters. Per week komen er drie á vier activiteiten uit een van deze beide proramma's voor. Bij de overie activiteiten van een week is aaneeven welke woorden centraal staan. Voor een deel van deze activiteiten is ook al aaneeven op < welke manier, met wat voor materiaal enzovoorts, deze woorden aaneboden kunnen worden. Maar ook zijn er activiteiten waarbij de leerkracht zelf de invullin kan verzoren: dan zijn alléén de woorden opeeven. Het ehele -proramma bestaat uit (3x2=) zes werkplannen, elijk verdeeld over de twee schooljaren. Elk werkplan kent drie (en in één eval vier) thema's. Voor een overzicht van de thema's raadplee men Tabel 2.3 (par. 2.2). Rond deze thema's zijn allerlei activiteiten epland die de eleenheid even woorden aan te bieden en te oefenen. Er worden activiteiten onderscheiden die de hele roep betreffen en activiteiten die in kleinere roepjes uitevoerd dienen te worden. In de eerste twee werkplannen lit het accent op de ontwikkelin van receptieve taalvaardiheden. In de overie vier werkplannen wordt aan receptieve en produktieve taalvaardiheden even veel aandacht besteed. Het doel van (de proefversie van) Taalplan Kleuters was dat de kleuters aan het eind van roep 2 de eerder enoemde 2100 woorden uit de streefwoordenlijst produktief zouden beheersen. :Bij het eerder enoemde enquête-onderzoek van het Projectbureau OVB naar problemen bij het onderwijs aan meertalie kleuterroepen bleek ook dat de behoefte aan meer structurerin van en ondersteunin bij het onderwijs zich ook vertaalde in een behoefte aan instrumenten om de vorderinen van de kleuters beter te kunnen volen. Subsidiërin door het Ministerie van Onderwijs en Wetenschap op advies van de Projectroep NT2 maakte het moelijk dat de SCO in samenwerkin met het Projectbureau OVB een derelijke instrumentontwikkelin uitvoerde. Omdat uitbreidin van de woordenschat een van de belanrijkste doelen is van Taalplan Kleuters, heeft de toetsconstructie zich op de

8 3 woordenschat econcentreerd: de constructie en evaluatie van prorammaebonden woordenschattoetsen bij Taalplan Kleuters. De ontwikkelde toetsen moesten aan een aantal criteria voldoen, die voortvloeien uit de aard van Taalplan Kleuters. - De toetsen moeten prorammaebonden zijn, d.w.z. op momenten die voor Taalplan Kleuters relevant zijn, die woorden toetsen die in Taalplan Kleuters aaneboden zijn. De relevante momenten zijn de weken direct na het afronden van elk Werkplan. Zowel de te toetsen woorden, als de afleiders (in receptieve toetsen), moeten uit de woordenlijsten van het betreffende Werkplan afkomsti zijn. - De toetsen zijn pertinent niet als selectiemiddel bedoeld, maar uitsluitend als dianostisch hulpmiddel voor de leerkrachten. Leerkrachten krijen op rond van de toetseevens zicht op de woordenschat van de kleuters en op problemen die individuele kleuters no hebben met bepaalde onderdelen uit het Werkplan. Op deze wijze krijen zij ook informatie over de manier waarop zij het verdere onderwijs op individuele kinderen kunnen afstemmen. - De toetsen worden per Werkplan emaakt, maar moeten bij voorkeur ook informatie even over de woordenschat van de kinderen op themaniveau: uit welk thema beheersen de kinderen de woorden behoorlijk oed, uit welk thema moeten woorden voor een kind no eens extra aan bod komen? - De toetsen zouden aanwijzinen moeten opleveren over het soort fouten dat kinderen no maken met de woorden, zodat het onderwijs ook dáárop afestemd kan worden. Maken kinderen veel klankfouten? Of zijn het vooral details in de betekenis die no niet volledi beheerst worden? - De toetsen moeten bij voorkeur in zo'n vorm eoten zijn, dat de eien leerkracht ze bij de kinderen kan afnemen. Taalplan Kleuters heeft aan het einde van elk Werkplan 1 of 2 weken ereserveerd, waarin een nieuwe taalactiviteiten zijn epland. Tijdens deze weken zou de leerkracht de toetsen bij de leerlinen kunnen afnemen. Voorliend rapport is een versla van het instrumentatieonderzoek en een verantwoordin van de (eerste versie van de) toetsen. In het rapport wordt de opzet van het instrumentatie-onderzoek toeelicht (hoofdstuk 2) en worden de resultaten van de afnames van de toetsen beschreven (hoofdstuk 3). Bij de beschrijvin van de resultaten van de (tien) toetsen is zoveel moelijk naar uniformiteit

9 4 van besprekin estreefd: de resultaten per toets moeten zoveel moelijk zelfstandi te lezen zijn. De onvermijdelijke consequentie van dit streven is dat er reelmati herhalinen in de tekst voorkomen. In hoofdstuk 4 wordt ineaan op een evaluatie door leerkrachten en toetsmedewerkers. In hoofdstuk 5 ten slotte, worden er conclusies etrokken op basis van de resultaten en enkele aanbevelinen edaan ter verbeterin van -de toetsen. In het rapport zijn uitebreide bijlaen openomen met edetailleerde informatie per item, zodat deze informatie ebruikt kan worden bij verdere ontwikkelin van de woordenschattoetsen.

10 5 2. ONDERZOEKSOPZET In dit hoofdstuk beschrijven we de aanpak van het onderzoek. Taalplan Kleuters kent drie onderdelen per roep, de eerder enoemde werkplannen (zie hoofdstuk 1). Aan het eind van elk werkplan werd een afname eoraniseerd voor de toetsen die het eleerde uit het betreffende werkplan dienen te toetsen. Voor één toets (Toets 2.3) voor Werkplan 1, roep 2, moest een uitzonderin emaakt worden. Voor de constructie van die toets was op dat moment de benodide informatie uit het proramma no niet beschikbaar. De constructie en afname van Toets 2.3 is toen uitesteld tot een volend schooljaar. Deze uitestelde afname maakt dat er steeds sprake is van vier afnames. Bij de besprekin van de toetsen en de toetsresultaten zal niet de chronoloische, maar de voor het proramma loische volorde, evold worden (zie Tabel 2.3, par. 2.2). In dit hoofdstuk komen eerst de 'proefpersonen' aan de orde, i.c. de kleuters uit roep 1 en 2 die de toetsen emaakt hebben (par. 2.1). Vervolens aan we uitebreid in op de voor de constructie van de toetsen evolde procedures (par. 2.2). In pararaaf 2.3 wordt versla edaan van de toetsafnames en, ten slotte, wordt in pararaaf 2.4 de voorenomen data-analyse beschreven. 2.1 Proefpersonen Taalplan Kleuters richt zich op de kleuters uit roep 1 en 2 van het basisonderwijs. Zoals in de inleidin vermeld werd Taalplan Kleuters op het moment van onderzoek, schooljaar 1990/1991 en bein 1991/1992, door een klein aantal scholen ebruikt, i.c. zeven. De scholen waar sprake was van een duidelijke invoerin van Taalplan Kleuters bevinden zich alle in de reio Rotterdam met uitzonderin van een school in Utrecht en een school in Amsterdam. Via het Projectbureau OVB Rotterdam zijn deze scholen benaderd voor deelname aan het onderzoek. Tijdens het onderzoek hebben er enkele mutaties plaatsevonden in de deelnemende scholen. Deze mutaties worden hieronder toeelicht. Per afname worden de aantallen kleuters vermeld en het aantal scholen en roepen dat deze kleuters 'leverde'. Er is steeds estreefd naar een roepsrootte van circa 70 kleuters, heteen ook in bijna alle evallen erealiseerd kon worden.

11 6 In Tabel 2.1 worden de precieze aantallen kleuters vermeld evenals de roep/school van 'herkomst'. Omwille van de privacy worden de scholen met codes aaneeven. Tabel 2.1 Aantallen leerlinen, identificatie van roepen (klassen) en scholen betrokken bij de afnames (afn.) van de toetsen. Schoolcode klascode le afn. 2e afn. 3e afn. 4e afn.' Jonste kleuters (roep 1) I Totaal n.v.t. Oudste kleuters (roep 2) Totaal * De vierde afname heeft betrekkin op roep 2, Toets 2.3, in een volend schooljaar. Dit betekent dat enkele kinderen als eerste-roeper aan de toetsafnames voor roep 1 hebben deelenomen. ** Bij de afname van Toets 23 (in een nieuw schooljaar) zijn de roepen 4.3 en 4.4 samenevoed tot een combinatieklas. In Tabel 2.2 worden de leerlinen kort etypeerd naar leeftijd, sekse, taalachterrond, verblijfsduur in Nederland en moment van deelname aan het onderwijs. Daar de samenstellin van de roep kleuters niet

12 7 bij alle toetsafnames elijk is, worden deze eevens vollediheidshalve per afname erapporteerd. Tabel 2.2 Typerin deelnemende kleuters. Karakteristiek le Afname 2e 3e 4e Jonste kleuters Sekse: jonens (%) meisjes (%) Gemiddelde leeftijd op moment van afname (jaren;maanden) 4;8 5;0 5;2 Taalachterrond: Nederlands (%) Anderstali (%) Verblijfsduur: Sinds eboorte (%) Sinds emiddelde leeftijd (jr;mnd) 2;5 2 ;7 2;8 Deelname aan onderwijs sinds (%) (1) betreffend schooljaar 90/ (2) schooljaar 89/ (3) schooljaar (4) schooljaar Oudste kleuters Sekse: jonens (%) meisjes (%) Gemiddelde leeftijd op moment van afname (jaren;maanden) 5;8 6;0 6;4 5;8 Taalachterrond: Nederlands (%) Anderstali (%) Verblijfsduur: Sinds eboorte (%) Sinds emiddelde leeftijd (jr;mnd) ;1 Deelname aan onderwijs sinds (%) (1) betreffend schooljaar 90/ (2) schooljaar 89/ (3) schooljaar (4) schooljaar 87/

13 8 De karakteristieken in Tabel 2.2 waren niet van alle leerlinen bekend. Zo was van enkele leerlinen de precieze eboortedatum (leeftijd) niet bekend. Groter was het aantal ontbrekende eevens met betrekkin tot de verblijfsduur in Nederland (van tussen de neen en veertien kinderen ontbreken deze eevens). Bij de verelijkin van de emiddelde leeftijden voor de verschillende afnames dient men rekenin te houden met de tijd tussen de afnames, steeds 3 á 4 maanden. Deze tijd verklaart voor een belanrijk deel de verschillen in emiddelde leeftijd. Aparte vermeldin verdient de '4e afname' in roep 2. Deze vond in een volend schooljaar plaats, zodat de leeftijd van deze nieuwe kleuters vereleken moet worden met die van de kleuters tijdens de eerste afname. De emiddelde leeftijden blijken dan naenoe elijk. In andere opzichten wijkt de roep kinderen van de vierde 'afname wel eniszins af van de eerste, tweede en derde afname. In deze nieuwe roep zijn er relatief weini Nederlandstalie kinderen (14.5%) en relatief weini kinderen zijn sinds hun eboorte in Nederland (82.0%). Overiens weerspieelen de steekproeven de doelroep oed, steeds is het percentae anderstalien roter dan 70% (Surinaamse en Antilliaanse kinderen zijn als anderstali erekend). De afnames 1 t/m 3 lijken in zowel roep 1 als roep 2 bij oed elijkende steekproeven te hebben plaatsevonden. Tot slot dient vermeld dat de erapporteerde emiddelde leeftijden waarop de kinderen naar Nederland ekomen zijn op zeer kleine aantallen ebaseerd zijn. Ten eerste is het merendeel van de kleuters in Nederland eboren ( %) en van de weinie niet in Nederland eborenen is vaak niet bekend op welke leeftijd zij naar Nederland kwamen. De emiddelde leeftijden van de niet in Nederland eborenen zijn ebaseerd op tussen de 1 en 9 observaties. 2.2 De toetsen Conform de opzet van Taalplan Kleuters zijn er voor elk werkplan toetsen ontwikkeld. Afhankelijk van de doelstellinen van het betreffende werkplan aat het om alleen een receptieve toets (fase 1) dan wel een receptieve en een produktieve toets (fase 2 en 3). Een

14 9 ander onderscheid in toetsen dat aanvankelijk emaakt is, is dat van contextrijke versus contextarme toetsen. Contextrijke toetsen. Bij de contextrijke toets aat het om woordenschat in de context van een korte tekst: de betekenis van woorden in een verhaaltje (receptief) en een verhaaltje vertellen bij een reeks plaatjes (produktief). Bij Werkplan 1 van roep 1 en van roep 2 zijn proefversies emaakt van een contextrijke receptieve toets. Elke proefversie bestond uit een kort verhaaltje van drie framentjes, waarbij per frament drie vraen werden esteld. Eén vraa werd met behulp van plaatjes esteld (het bedoelde woord, en twee afleidende plaatjes). De andere vraen waren ja/nee-vraen. Steeds las de proefleider een framentje voor, en stelde dan de bijbehorende vraen. Bij voorbeeld (Frament uit Toets 1.2 Groep 1, Werkplan 1; de vetedrukte woorden zijn de bedoelde woorden in dit toetsframent): Voorleesframent: Samira staat bij het raam. Het reent. Samira moet binnen blijven. Buiten valt de reen. Het reent hard, héél hard. Het raam wordt nat. De reen tikt teen het raam. Samira hoort het binnen: tik, tik, tiktiktik. "Jammer," zet Samira, "al die reen! Zo kunnen we niet eens naar buiten! Brahim, Brahim, wat zullen we nu doen?" Vraen: 1. Waar zie je Samira binnen blijven? (keuze uit drie plaatjes) 2. Luistert Samira naar de reen? (ja/nee) 3. Vindt Samira het leuk, die reen? (ja/nee)"

15 10 walinif imairix7~~samiiiae De eerste ervarinen met de constructie van de contextrijke toetsvorm (Werkplan 1 receptief voor roep 1 en 2) waren dermate slecht dat afezien is van verdere ontwikkelin van deze toetsvorm binnen het huidie project. De toetsmedewerkers rapporteerden dat de kleuters vaak okten bij de ja/nee-vraen en dat de afname zeer veel (teveel) concentratie vraat van zowel kleuter als toetsafnemer. De scores op de toetsen waren betrekkelijk laa als men bedenkt dat er bij deze toetsen een emiddelde raadkans van.44 was. In roep 1 werden 4.9 vraen van de neen oed emaakt (emiddelde p- waarde:.54), in roep 2 werden 6.3 van de eveneens neen vraen oed beantwoord (emiddelde p-waarde:.70). Gezien het verschil in p-waarde voor de twee roepen is het moelijk dat (vooral) de (jonste) kleuters no te jon zijn voor een derelijke toetsvorm. Overiens zij opemerkt dat de twee toetsen niet exact te verelijken zijn, omdat ze andere woorden bevraen. De test-hertestbetrouwbaarheid voor de twee toetsen, roep 1 en roep 2, bleken.68 respectievelijk.65. Hoewel de betrouwbaarheden voor de toetsen de ewenste.80 niet bereiken, zijn deze waarden eeven het kleine aantal items (k=9) niet bijzonder laa. Overiens is de beslissin om de contextrijke toetsen in dit project niet verder te ontwikkelen niet op psychometrische ronden enomen, maar op basis van de eerder enoemde ervarinen van de toetsmedewerkers (en leerkrachten). De constructie van contextrijke toetsen is zo problematisch dat het aparte aandacht vraat. Men zou met de diverse toetsvormen moeten kunnen experimenteren, heteen

16 11 binnen het huidie project en budet niet moelijk was. In de verdere rapportae concentreren we ons op de contextarme toetsen. Als we in het vervol spreken van 'toetsen' bedoelen we de 'contextarme toetsen'. Contextarme toetsen. Bij de contextarme toetsen moeten de kleuters aan de hand van een enkele, 'neutrale' uitlokkinszin een van vier plaatjes aanwijzen (receptieve toets) of een plaatje benoemen (produktieve toets). Alle toetsen zijn volens hetzelfde stramien econstrueerd. Op basis van de beschikbare woordenlijsten per werkplan is een profiel emaakt voor de te bevraen woorden. De woorden uit het werkplan zijn inedeeld naar eledinen. In de eerste plaats zijn er de drie á vier thema's binnen een werkplan. Daarnaast zijn de woorden etypeerd als 'afkomsti uit Knoop het in je oren/laat wat van je horen' of niet, als inhoudswoord of functiewoord, als emakkelijk of moeilijk' en als zelfstandi naamwoord, werkwoord of overie woordsoorten. Bij de selectie van de woorden voor de toetsen is estreefd naar een evenredie verteenwoordiin van de verschillende eledinen in de toets in verelijkin met de woordenlijst van het betreffende werkplan. Bovendien is er op toeezien dat de woorden uit de verschillende activiteiten afkomsti zijn die bij een bepaald thema horen, zowel uit hele-roepsactiviteiten als uit kleine-roepsactiviteiten (zie hoofdstuk 1). Zo is er steeds uit 4 of 5 van de 7 Taalplanactiviteiten per week, een woord in de toets openomen. Per thema zijn er steeds 15 á 16 woorden voor bevrain eselecteerd. Bij de receptieve toetsen werden naast het doelwoord drie andere woorden uitebeeld. Eén afleider beeldt een betekenisverwant woord uit, een tweede afleider een klankverwant woord en de derde afleider een niet verwant woord. Die afleiders zijn net als de bedoelde woorden uit het betreffende werkplan afkomsti. In een enkel eval is van deze opzet afeweken. Voor sommie doelwoorden was het niet oed moelijk een klankverwante afleider te doen tekenen. In deze evallen is een tweede betekenis- of niet- 1 De woorden uit de Werkplannen zijn door de prorammaontwikkelaars van het projectbureau OVB te Rotterdam eclassificeerd als moeilijk of emakkelijk.

17 12 verwante afleider etekend. De volorde van de vier plaatjes (doelwoord en afleiders) is willekeuri emaakt. Voorbeelditem van een receptieve toets (verkleind) Voor de produktieve toets is er per doelwoord steeds één plaatje etekend, namelijk een afbeeldin die, samen met een stukje uitlokkinszin, het bedoelde woord aan de kleuter moet ontlokken. 0.1 Dit is een Voorbeelditem van een produktieve toets (verkleind)

18 13 In Tabel 2.3 wordt de verdelin van de econstrueerde (contextarme) toetsen over de roepen, fasen en werkplannen schematisch weereeven. Tabel 2.3 Overzicht van de econstrueerde toetsen. Groep Fase Werkplan Thema Toets Groep 1 I 1 Buiten spelen 1.1 Receptief Kledin Lichaam 2 Klas 1.3 Receptief School Bewein II 3 Eten 1.4 Receptief Op stap 1.5 Produktief Huis Familie Groep 2 1 Vriendjes 2.1 Receptief Het weer 2.3 Produktief School III 2 December 2.4 Receptief Ziek zijn 2.5 Produktief Verkeer 3 Dieren/Pasen 2.6 Receptief Feest 2.7 Produktief Boodschappen (De toetsnumrners 12 en 2.2 waren ereserveerd voor contextrijke toetsen) Uit het schema (Tabel 2.3) blijkt dat Werkplan 3 van roep 1 als enie vier thema's kent. Het thema 'School' komt in zowel roep 1 (Werkplan 2) als roep 2 (Werkplan 1) aan de orde.

19 De toetsafnames en toetsmedewerkers De aard van de toetsen en de leeftijd en taalvaardiheid van de kleuters vraat om een individuele afname van de toetsen. In het proefonderzoek zijn in tien (contextarme) toetsen afenomen aan steeds ca. 70 kleuters. Deze afnames zijn voor een belanrijk deel verzord door medewerkers van de onderwijsvoorransebieden, zn. 'ebiedsmedewerkers'; bij één school zijn de afnames verzord door een onderdirecteur en een maatschappelijk werkster en bij een roep door een van de onderzoekers. Ten slotte is bij de laatste afname (Toets 2.3) bij een roep een student met onderwijservarin inevallen voor een OVG-medewerker. In alle evallen waren de toetsmedewerkers niet de reuliere leerkracht van de roep. De toetsmedewerkers bezochten de scholen/roepen altijd ter kennismakin een dadeel, ver dat zij de kleuters de toetsen afnamen. Op deze wijze waren kleuters en toetsmedewerkers al eniszins bekend met elkaar alvorens er van toetsin sprake was. Overiens is de toetsmedewerkers er op ewezen de toetsen te presenteren als een 'taalspelletje' om zoveel moelijk een ontspannen toetsafname te bewerkstellien. Voor de precieze instructie aan de toetsmedewerkers verwijzen we naar Bijlae I waar framenten uit de handleidinen voor toetsmedewerkers openomen zijn. Elke toets is voorzien van een handleidin voor afname. In deze handleidin staat beschreven welke procedures de toetsmedewerkers moeten volen, met formulerinen die zij moeten ebruiken ter introductie van de toets bij de kleuters en tijdens de afname ervan. 2.4 Analyses De toetsen die in dit onderzoek ontwikkeld en beproefd zijn, zijn 'proramma-ebonden' toetsen. Dit betekent dat we niet na kunnen aan in hoeverre de woordenschat in het alemeen verbeterd is. Bovendien betekent het dat we niet kunnen aannemen dat de bevraade woorden, oftewel de items in de toets, onafhankelijke waarneminen zijn voor de evaluatie van iemands woordenschat. Dit alles heeft consequenties voor de te volen analyseprocedures.

20 15 Normaliter wordt de betrouwbaarheid van de toets bepaald door de interne consistentie te berekenen (b.v. Cronbachs a). Daarbij wordt ervan uiteaan dat elk item (woord) een nieuwe, onafhankelijke observatie is van iemands woordenschat, en dat een oed score op het ene item iets zet over de kans op een oed score bij het volende item. Ook deze laatste veronderstellin is in woordenschatonderzoek discutabel. Men kan zich afvraen of kennis van het ene woord iets zet over kennis van andere woorden. Teen deze achterrond is niet ekozen voor een betrouwbaarheidsbepalin op basis van interne consistentie, maar voor de (weliswaar bewerkelijkere) bepalin volens test-hertest. Dit impliceert dat alle toetsen tweemaal aan dezelfde kleuters afenomen zijn met een tussentijd van circa 1 á 2 weken. De betrouwbaarheidsbepalin kan zich op verschillende niveaus van een toets afspelen. In de eerste plaats kan men zich afvraen of de toets als eheel een betrouwbaar beeld eeft van de door de kleuters ekende woorden. Als men op een specifieker niveau uitspraken wil doen over de woordkennis met betrekkin tot een bepaald thema, dan zullen ook de scores voor een thema bij een herhaalde metin (hertest) erepliceerd moeten kunnen worden. Als men uitspraken op het niveau van individuele woorden wil doen dan zullen de items over de eerste en de tweede afname dezelfde scores moeten laten zien. In eerste instantie zullen we ons beperken tot het toets- en themaniveau. In Bijlae II worden resultaten op itemniveau erapporteerd, de belanrijkste daarvan komen in de tekst aan de orde. De analyses van de receptieve toetsen worden als volt epresenteerd. Eerst wordt de moeilijkheidsraad van de toetsen/thema's bepaald alsmede de aantrekkelijkheid van de afleiders (betekenis-, klank- of niet verwant). Vervolens is de test-hertestbetrouwbaarheid op toets- en themaniveau eschat middels een produktmomentcorrelatie (pmc). Aan de hand van Bijlae II worden problemen met individuele items besproken. De evaluatie op itemniveau eschiedt aan de hand van de proporties leerlinen die het item oed maakten en aan de hand van aantekeninen van toetsmedewerkers, leerkrachten en medewerkers van het Projectbureau OVB bij de items. Tot slot wordt naeaan in hoeverre de eerder enoemde eledinen (par. 2.2) een rol spelen in de moeilijkheidsraad van de toetsen.

21 16 De analyse van de produktieve toetsen is complexer. In de eerste plaats is niet zonder meer duidelijk wat een oede benoemin van een plaatje is en wat niet. Leerlinen die het bedoelde woord noemen krijen zonder meer een oed score. Dit kon door de toetsmedewerkers eenvoudi op een scoreformulier aaneeven worden. Alle andere antwoorden dan het bedoelde woord werden door de toetsmedewerkers enoteerd. Zo zijn er leerlinen die het bedoelde woord in een zin ebruiken, waardoor er morfoloische afeleiden van het bedoelde woord ontstaan. Ook deze dienen oed erekend te worden. Bij voorbeeld: 'Murat is aan het [knikkeren]'; antwoord: 'Hij knikkert'. In een klein aantal evallen is er sprake van synonymie. Het is onmoelijk bij voorbeeld een 'fiets' uit te beelden die niet tevens.als 'rijwiel' benoemd kan worden. Hier kan zich een probleem voor doen. Als men wil weten of de kleuter het betreffende vervoermiddel kan benoemen, dan zal men met zowel 'fiets' als 'rijwiel' tevreden zijn. Als men echter per se wil weten of het kind het aaneleerde woord 'fiets' in zijn produktieve vocabulair heeft dan kan men met het antwoord 'rijwiel' een enoeen nemen. Woorden die (bijna) synoniem zijn aan het bedoelde woord zijn met een aparte code escoord. Ten slotte is er no de cateorie foute woorden. Alle antwoorden die niet het bedoelde woord zijn en die niet als synoniem met het bedoelde woord op te vatten zijn, worden als fout escoord. In dit proefonderzoek waarin de kwaliteit van de toetsen centraal staat, is deze reel zonder pardon ehanteerd, ook als dit betekende dat een alleszins berijpelijk en wellicht ezien de kwaliteit van een enkele tekenin of uitlokkinszin plausibel antwoord fout erekend wordt. Fouten moeten hier dan ook niet in eerste instantie als tekorten van de kleuters opevat worden, maar als manco's van de toets. Als items systematisch fout edaan worden en bovendien medewerkers kanttekeninen eplaatst hebben bij het item dan is dat voldoende reden om het item te verbeteren dan wel te verwijderen. Bij elke toets worden alleen de opvallendste items besproken, heteen niet betekent dat de overie opmerkinen van de toetsmedewerkers en leerkrachten niet tot verbeterin van de toetsen kunnen leiden. Deze kanttekeninen zullen zeker betrokken worden bij de ontwikkelin van een verbeterde versie. Er is wel een poin edaan om de foute antwoorden nader te typeren. Op deze wijze is etracht de parallellie met de verschillende

22 17 cateorieën afleiders bij de receptieve toetsen de benaderen. De foute antwoorden zijn aan de hand van vier vraen nader eclassificeerd: Wat voor soort antwoord is het? 1) een ander bestaand woord, 2) een nieuwvormin, niet bestaand woord of verhaspelin, 3) een omschrijvin of 4) een eluidsnabootsin (b.v. 'bui voor 'brommer'). Is de bedoelde betekenis berepen? 1) de betekenis is kennelijk wel duidelijk (ezien b.v. de omschrijvin of de nieuwvormin) of 2) de precieze betekenis is kennelijk niet duidelijk. Is er verwantschap met het bedoelde woord? 0) noch betekenis-, noch klankverwantschap, 1) betekenisverwantschap, 2) klankverwantschap of 3) betekenis- èn klankverwantschap. Is er sprake van4ezelfde woordsoort? 0) niet van toepassin (omschrijvin of eluidsnabootsin), 1) zelfde woordsoort als het bedoelde woord of 2) andere woordsoort dan het bedoelde woord. Het zal duidelijk zijn dat men niet zonder meer ma aannemen dat elke toetsafnemer de niet bedoelde woorden op dezelfde manier zal taxeren. Om eni inzicht te krijen in de overeenstemmin tussen twee beoordelaars zijn de produktieve toetsen door een tweede beoordelaar eveneens escoord. De besprekin van de produktieve toetsen zal dan ook voorafeaan worden door een betrouwbaarheidsanalyse van de foutenclassificatie. Ook hier maken we onderscheid naar de verschillende niveaus van de toets: de toets, de thema's en de items. De rapportae van de prestaties van de kleuters zal ebaseerd worden op basis van de scores van de eerste beoordelaar.

23 18 3. RESULTATEN 3.1 Receptieve woordenschattoetsen De receptieve woordenschattoetsen zijn volledi voorestructureerd zodat er een sprake is van een beoordelinsprobleem. De toetsen zijn door codeurs tot databestanden bewerkt: Hieronder bespreken we eerst de toetsen voor de drie werkplannen van roep 1 (par t/m 3.1.3), vervolens komen de drie receptieve toetsen voor roep 2 aan de orde (par t/m 3.1.6) Toets 1.1: Groep 1, Werkplan 1, receptieve woordenschat Toets 1.1 bestaat uit 47 items verdeeld over drie thema's: 'Buiten spelen' (k=16), 'Kledin' (k=15) en 'Lichaam' (k=16). De toets is in de periode november-december 1990 tweemaal afenomen aan jonste kleuters. Bij de eerste afname zijn de scores van 70 kleuters verzameld, een tweede afname kon bij 65 van hen plaatsvinden. Met andere woorden de moeilijkheid van de toets en de afzonderlijke items met daarbij de aantrekkelijkheid van de afleiders bij 'eerste kennismakin' kan ebaseerd worden op 70 observaties, terwijl testhertestverelijkinen ebaseerd worden op 65 observaties. Moeilijkheid. Bij een maximale score van 47 items 'oed' behaalden de kleuters een emiddelde van 28,6 (sd=7,7). De kleuters lieten zich in hun foute antwoorden vooral verleiden tot betekenisverwante antwoorden, de overie typen afleiders werden minder vaak enoemd. In Tabel 3.1 staan de resultaten samenevat. Het beeld dat voor de toets als eheel eldt, is ook van toepassin op de afzonderlijke thema's, zoals uit Tabel 3.1 blijkt. Het thema 'Lichaam' werd over het alemeen iets minder oed emaakt (54% oed) dan de andere twee thema's (63% en 66% oed). Betrouwbaarheid. De test-hertestbetrouwbaarheid is op toetsniveau.91 en is alleszins redelijk te noemen voor een eerste versie van de toets. Zelfs op thema-niveau zijn de betrouwbaarheden acceptabel,

24 19 waarbij de test-hertestbetrouwbaarheid van het thema 'Kledin' wat laer is (.73) dan die voor de overie twee thema's (.81 en.84). Tabel 3.1 Percentaes voor de antwoordalternatieven zoals die ekozen zijn bij eerste afname van Toets 1.1, en de testhertestbetrouwbaarheid (r). Thema's b k n 0 Buiten spelen Kledin Lichaam Totaal = oede antwoord b= betekenisverwant antwoord k= klankverwant antwoord n= niet-verwant antwoord 0= een antwoord r= produktmomentcorrelatie De afzonderlijke items hebben proporties 'oed' lopend van kansniveau.24 ('snee') tot.99 ('bed'). Enkele items lijken ewoon moeilijk (b.v 'badpak' (zie voorbeelditems) en 2.13 'uittrekken' van kledin): de foute antwoorden zijn redelijk espreid over de afleiders. Soms lijkt onduidelijkheid in de plaatjes hieraan debet (ook volens opmerkinen van de toetsmedewerkers en leerkrachten). Een voorbeeld lijkt item 1.10 'raven' waar op het bedoelde plaatje het kind onvoldoende duidelijk raaft met als evol dat het plaatje zich onvoldoende onderscheidt van andere plaatjes met strandtaferelen. Iets derelijks lijkt aan de hand met item 1.13 'hoo' waar een als niet verwant bedoelde afleider (een rijtje huizen) extra aantrekkinskracht krijt door rook (enie klankverwantschap) die (hoo) uit de schoorsteen opkrinelt (zie voorbeelditems). Extra moeilijke items zijn items die subtiele betekenisonderscheidinen uitdrukken (1.16 'mee' en 3.16 'ook'). De eïmpliceerde betekenis wordt door de kleuters vaak niet aanevoeld. Bij de stimulus 'Samira speelt mee' wordt vaak ekozen voor het plaatje waarop Samira (alleen) speelt in plaats van voor het plaatje waarop Samira èn anderen spelen. In een enkel eval heeft een afleider om

25 20 onduidelijke redenen rote aantrekkinskracht, bij voorbeeld bij item 3.06 waar het bedoelde woord 'snee' uitebeeld wordt naast een 'prik', een 'teen' en een (niet verwante) 'douche'. De douche werd door 44% van de kleuters aanewezen bij het woord 'snee'. In een ander eval (item 3.14) trekt een beeldende tekenin van een hard spelende radio onbedoeld veel aandacht, zodat het item vaak fout beantwoord werd (zie Bijlae II voor het volledie itemoverzicht). Twee voorbeelditems. Facetten. _In de toetsen zijn enkele facetten inebracht om een zekere spreidin over de te bevraen domeinen te aranderen (zie par. 2.2). Het aat hierbij om Knoop/niet-Knoop woorden, moeilijke- /makkelijke woorden, inhoudswoorden/functiewoorden en woorden uit hele-roeps-/kleine-roepsactiviteiten. In Tabel 3.2 wordt de emiddelde moeilijkheidsraad (p-waarden) voor de betreffende indelinen

26 21 van de items erapporteerd. Overiens zijn deze indelinen econtamineerd: functiewoorden zijn bij voorbeeld vaak moeilijkere woorden. Het beperkte aantal items in de toetsen staat niet toe om 'interacties' tussen de verschillende facetten te onderzoeken. We beperken ons hier tot de 'hoofdeffecten'. Tabel 3.2 Gemiddelde proporties oede antwoorden voor de vier facetten bij eerste afname van Toets 1.1 (k= aantal items). Knoop (k=13) vs niet-knoop (k=34).76 vs.55 Makkelijk (k=37) vs moeilijk (k=10).63 vs.54 Inhouds- (k=41) vs functiewoord (k=6).62 vs.53 Hele-roeps- (k=28) vs kleine-roepsactiviteit (k=19).66 vs.53 Het blijkt dat de woorden die uit de methode Knoop het in je oren komen emiddeld emakkelijker zijn (.76) dan de andere woorden (.55). Dit verschil wordt waarschijnlijk veroorzaakt doordat de Knoop-woorden (evenals de Laat-woorden in roep 2) in meer dan één activiteit aan de orde komen. Het verwachte onderscheid naar moeilijke en makkelijke woorden vindt men ook teru in de prestaties, zij het niet zo sterk als men zou verwachten. Het onderscheid moeilijk/makkelijk valt, zoals eerder opemerkt, voor een belanrijk deel samen met het onderscheid inhouds-/functiewoord. Het verschil in moeilijkheid voor het laatste onderscheid is dan ook van de zelfde orde. Opmerkelijk is dat de woorden die in de hele roep behandeld dienen te worden makkelijker lijken dan de woorden die in kleine roepen behandeld dienen te worden. Deze uitkomst is contraintuïtief, want men zou verwachten dat woorden die in kleine roepjes van kleuters behandeld worden beter eleerd worden dan woorden die bij hele-roepsactiviteiten horen. Een moelijke verklarin is dat de kleine-roepsactiviteiten in de praktijk een sluitpost vormen voor het Taalplanproramma, met als evol dat de voor deze activiteiten bedoelde woorden niet altijd aan bod komen.

27 Toets 1.3: Groep 1, Werkplan 2, receptieve woordenschat Toets 1.3 bestaat eveneens uit 47 items verdeeld over drie thema's: 'Klas' (k=16), 'School' (k=16) en 'Bewein' (k=15). Deze toets is in maart 1991 tweemaal afenomen aan jonste kleuters. Bij de eerste afname zijn de scores van 70 kleuters verzameld. De tweede afname vond plaats bij 69 van hen. De moeilijkheid van de toets en de afzonderlijke items met daarbij de aantrekkelijkheid van de afleiders wordt ebaseerd op 70 observaties, terwijl test-hertestverelijkinen ebaseerd worden op 69 observaties. Moeilijkheid. Bij een maximale score van 47 items oed behaalden de kleuters een emiddelde van 31.3 (sd=6.3). De kleuters lieten zich ook nu vooral verleiden tot het kiezen van betekenisverwante, foute antwoorden, de overie typen afleiders werden minder vaak enoemd. In Tabel 3.3 staan de resultaten samenevat. Het beeld dat voor de toets als eheel eldt, is ook van toepassin op de afzonderlijke thema's, zoals uit Tabel 3.3 blijkt, met dit verschil dat er in het thema 'Klas' relatief veel betekenisverwante fouten emaakt worden. Tabel 3.3 Percentaes voor de antwoordalternatieven zoals die ekozen zijn bij eerste afname van Toets 1.3, en de testhertestbetrouwbaarheid (r). Thema's b k n 0 r Klas School Bewein Totaal = oede antwoord k= klankverwant antwoord 0= een antwoord b= n= r= betekenisverwant antwoord niet-verwant antwoord produktmomentcorrelatie

28 23 Betrouwbaarheid. De test-hertestbetrouwbaarheid is op toetsniveau.88, op thema-niveau beloopt deze waarden tussen.66 en 80. Op toetsniveau is dit weer zeer redelijk te noemen. Op thema-niveau zijn de betrouwbaarheden acceptabel voor Thema 1 en 3 (.78 en.80). Voor Thema 2 is de test-hertestbetrouwbaarheid met.66 duidelijk onvoldoende om op themaniveau betrouwbare uitspraken te doen. De afzonderlijke items hebben proporties 'oed' lopend van.14, duidelijk beneden kansniveau, tot 1.00, alle kleuters kiezen het oede antwoord ('kapstok', item 2.02). Het woord 'schip' (item 2.04) aat slechts bij 14% van de kleuters oed. Het vaartui is bij hen waarschijnlijk vooral bekend als 'boot', maar het is opvallend dat 81% van de kleuters het plaatje van een schep aanwijzen, de klankverwante afleider (zie voorbeelditems). Enkele woorden zijn ook volens de toetsmedewerkers en leerkrachten onvoldoende duidelijk uitebeeld (b.v. items 1.09, 1.15 en 1.16). 'Afmaken' (1.09) kan eienlijk alleen uitebeeld worden in combinatie met een handelin (die afemaakt/aferond wordt, b.v. puzzelen), concurrerende plaatjes waarop handelende personen afebeeld staan, staan al auw een interpretatie toe dat er iets afemaakt wordt. Bij 'eraf' (rollen, item 1.15) en 'bijna' (pakken, item 1.16) is het lasti met een tekenin onderscheid te maken tussen de verschillende fasen van b.v. pakken: pakken, epakt hebben, aanstalten maken te pakken en bijna pakken (zie voorbeelditems). Dit soort contrasten zijn evenwel van belan om de betekenis van een woord als 'bijna' precies te kunnen bevraen. Bij woorden als 'teru' en 'terubrenen' bleek het soms lasti het perspectief in het plaatje uit te beelden, namelijk dat er een 'heen' en 'meenemen' aan voorafeaan is. Een verelijkbaar probleem deed zich voor met 'dankuwel' dat onderscheiden moest worden van 'alstublieft' (item 2.14). Ten slotte werden plakplaatjes vaak voor 'vouwblaadjes' aanezien (item 1.04), een woonhuis voor een 'school', zorde een etekende Zwarte Piet met 'strooien' voor te veel afleidin van het bedoelde 'omooien' en werd een viltstift verward met 'kleur'. In het laatste eval is het de bedoelin dat de kleuters het enie ekleurde plaatje aanwijzen. De associatie van viltstift met kleur en bovendien het feit dat viltstiften emakkelijk aanezien worden voor 'kleurtjes' verklaard waarschijn-

29 24 lijk het rote aantal kinderen dat voor viltstift koos (zie Bijlae H voor het volledie itemoverzicht) Samira pakt het bijna. Waar eie je dat? Twee voorbeelditems. Facetten. Ook in Toets 1.3 zijn de eerder enoemde facetten onderscheiden. In Tabel 3.4 wordt de emiddelde moeilijkheidsraad (pwaarden) voor de betreffende indelinen van de items erapporteerd. De indelinen zijn, zoals eerder opemerkt, econtamineerd: functiewoorden zijn bij voorbeeld vaak moeilijkere woorden. Opmerkelijk is weer dat de woorden die uit de methode Knoop het in je oren komen emiddeld emakkelijker zijn dan de andere woorden. Dit effect is aanzienlijk prominenter dan het verwachte effect van moeilijke versus makkelijke woorden. Inhoudswoorden zijn ook in Toets 1.3 emakkelijker dan functiewoorden.

30 25 Ook nu zijn de woorden die in de hele roep behandeld dienen te worden makkelijker dan de woorden die in kleine roepen behandeld dienen te worden. De hiervèèr enoemde moelijke verklarin is dat de kleine-roepsactiviteiten in de praktijk niet altijd aan bod komen, zodat deze woorden door veel kleuters niet beheerst (kunnen) worden. Tabel 3.4 Gemiddelde proporties oede antwoorden voor de vier facetten bij eerste afname van Toets 1.3 (k= aantal items). Knoop (k=11) vs niet-knoop (k=36).81 vs.62 Makkelijk (k=38) vs moeilijk (k=9).68 vs.62 Inhouds- (k=38) vs functiewoord (k=9).69 vs.56 Hele-roeps- (k=32) vs kleine-roepsactiviteit (k=15).72 vs ,3 Toets 1,4: Groep 1, Werkplan 3, receptieve woordenschat Toets 1.4 bestaat uit 60 items verdeeld over vier thema's: 'Eten' (k=15), 'Op stap' (k=15), 'Huis' (k=15) en 'Familie' (k=15). Deze toets is juni 1991 tweemaal afenomen aan jonste kleuters. De eerste afname betrof 74 kleuters. Bij de tweede afname was er enie uitval omdat de afname kort voor de zomervakantie plaatsvond. Bij 59 van de 74 kleuters is de toets een tweede keer afenomen. De moeilijkheid van de toets en de afzonderlijke items wordt ebaseerd op 74 observaties, terwijl test-hertestverelijkinen ebaseerd worden op 59 observaties. Moeilijkheid. Bij een maximale score van 60 items oed behaalden de kleuters een emiddelde van 42.2 (sd=8.6). Het betekenisverwante, foute antwoord was bij de kleuters ook nu het aantrekkelijkste alternatief voor het oede antwoord. De twee andere typen afleiders, klank- en niet verwant, werden minder vaak ekozen. In Tabel 3.5 staan de resultaten samenevat. Het thema 'Eten' is het moeilijkst en hier worden ook de meeste betekenisverwante fouten emaakt, het

31 26 thema 'Familie' is het emakkelijkst en eeft ook de minste betekenisverwante fouten (Tabel 3.5). Tabel 3.5 Percentaes voor de antwoordalternatieven zoals die ekozen zijn bij eerste afname van Toets 1.4, en de testhertestbetrouwbaarheid (r). Thema's b k n 0 Eten Op stap Huis Familie Totaal = oede antwoord k= klankverwant antwoord 0= een antwoord b= n= r= betekenisverwant antwoord niet-verwant antwoord produktmomentcorrelatie Betrouwbaarheid. De test-hertestbetrouwbaarheid is op toetsniveau.92, op thema-niveau beloopt deze waarden tussen.76 en 83 (Tabel 3.5). Op toetsniveau is dit weer oed te noemen. Op thema-niveau zijn de betrouwbaarheden alle acceptabel. Weliswaar bereiken ze niet allemaal de naestreefde.80, maar ze benaderen deze waarde zeer dicht (.76 of hoer). Met enkele verbeterinen is dit niveau van.80 zeker te bereiken. De afzonderlijke items hebben proporties oed lopend van.34 ('vaas') tot 1.00 ('klok'). Bij 'vaas' (item 3.07) zijn de antwoorden naenoe elijk verdeeld over de drie verwante woorden: 'vaas' (bedoeld), 'haas' (klankverwant) en 'bloempot' (betekenisverwant) (zie voorbeelditems). Iets soortelijks treffen we aan bij 'sla' (item 1.10) met als verwante afleiders 'vla' en 'bloemkool' en bij 'bij' met 'ei' en 'mier'. Klankverwante woorden die vaak verwisseld worden zijn 'kaars' en 'kaas' (item 4.07), 'deken' en 'beker' (item 3.02) en 'pit' en 'pet' (item 1.11). Betekenisverwarrin, waarschijnlijk ten evole van andere dan voorziene/bedoelde associaties,

32 27 vinden we bij 'shampoo' (item 3.06) met als veel ekozen afleider 'zeep' (zie voorbeelditems) en in plaats van een meisje dat haar mond afveet ('afveen') kiezen de kleuters vaak het plaatje van een kind bij een w.c.-pot ('doortrekken'). Een frappante vermenin van klank- en betekenis-afleidin sinaleerde een toetsmedewerker bij het woord 'nest'. Kleuters associeerden het plaatje van een voelnestje niet met het bedoelde woord, maar kozen vaak voor het plaatje van een vishenel die ze associeerden met het (klankfoute) woord 'net'. Te moeilijk bleek, wellicht mede door de tekeninen, het onderscheid tussen 'afdroen' en 'droomaken'. De fouten bij het doelwoord 'droomaken' zijn berijpelijk als men bedenkt dat 'afdroen' een speciale vorm van droomaken is die niet bedoeld is. Verder bleek het item voor 'nul' niet eslaad. De kleuters maakten een onderscheid tussen de afbeeldinen waarop een kind met nul, twee of vijf beertjes in haar handen staat. In enkele evallen kan een verbeterin van de tekeninen onduidelijkheid voorkomen en bij voorbeeld het onderscheid tussen 'appeltaart' en 'pannekoek' verduidelijken (zie Bijlae II voor het volledie itemoverzicht). --.^.411~~, o..--.,' 11, C). 0 o lal o 0 o &Doo. ord 0 A', 0 o -...",, * ' o,h Cs.).. I ia Li Twee voorbeelditems.

33 28 Facetten. In Toets 1.4 zijn de eerder enoemde facetten evenzeer onderscheiden. In Tabel 3.6 wordt de emiddelde moeilijkheidsraad (p-waarden) voor de betreffende indelinen van de items erapporteerd. De indelinen in facetten zijn niet onafhankelijk van elkaar (zie par ). Tabel 3.6 Gemiddelde proporties oede antwoorden voor de vier facetten bij eerste afname van Toets 1.4 (k= aantal items). Knoop (k=20) vs niet-knoop (k=40).83 vs.64 Makkelijk (k=50) vs moeilijk (k=10).71 vs.65 Inhouds- (k=52) vs functiewoord (k=8).72 vs.63 Hele-roeps- (k=38) vs kleine-roepsactiviteit (k=22).73 vs.66 Opmerkelijk is ook hier dat de woorden die uit de methode Knoop het in je oren komen emiddeld beter beheerst lijken te worden dan de niet-knoopwoorden. Dit effect is weer roter dan het verwachte effect van moeilijke versus makkelijke woorden. Inhoudswoorden zijn ook in Toets 1.4 emakkelijker dan functiewoorden. De contaminatie tussen beide onderscheidinen (makkelijk/moeilijk en inhouds-/functiewoorden) resulteert in effecten van verelijkbare rootte. Ook nu zijn de woorden die voor de hele-roepsactiviteiten epland staan makkelijker dan die voor de kleine-roepsactiviteiten bedoeld zijn. Een moelijke verklarin voor dit effect wordt bij Toets 1.1 enoemd (par ) Toets 2.1: Groep 2, Werkplan 1, receptieve woordenschat Toets 2.1 bestaat uit 48 items verdeeld over drie thema's: 'Vriendjes' (k=16), 'Het weer' (k=16) en 'School' (k=16). De toets is, evenals bij roep 1, in de periode november-december 1990 tweemaal afenomen aan oudste kleuters. Bij de eerste afname zijn de