Natuurbeheer. van kwelders DE INVLOED VAN BEWEIDING OP DE BIODIVERSITEIT

Transcriptie

1 Ntuurbeheer vn kwelders DE INVLOED VAN BEWEIDING OP DE BIODIVERSITEIT

2

3 Ntuurbeheer vn kwelders DE INVLOED VAN BEWEIDING OP DE BIODIVERSITEIT Uitgve: It Fryske Ge Olterterp 2013 PUCCIMAR rpport

4 Stichting Willem Beijerinck Biologisch Sttion Colofon Tekst: Jp de Vls, Freek Mndem, Stefnie Nolte, Roel vn Klink & Peter Esselink Figuren en ly-out: Dick Visser Druk: Wm Veenstr, Groningen Gedrukt op 100% kringloopppier Onderzoek uitgevoerd in opdrcht vn It Fryske Ge Het onderzoek is mogelijk gemkt door steun vn het Wddenfonds (project WF ) PUCCIMAR Ecologisch Onderzoek en Advies, Vries PUCCIMAR rpport 09 It Fryske Ge Vn Hrinxmweg 17, 9246 TL Olterterp Postbus 3, 9244 ZN Beetsterzwg Telefoon Emil: Website Bnk: IBAN NL17 RABO

5 Inhoud 1 Smenvtting 5 2 Inleiding en doel 6 3 Vn lndnwinning nr kwelderwerken 7 4 Het onderzoek 9 5 Onderzoeksgebied Nord-Fryslân Bûtendyks 10 6 Onderzoeksgebieden elders 11 7 Beweiding en vegettie Runderen en prden: Wt eten ze en hoe gedrgen ze zich? Runderen en prden: diversiteit in de vegettie Ptronen in de vegettie Beweiding en Zeesters De vegettie bij beweiding met verschillende dichtheden schpen Beweiding en opslibbing 15 8 Effecten vn beweiding op insecten, spinnen en ndere ongewervelden Wt is er uit ndere gebieden bekend? Zeesters, beweiding en insecten in Nord-Fryslân Bûtendyks Insecten en spinnen in reltie tot beweiding met schpen 18 9 Beweiding en vogels Vogels in de proefvkken vn Nord-Fryslân Bûtendyks De broedvogelbevolking vn de Nederlndse vstelndskwelders Nestpltskeuze Tureluur en Scholekster Vertrpping vn nesten door onderzoek met kleiduiven Grspiepers, vegettie en het voedsel dt ze voor hun jongen verzmelen Gnzen en beweiding Beweiding en muizen Synthese Beheerdvies Kennisvrgen die nog niet bentwoord kunnen worden Dnkwoord Bronnen 32

6 Effecten vn beweiding, gezien vn 70 meter hoogte. Rechtsboven een drinkplts wrvndn het vee zijn weg zoekt over de kwelder. De vegettie vn het rechthoekige veldje wr de dieren niet kunnen komen verschilt duidelijk vn het gebied er omheen.

7 1 Smenvtting Inleiding De huidige kwelders lngs de kust vn Groningen en Frieslnd zijn voornmelijk ontstn n 1935 toen Rijkswterstt begon met de nleg vn lndnwinningswerken. Sinds ongeveer 1985 is het beheer vn dit gebied steeds meer gericht op ntuurbescherming en is de nm vn de lndnwinningswerken vernderd in kwelderwerken. Kwelders kunnen worden beweid met rundvee, schpen of prden. Dit kn vnuit economische motieven mr beweiding kn ook worden toegepst in het ntuurbeheer vn kwelders. Het onderzoeksproject Biodiversiteit en ntuurbeheer vn vstelndskwelders heeft ls doel ntuurbeheerders lngs de vstelndskust vn informtie te voorzien wrdoor ze in stt zijn verntwoorde keuzes te mken in zke het beheer in reltie tot verschillende specten vn biodiversiteit zols plnten, vogels en ongewervelde dieren. Het project ging in 2009 vn strt, hd een looptijd vn vijf jr en is gefinncierd door het Wddenfonds. Dit rpport vormt een korte weerslg vn de tot begin 2013 verkregen resultten. Onderzoek Het onderzoek is grotendeels uitgevoerd op de kwelder vn Nord-Fryslân Bûtendyks en in enkele vergelijkbre Duitse kweldergebieden in Sleeswijk- Holstein. In Nord-Fryslân Bûtendyks werden proeven gedn met beweiding door prden en runderen in hoge (1 dier/h) en lge (0,5 dier/h) dichtheden, en met een fwisseling vn een jr wel (1 rund/h) en een jr niet beweiden (wisselbeweiding). In Sleeswijk-Holstein is het effect vn ruim 20 jr beweiding met verschillende dichtheden schpen bestudeerd. Verder is gebruik gemkt vn gegevens vn Rijkswterstt en Sovon Vogelonderzoek Nederlnd over lle Nederlndse vstelndskwelders in de Wddenzee. Beweiding heeft effecten op de vegettie, en zowel direct ls indirect op kleine ongewervelde diersoorten (insecten, spinnen en dergelijke) die in de vegettie leven en ook op vogels. Deze specten zijn tegelijkertijd in dezelfde gebieden en zo mogelijk gecombineerd bestudeerd. Vegettie Voor de vegettie blijkt er een duidelijk verschil tussen beweiding met prden en runderen te bestn. Prden eten meer vezelrijke gewssen, lopen veel meer en komen ook bij lge veedichtheid tot op grote fstnd vn hun drinkplts. Runderen blijven meer op de hogere kwelderdelen en grzen voorl in de buurt vn hun drinkplts. Bij lichte beweiding ontstn bij lle veesoorten mozïeken vn kortere fgegrsde en ruigere plekken, wrbij de structuur mede wordt bepld door het soort vee. Zeesters zijn gevoelig voor beweiding en komen zelfs bij lge veedichtheid minder tot bloei. Wnneer een gebied gedurende meerdere jren onbeweid blijft zl de Zeester zich nvnkelijk sterk ontwikkelen. Drn zl de soort toch grotendeels verdwijnen, en zl ook de diversiteit vn de kweldervegettie ls geheel fnemen. In onbeweide delen vn Nord-Fryslân Bûtendyks bereikte de opslibbingssnelheid wrden tot bijn 3 cm per jr en ws hier veel groter dn in de beweide delen. Zowel in de beweide ls in de onbeweide delen ws de jrlijkse hoogtetoenme voldoende om in de toekomst een eventuele versnelde stijging vn de zeespiegel bij te kunnen houden. Insecten en ndere ongewervelden De rijkdom n insecten, spinnen en ndere kleine ongewervelden is het lgst in beweide situties. Dt komt door een combintie vn concurrentie om voedsel (voorl goed verteerbre plntensoorten), fnme vn de vegettiehoogte en de hoeveelheid strooisel en in mindere mte het opgegeten en vertrpt worden en verdichting vn de bodem. Onbeweide gebieden zijn in het jr dt ze niet worden beweid (wisselbeweiding) heel rijk n ongewervelde dieren. Ook lngdurig onbeweide gebieden zijn duidelijk rijker dn beweide gebieden, ondnks hun lgere diversiteit n plntensoorten. Verruiging is echter niet gunstig voor lle soorten ongewervelden wnt er zijn ook soorten die het meest voorkomen bij beweiding met lge of hoge veedichtheid. Uit onderzoek n Grspiepers bleek dt deze vogels voorl rupsen en grote spinnen vingen om n hun jongen te voeren. Ze lieten de meeste ndere soorten ongewervelden ongemoeid. In tegenstelling tot de verwchting kon niet een positief effect vn vegettiestructuur op het terreingebruik vn de Grspiepers worden ngetoond. Vogels In Nord-Fryslân Bûtendyks werden s winters de hoogste ntllen vogels wrgenomen in proefvkken met beweiding met een hoge dichtheid vn prden. Het ntl soorten vogels verschilde echter niet tussen de verschillende beweidingsregimes, en de ntllen broedende Scholeksters en Tureluurs wren in lle beweidingsregimes ongeveer hetzelfde. Dt er geen verschil in dichtheid vn broedvogels tussen beweidingsregimes werd gevonden heeft mogelijk te mken met de korte looptijd vn de proef. In een vergelijking tussen vegettie en vogels vn lle vstelndskwelders in de Nederlndse Wddenzee werden nmelijk wel duidelijke verschillen 5

8 gevonden. Drbij wren onbeweide kwelders het rijkste n soorten, mr in de loop der tijd (vn 1992 tot 2008) werd het verschil tussen beweide en onbeweide gebieden minder groot. Het broedsucces vn vogels wordt sterk negtief beïnvloed door beweiding met prden omdt deze door hun hogere ctiviteit veel meer nesten vertrppen dn runderen. Gnzen hebben een duidelijke voorkeur voor beweide gebieden, met in het njr een voorkeur voor gebieden die worden beweid met hoge veedichtheid wrdoor ze een homogene korte vegettie hebben. Woelmuizen Kleine zoogdieren (in het bijzonder woelmuizen) komen voorl voor op hogere delen vn de kwelder en wr de veedichtheid lg is of beweiding ontbreekt. Zij vormen een belngrijke voedselbron voor roofvogels ls kiekendieven en Velduilen. Conclusie De conclusie vn dit onderzoek is dt de volledige diversiteit vn kwelders het beste tot zijn recht kn komen door een ruimtelijke fwisseling vn intensief beweide, licht beweide, kortdurend en permnent onbeweide kwelderdelen. 2 Inleiding en doel Lngs de Friese en Groninger vstelndkust en lngs de rnd vn de Dollrd liggen uitgestrekte kweldergebieden. Kwelders kunnen worden omschreven ls gebieden die begroeid zijn met hogere plnten (kruiden, grssen of lge struiken) en die onder invloed vn getij blootgesteld zijn n een regelmtige overstroming met zout wter. Kwelders kunnen zich uitstrekken vn vlk onder het niveu vn gemiddeld hoogwter (GHW) tot n het niveu vn de gemiddeld hoogste hoogwterstnden (figuur 1). Met toenemende hoogte nemen het ntl en de duur vn de overstromingen f. Elke kwelderzone is, door de verschillen in frequentie en gemiddelde duur vn de overstroming, gekenmerkt door een krkteristieke vegettie. Het grootste nééngesloten kweldergebied in de Nederlndse Wddenzee ligt in Nord-Fryslân Bûtendyks, in het Nederlnds ngeduid ls Noord- Frieslnd Buitendijks. Dt gebied bestt uit zomerpolders direct ten noorden vn de zeedijk met n de wdzijde kwelders. De zomerpolders zijn ontstn uit kwelders die tussen 1892 en 1956 door prticuliere eigenren zijn ingepolderd. Een klein deel drvn is recent weer ontpolderd en terugvernderd in kwelder. Het totle kwelderoppervlk in Nord-Fryslân Bûtendyks bedrgt ruim 2000 hectre. Dit is inclusief enkele honderden hectres pionierkwelder op de overgng nr het wd. Bijn lle kwelders vn Nord-Fryslân Bûtendyks en een groot deel vn de zomerpolders worden beheerd door It Fryske Ge mr er zijn ook prticuliere eigenren in het gebied. Lngs de Friese kust liggen nog enkele ndere kweldergebieden wrvn de Pezemerlnnen het grootste is. Ook dt gebied is in beheer bij It Fryske Ge. overstromingsfrequentie (ntl/jr) meter +1.0 dijk GHW ±3 uur -1.0 WAD PIONIER ZONE LAGE KWELDER HOGE KWELDER 12.4 uur overstromingsduur (uren/getij) -2.0 Zeegrs ditomeeën Zeekrl Engels slijkgrs Kweldergrs Zoutmelde Rood zwenkgrs Zeekweek Figuur 1 Schemtische opbouw vn een kwelder met vegettiezonering in reltie tot de overstromingsduur en -frequentie 6

9 Lngs de Groninger noordkust liggen geen zomerpolders; de kwelders beginnen dr direct bij de zeedijk. Ze besln een oppervlk vn ruim 1250 hectre (inclusief pionierkwelder). Ze worden grotendeels beheerd door de boeren die hun lnd n de binnenknt vn de dijk hebben en voor een kleiner deel beheerd door Het Groninger Lndschp. Lngs de Dollrd ten slotte ligt een kweldergebied vn ongeveer 760 hectre wrvn ongeveer 65% wordt beheerd door Het Groninger Lndschp. Doel vn het ntuurbeheer is het ontwikkelen en behouden vn een zo hoog mogelijke ntuurwrde. Bij de ntuurwrde vn een gebied speelt de diversiteit vn lle plnten en dieren die er in voorkomen een rol, wrbij voorl belng wordt gehecht n soorten die krkteristiek zijn voor een bepld gebied. In dit gevl zijn dt lle plnt- en diersoorten die voor hun voortbestn fhnkelijk zijn vn kwelders. Voorbeelden zijn plntensoorten zols Gewoon kweldergrs, Zeeweegbree, Schorrenzoutgrs, Lmsoor en Zulte of Zeester, vogels zols de Rot- en Brndgns en honderden soorten insecten, spinnen en ndere ongewervelden. Trditioneel werden de vstelndskwelders gebruikt ls weidegrond. Voor prticuliere eigenren is beweiding vn kwelders een middel om een inkomen te verwerven. Voor een goede benutting vn de grsopbrengst wordt doorgns zo veel mogelijk vee ingeschrd. In het verleden werden er bijn lleen schpen en runderen geweid, mr in de fgelopen tientllen jren verschenen er ook grote groepen prden. Voor ntuurbeheerders zols It Fryske Ge is beweiding een middel om de ntuurwrde en biodiversiteit in stnd te houden of te verhogen. Grsopbrengst is geen doel; het resultt wordt geteld in gnzen, broedvogels, plntensoorten en ongewervelden in een hrmonische smenhng. Voor hen is de vrg n de orde of en wr beweiding moet worden toegepst, in welke veedichtheden en met welk soort vee om een zo goed mogelijke ntuur te verkrijgen. Bij het mken vn keuzes in het beheer voor het behoud vn biodiversiteit moet niet op één soortgroep gelet worden, mr moet met veel specten vn de ntuur tegelijk rekening worden gehouden. Doel vn dit onderzoek ws effecten vn beweiding op diverse specten vn het biologische leven op de vstelndkwelders experimenteel te kwntificeren. Deze effecten kunnen ls bsis gebruikt worden voor de beslissingen vn de ntuurbeheerder hoe beweiding in te zetten om gestelde doelen te bereiken. 3 Vn lndnwinning nr kwelderwerken Het overgrote deel vn de huidige kwelders lngs de Nederlndse vstelndskust in de Wddenzee is ontstn door de uitvoering vn lndnwinningswerken. Drmee werd door het Rijk begonnen in de crisisjren rond 1935, met ls doel een combintie vn lndnwinning en werkverschffing. De werkwijze werd overgenomen uit Duitslnd (de zgn. Sleeswijk-Holsteinse methode), en bestond uit het nleggen vn bezinkvelden vn 400 m 400 m begrensd door dubbele plenrijen wrtussen rijshout werd vstgezet. Elk bezinkveld hd een opening wrdoor zeewter kon in- en uitstromen. Door de rijshoutdmmen werden de golven gedempt wrdoor slibdeeltjes gemkkelijker konden bezinken en bij storm ook minder snel opgewoeld werden. Bovendien werden er sloten en greppels gegrven. Door de verbeterde fwtering kon de plntengroei met pioniersoorten zich gemkkelijker vestigen. De belngrijkste pionierplnten zijn Zeekrl en Engels slijkgrs (Een soort die in de negentiende eeuw in Engelnd is ontstn uit een kruising vn het inheemse Klein slijkgrs en een Ameriknse slijkgrssoort en drn wereldwijd op veel pltsen, wronder Nederlnd, is ngeplnt om ngroei vn kwelders te bevorderen. Vervolgens is de soort verwilderd). Verdergnde opslibbing kwm voorl tot stnd door de vestiging vn Gewoon kweldergrs gevolgd door ndere kwelderplnten. In de Tweede Wereldoorlog lg het werk zo goed ls stil, mr drn is het met krcht hervt. Zowel in Nord-Fryslân Bûtendyks ls in Groningen werd uiteindelijk een kuststrook vn meer dn een kilometer breed voorzien vn rijshoutdmmen. Met groot succes, wnt rond 1990 ws bijn overl een kwelderstrook vn meter breedte ontstn, op sommige pltsen zelfs nog breder. Sinds 1990 is de kwelderontwikkeling nog verder gegn, zij het lngzmer, en werd het beheer vn de lndnwinningswerken voorl gericht op behoud vn het kwelderrel mede met het oog op kustverdediging en vergroting vn de ntuurwrde. Omdt lndnwinning geen doel meer ws wordt tegenwoordig gesproken over kwelderwerken in plts vn lndnwinningswerken. Het vernderde beheer houdt ondermeer in dt de greppels niet meer worden onderhouden om door het ontstn vn minder goed ontwterde gebieden de fwisseling in de vegettie te vergroten. Verder worden de buitenste rijshoutdmmen n de wdzijde niet lnger onderhouden. De buitenste strook vn bezink- 7

10 velden is drmee ls het wre teruggegeven n het wd. De overige rijshoutdmmen worden nu juist extr goed onderhouden. Dt is nodig om fslg vn de kwelders te voorkomen. Een leerzm voorbeeld vn wt er gebeurt wnneer de rijshoutdmmen niet worden onderhouden is te zien ten oosten vn het dorp Wierum, wr de kwelder door fslg steeds kleiner wordt. Rijshoutdmmen vn de kwelderwerken in Nord-Fryslân Bûtendyks. In de luwte vn de rijshoutdmmen kn de pioniervegettie vn Zeekrl zich goed ontwikkelen. Door de geschiedenis vn de lndnwinning ligt er nu een uitgestrekt kweldergebied lngs de Friese en de Groninger kust. Weliswr bescheiden vn omvng in vergelijking met situtie vn enkele honderden jren geleden, mr groot genoeg om trots op te zijn en pssend bij de werelderfgoedsttus vn de Wddenzee. De door mensenhnden ontwikkelde kwelders in de Wddenzee vormen 10% vn het totle kwelderoppervlk in West Europ. Er is wel een mr. Door de grootschlige nlegmethode zijn deze kwelders tmelijk éénvormig vn opbouw. Het is drom nu een opgve om ze zo te beheren dt de potentiële rijkdom n plnten en dieren die in vstelndskwelders kn voorkomen ook tot ontwikkeling komt. Kwelderfslg bij Wierum. Sinds de rijshoutdmmen niet lnger werden onderhouden slt deze kwelder f. Vnuit de lucht is de structuur vn de voormlige lndnwinningswerken in Nord-Fryslân Bûtendyks nog goed te zien. Linksboven is (lichtgeel) een stukje zomerkde zichtbr. Dr begint de hoge kwelderzone die vi een lge kwelderzone floopt in de pionierzone en kle bezinkvelden rechtsonder. Heleml rechtsonder is nog een stukje vn het wd zichtbr.

11 4 Het onderzoek Over de effecten vn beweiding op kwelders met schpen en runderen op de vegettie is veel bekend, en bij voorbt ws duidelijk dt beweiding noodzkelijk is om de ntuurwrde vn vstelndskwelders te behouden en te vergroten. Mr of die beweiding overl en ltijd zou moeten plts vinden en met welke veedichtheid ws niet duidelijk. Er wren bovendien enkele grote leemtes in kennis: het effect vn beweiding met prden ws nog nooit onderzocht, hetzelfde gold voor de gevolgen vn beweiding op insecten en ndere ongewervelden en er ontbrk een systemtische nlyse vn de effecten vn beweiding op vogels. Genoeg redenen voor It Fryske Ge om in smenwerking met verschillende onderzoeksorgnisties onder leiding vn de Rijksuniversiteit Groningen bij het Wddenfonds een nvrg in te dienen voor onderzoek om deze kennisleemtes zo veel mogelijk op te vullen. De nvrg werd in 2008 gehonoreerd. Het onderzoek is begin 2009 voorlopig voor een periode vn vijf jr vn strt gegn (zie tekstkder). Deze brochure geeft een inkijk in het uitgevoerde onderzoek en een overzicht vn de belngrijkste tot dusver verworven inzichten. Orgnistie vn het onderzoek Voor het onderzoek heeft It Fryske Ge een subsidie ontvngen vn het Wddenfonds. Een kleiner deel vn de kosten vn het project is gefinncierd door It Fryske Ge en de Rijksuniversiteit Groningen (RuG). Voor de uitvoering vn het onderzoek zijn bij de Community nd Conservtion Ecology Group (COCON) vn de RuG drie promovendi ngesteld: één plntenecoloog (Stefnie Nolte) en twee dierecologen (Roel vn Klink voor de ongewervelde dieren en Freek Mndem voor de vogels). Nst Jn Bkker ls eerste begeleider zijn de promovendi in hun onderzoek mede ondersteund door Joost Tinbergen (Animl Ecology Group, RuG), Bruno Ens, Kees Koffijberg, Juli Sthl (Sovon Vogelonderzoek Nederlnd), Michiel Wllis de Vries (De Vlinderstichting), Rikjn Vermeulen (Stichting Willem Beyerinck Biologisch Sttion), Menno Reemer (Europen Invertebrte Survey Nederlnd, EIS-NL), Kees Dijkem (Imres) en Peter Esselink (bureu PUCCIMAR). Voor een goede uitwisseling tussen de onderzoekers en It Fryske Ge en ook om tussentijds de voortgng vn het project te kunnen doornemen werd een begeleidingscommissie gevormd. Tegelijkertijd bood het project de mogelijkheid n studenten voor een stge of een msterproject. Om een ntl dtreeksen over de volledige projectduur vst te kunnen leggen zijn Petr Dniels en Remco Hiemstr gedurende de ltste twee projectjren ls veldssistent werkzm geweest. It Fryske Ge (Gerrit vn de Leest en Johnnes Westerhof) leverde met de nleg vn de proefvkken en het toezicht op het vee zelf ook een belngrijke bijdrge n het onderzoek. Het bureu PUCCIMAR werd gevrgd voor de lgemene projectorgnistie en het verzorgen vn deze brochure. 9

12 5 Onderzoeksgebied Nord-Fryslân Bûtendyks N 200 m drinkbk 1 km Figuur 2 Overzichtskrtje vn de drie proefgebieden in Nord-Fryslân Bûtendyks. Het middelste proefgebied is uitvergroot en drin is het beheer in de vijf proefvkken weergegeven. Elk proefvk ws ongeveer 11 hectre groot. Eén dier in deze figuur betekent lichte beweiding met 5 stuks vee per proefvk (0,5 dier/h), twee dieren betekent intensieve beweiding met 10 stuks vee per proefvk (1 dier/h). In het meest rechtse proefvk werd wisselbeweiding toegepst door om het jr intensief (1 rund/h) en heleml niet te beweiden. Het meest westelijke proefgebied heeft zes proefvkken omdt dr ook nog een permnent onbeweid proefvk nwezig ws. Een belngrijk deel vn het onderzoek is uitgevoerd op de kwelders vn Nord-Fryslân Bûtendyks. Door hr ontstnsgeschiedenis is dit gebied tmelijk homogeen, en ws het goed mogelijk om drie goed vergelijkbre proefgebieden uit te zoeken. Alle drie lopen ze f in hoogte vn een hoge kwelder (0,6 0,8 m boven het gemiddeld hoogwterniveu (GHW) nr een lge kwelder (0,3 0,5 m +GHW). Elk proefgebied werd onderverdeeld in vijf proefvkken vn ongeveer 11 hectre groot (figuur 2). Het zuidelijke deel vn elk proefvk bestond steeds uit een hoge kwelder begroeid met Kweek, Zeekweek, Fioringrs en Rood zwenkgrs die ongeveer hlverwege in de richting vn het wd overging in een lge kwelder met Gewoon kweldergrs. In het middelste proefgebied hd elk proefvk n de wdzijde ook nog een stukje pionierzone met Zeekrl en Engels slijkgrs. In 2010 werden in elk proefgebied met vijf proefvkken de volgende beweidingsregimes ingesteld: intensieve beweiding met prden of runderen (1 dier/h), lichte beweiding met prden of runderen (0,5 dier/h) en wisselbeweiding (één jr intensieve runderbeweiding fgewisseld met één jr heleml geen beweiding, nmelijk 2010 en 2012). Er ws lleen sprke vn zomerbeweiding: het weideseizoen op de kwelders vn Nord-Fryslân Bûtendyks loopt vn ongeveer 1 juni tot 15 oktober. In elk proefvk ws een drinkbk nwezig op het hoge deel vn de kwelder. 10

13 6 Onderzoeksgebieden elders De kwelder vn de Hmburger Hllig die n een hoge vloed gedeeltelijk is overstroomd met zeewter. In het Duitse Ntionlprk Schleswig-Holsteinisches Wttenmeer liggen de kwelders vn Sönke-Nissen- Koog, Friedrichskoog en de Hmburger Hllig (figuur 3). Net ls in Nederlnd zijn ze met behulp vn de Sleeswijk-Holsteinse methode vn lndnwinning ontstn. Hierdoor is de structuur vn deze kwelders goed vergelijkbr met die vn de vstelndskwelders in de Nederlndse Wddenzee. De onderzoeksgebieden in Sleeswijk-Holstein worden l sinds 1989 met verschillende dichtheden schpen beweid. Drdoor ws het mogelijk om dr onderzoek te doen nr de effecten vn een beplde veedichtheid op lngere termijn, zowel voor wt betreft de vegettie ls de insecten, spinnen en ndere ongewervelden die er leven. De kwelders vn Sönke-Nissen-Koog liggen tmelijk lg (0,2 0,3 m +GHW), en zijn voornmelijk begroeid met Gewoon kweldergrs. De kwelders vn Friedrichskoog liggen wt hoger (0,5 0,6 m +GHW) en zijn voornmelijk begroeid met Rood zwenkgrs. Ten slotte zij vermeld dt gebruik is gemkt vn gegevens over de vegettie en de broedvogels vn de kwelders lngs de hele Nederlndse vstelndkust, en dt de kwelder vn Schiermonnikoog ls vergelijkingsobject is gebruikt voor het onderzoek nr effecten vn beweiding op ongewervelden. Denemrken SNK HH NOORDZEE FK NFB TERSCHELLING VLIELAND TEXEL SCHIERMONNIKOOG AMELAND Dollrd Nederlnd Duitslnd Figuur 3 De ligging vn de belngrijkste onderzoeksgebieden in de Interntionle Wddenzee: Nord-Fryslân Bûtendyks (NFB), de kwelders vn Sönke-Nissen-Koog (SNK), Friedichskoog (FK) en de Hmburger Hllig (HH) km 11

14 7 Beweiding en vegettie Veldwerk tijdens het onderzoek nr het dieet vn prden. 7.1 Runderen en prden: wt eten ze en hoe gedrgen ze zich? Runderen en prden verschillen vn elkr in een ntl specten. Runderen zijn herkuwers, en hebben drdoor een behoorlijk efficiënt verteringssysteem. Prden zijn geen herkuwers, verteren hun voedsel minder volledig en hebben drdoor bij gelijke lichmsgrootte meer voedsel nodig dn runderen. Wel is hun spijsvertering flexibeler, dt wil zeggen dt prden wnneer ze voedsel met een lge kwliteit of verteerbrheid moeten eten, ze dit voedsel ook weer sneller kunnen uitpoepen. Doordt prden vk meer vezelrijk voedsel eten dn runderen moeten zo ook om die reden meer eten. Runderen en prden verschillen ook in de mnier wrop ze het grs fbijten. Runderen pkken wt ze willen eten met hun tong en snijden of rukken het drn f met de tnden onderin hun kk. Drbij blijft ltijd een pr cm grs stn. Prden hebben snijtnden boven en onder in hun bek en kunnen hun voedsel tot vlk bij de grond fbijten. Deze verschillen werden in Nord-Fryslân Bûtendyks ook gevonden. Prden ten nr verhouding veel Kweek, Zeekweek en Gewoon kweldergrs, grssen met een hoog vezelgehlte. Runderen ten nr verhouding veel Fioringrs, een grs met een wt lger vezelgehlte, en ook grg Zeester. De prden liepen meer dn runderen en ze verspreidden zich meer over het hele proefvk. Er ontstond dn ook geen begrzingsgrdiënt. Bij runderen ontstond zowel bij de lge ls de hoge veedichtheid een begrzingsgrdiënt vnf de drinkplts op de hoge kwelder nr de lge kwelder. De verschillen in gedrg en voedselkeuze tussen runderen en prden leiden tot de conclusie dt runderen beter zijn te sturen door de loctie vn de drinkplts. Voor het opeten vn verruigde vegetties zijn prden echter meer geschikt. 7.2 Runderen en prden: diversiteit in de vegettie Zouden er plntensoorten bijkomen of verdwijnen bij beweiding, fhnkelijk vn het soort vee en de veedichtheid? De onderzoeksperiode bleek te kort voor plntensoorten om heleml te verdwijnen of om een proefvk te koloniseren. Wel kon in permnente kwdrten vn 4 m 4 m verschuivingen in tlrijkheid vn plntensoorten worden wrgenomen. Bij beweiding met 1 rund/h is op deze plts een fwisseling ontstn tussen plekken met Reukeloze kmille (witte bloemen) fgewisseld door plekken met kort fgegrsd grs. 12

15 Zeekweek ws n drie jr meer lgemeen bij runderbeweiding dn bij prdenbeweiding. Wrschijnlijk kwm dt mede doordt prden meer voedsel nodig hebben dn runderen. Ook de Zeester ws n drie jr meer lgemeen bij runderbeweiding dn bij prdenbeweiding en hetzelfde gold voor Zeelsem en Spiesmelde. De ltste twee soorten worden door runderen en prden niet veel gegeten mr wrschijnlijk zijn ze gevoelig voor vertrpping. Voorl bij lichte runderbeweiding deden verscheidene plntensoorten op de hoge kwelder het reltief goed, wronder de n de kust gebonden Zeegerst en Reukeloze kmille. De permnente kwdrten in de proefvkken met wisselbeweiding wren n drie jr gemiddeld wt minder rijk n plntensoorten dn in de ndere proefvkken. Dt heeft mogelijk te mken met een toenme vn de hoogopgnde Zeekweek in de jren zonder beweiding. Hierbij zij ngetekend dt slechts één complete wisseling plts vond. Afgnd op deze resultten zou voorlopig geconcludeerd kunnen worden dt prden beter zijn in het verminderen vn de bedekking vn Zeekweek mr dt runderbeweiding wrschijnlijk beter is voor een hoge diversiteit vn plntensoorten. De fwisseling in de hoogte vn de vegettie werd gemeten met behulp vn een piepschuimen schijf vn 25 cm dimeter (75 grm zwr) die lngs een stok met schlverdeling nr beneden kon zkken. De hoogte wrop de schijf op de vegettie bleef hngen is gebruikt ls mt voor de vegettiehoogte. 7.3 Ptronen in de vegettie Door beweiding ontstn vk ptronen wrbij plekken met hogere vegettie worden fgewisseld door kort fgegrsde terreindelen. Deze ptches (plekken die zich onderscheiden vn hun omgeving door hogere of juist lgere vegettie) kunnen in stnd blijven doordt de plnten op een eenml begrsde plek jonge, mlse scheuten voortbrengen die weer opnieuw opgegeten kunnen worden. Drdoor blijft een dergelijke plek ntrekkelijk voor dieren om er steeds weer terug te keren terwijl onbegrsde ptches juist vker onbegrsd blijven, omdt hier geen nieuwe eiwitrijke scheuten worden gevormd. Soms kunnen ptches mede ontstn door de nwezigheid vn niet-eetbre plnten. Drtussen kunnen eetbre plnten stn die profiteren vn de bescherming vn hun nieteetbre buren. Een voorbeeld vn een onsmkelijke plntensoort is Zeelsem. Op een niet te zwr beweide kwelder blijven dn ook vk plekken met Zeelsem stn. Zols te verwchten ws bleek de gemiddelde vegettiehoogte fhnkelijk vn de veedichtheid: hoe groter de veedichtheid, hoe lger de vegettie. Het soort vee hd ook effect: bij beide veedichtheden mkten de prden de vegettie gemiddeld genomen lger dn de runderen. Dt is wel te verklren uit het feit dt prden meer voedsel nodig hebben dn runderen en ook meer vertrppen. Bij lichte beweiding ontstonden zowel bij prden ls bij runderen ptronen in de vegettie. De grootte vn de ptches verschilde bij prden en runderen: bij prden wren ze bijn twee keer zo groot. Bij beweiding ontstn doorgns plekken met lge, kort fgegrsde vegettie fgewisseld door plekken met hogere, minder kort gehouden vegettie. 13

16 7.4 Beweiding en Zeester De Zeester, tegenwoordig officieel Zulte genoemd, is een opvllende plntensoort. Op de kwelders vn Groningen en Frieslnd kunnen ze tot één meter hoog worden en op brkke kwelders zols in de Dollrd zelfs wel tot twee meter. Rond eind ugustus kn een kwelder door de bloei vn Zeester heleml prs kleuren. Zeesters kunnen rond eind ugustus mssl in bloei stn, voorl op onbeweide kwelders die in de jren drvoor wel werden beweid. Schpen, runderen en prden lusten grg Zeester. Het effect vn beweiding is dn ook dt kortere plnten met minder bloemen overblijven. Bovendien gn er ook Zeesterplnten dood doordt ze vertrpt worden. Zeester is voor veel soorten insecten een belngrijke plnt op de kwelder. Dit vormde in het onderzoek een belngrijke nleiding om specil nr Zeester te kijken. Drnst stt Zeester model voor ndere, doorgns lgere en minder opvllende kwelderplnten. Zols te verwchten ws overleefden Zeesterplnten het beste en produceerden ze de meeste bloemhoofdjes wnneer er een jr lng geen runderen of prden bij konden komen, zols het gevl is bij de wisselbeweiding. In dt gevl werden er meer dn 1000 bloemhoofdjes per vierknte meter gevormd (figuur 4). De schde nm toe bij toenemende beweidingsdruk. Bij een veedichtheid vn 0,5 prd/h verminderde het ntl bloemhoofdjes tot ongeveer 500 bloemhoofdjes per vierknte meter en bij een veedichtheid vn 0,5 rund/h tot ongeveer 50 per vierknte meter. Bij een veedichtheid vn 1 rund/h of 1 prd/h, ws het ntl bloemhoofdjes ook ongeveer 50 per vierknte meter. In een met 0,5 koe/h beweid proefvk (voorgrond) stt veel Zeester met drtussen Gewoon kweldergrs (niet zichtbr op de foto) en wt Engels slijkgrs. In het ngrenzende met 1 prd/h beweide proefvk stt kort fgegrsd Gewoon kweldergrs en het in de nzomer rood verkleurende, niet eetbre Klein schorrenkruid. 14

17 bloemhoofdjes Zeester per m c 1/h 0.5/h 1/h 0.5/h wisselbeweiding geen vee prden runderen beweidingsregime Figuur 4 Invloed vn het beweidingsregime op de bloei vn Zeester gemeten n de hnd vn het ntl bloemhoofdjes per vierknte meter. Onbeweid stt voor het jr zonder vee bij het beheer met wisselbeweiding. Verschillende letters duiden op significnte verschillen. De conclusie lijkt nu dt om een uitbundige bloei vn Zeesters te verkrijgen het beste niet beweid kn worden! Echter, die conclusie is lleen geldig voor de korte termijn, omdt het onbeweide gebied in deze proef met wisselbeweiding mr één jr onbeweid bleef. De Zeesterplnten wren dus l nwezig, en konden in het jr zonder beweiding ongehinderd uitgroeien tot grote plnten met veel bloemhoofdjes. Het is bekend dt bij lngdurig niet beweiden ndere plntensoorten zols Zeekweek, kunnen gn overheersen (zie volgende prgrf), wrdoor de Zeester wordt verdrongen. 7.5 De vegettie bij beweiding met verschillende dichtheden schpen De kwelder vn Sönke-Nissen-Koog ligt tmelijk lg. De kwelder vn Friedrichskoog ligt hoger (zie hdst.6). Beide gebieden zijn onderverdeeld in vijf proefvkken vn ongeveer 12 hectre. Eén proefvk bleef gedurende de hele looptijd vn het experiment onbeweid, in de ndere vier werden elke zomer b d respectievelijk 11/2, 3, 41/2 en 10 schpen/h geweid. In elk vn de proefvkken ws dicht bij de dijk een drinkplts voor de schpen. Door het jrenlng constnt gehouden beweidingsbeheer ws het effect vn verschillen in beweidingsdruk goed wrneembr. Bij geen beweiding of een veedichtheid vn 11/2 schp/h trd verruiging met Zeekweek op, bij veedichtheden vn 3 en 41/2 schp/h gebeurde dt lleen pleksgewijs. Bij een veedichtheid vn 10 schpen/h, ontstond een homogene korte grsvegettie. Op de lggelegen kwelder vn Sönke-Nissen-Koog domineerde dn Gewoon kweldergrs (dt ook elders voorl te vinden is op beweide lge kwelders) en op de hoger gelegen kwelder vn Friedrichskoog Rood zwenkgrs (een soort die kenmerkend is voor beweide hoge kwelders). Gewoon kweldergrs heeft een hogere groeisnelheid dn Rood zwenkgrs. Dt verklrt wrdoor de vegettie in de kwelder vn Sönke-Nissen-Koog gemiddeld genomen wt hoger ws met een kleiner ndeel korte vegettie dn op kwelder vn de Friedrichskoog. Op beide kwelders ws er wel een effect vn de drinkplts wr de schpen steeds heen moesten om te drinken. Hoe dichter bij de drinkplts, hoe korter het grs. De toestnd vn de vegettie bleek dus in beide gebieden ook op lngere termijn goed te sturen door middel vn de veedichtheid. 7.6 Beweiding en opslibbing Bij een wterstndsverhoging, voorl bij noordwestelijke wind, worden kwelders overstroomd met zeewter. Met dt wter komen sedimentdeeltjes mee die door de stroming of golven uit een kreek of vn ngrenzende wdplten zijn opgewerveld. Boven een kwelder komt het wter tot rust en kn een groot deel vn het sediment uit de wterkolom tot bezinking komen. Vegettie zou drbij een belngrijke rol kunnen spelen: drtussen komt het wter beter tot rust wrdoor slibdeeltjes gemkkelijker kunnen bezinken. Hoe hoger de vegettie, hoe groter dt effect. Wnneer de vegettie korter wordt door beweiding zou dt dus tot een lgere opslibbing Voorbeelden vn Duitse kwelders met een intensieve en extensieve schpenbeweiding en een onbeweide kwelder. 15

18 en eenminder snelle ophoging vn de kwelder kunnen leiden. Dit effect kn nog worden versterkt door grotere bodemcompctie bij beweiding ls gevolg vn vertrpping. Hoe groot zouden deze effecten zijn en zouden beweide kwelders bij een versneld stijgende zeespiegel voldoende slib kunnen vngen om de zeespiegelstijging bij te houden? Onderzocht is hoeveel opslibbing er in de fgelopen tientllen jren is geweest in beweide en onbeweide kweldergebieden, zowel in Nord-Fryslân Bûtendyks ls in drie gebieden lngs het vstelnd vn Sleeswijk-Holstein. Hierbij is gekeken nr de diepte wrop sporen vn de rdioctieve neerslg veroorzkt door de kernrmp bij Chernobyl (1986) konden worden teruggevonden (figuur 5): de bodemlg boven deze diepte is er sindsdien bijgekomen. In Nord-Fryslân Bûtendyks werd op deze mnier een groot verschil in opslibbing gevonden tussen beweide - en onbeweide kwelder (13,4 mm/jr tegenover 29 mm/jr). Gemiddeld over lle vier kweldergebieden bedroeg de opslibbing 11,6 mm per jr en kon geen significnt verschil worden ngetoond tussen beweide en onbeweide kwelders. In lle gebieden ws de opslibbing veel hoger dn de huidige zeespiegelstijging (de ltste 100 jr in Nederlnd gemiddeld ongeveer 2 mm per jr). In een nder onderzoek in Nord-Fryslân Bûtendyks kon over een periode vn tien jr zowel de opslibbing ls de hoeveelheid fgezet sediment in beweide en onbeweide omstndigheden met elkr diepte (cm) Cs (Bq/kg) Figuur 5 Activiteit vn rdioctief cesium per 2 cm-lg in een kwelderbodem. De scherpe piek op 18 centimeter diepte is veroorzkt door de kernrmp bij Chernobyl in De kleinere piek op c. 37 cm diepte is het gevolg vn proeven met toombommen in de jren 60. worden vergeleken. Ook hier werd in de beweide situtie een veel lgere opslibbing gemeten dn in onbeweide situtie (7,6 mm/jr tegenover 15,2 mm/jr), mr de hoeveelheid fgezet sediment liet geen significnt verschil zien tussen beide situties. Het verschil in opslibbing kon geheel worden verklrd door de invloed vn vertrpping op de bodemcompctie in de beweide situtie. 8 Effecten vn beweiding op insecten, spinnen en ndere ongewervelden 8.1 Wt is er uit ndere gebieden bekend? Kwelders, mr ook ndere grslndgebieden worden wereldwijd begrsd door huisvee of grote wilde dieren. Vk wordt drdoor bosvorming tegen gegn of in elk gevl vertrgd. In dt gevl zijn de insecten, spinnen en ndere ongewervelden die in grslndgebieden voorkomen op lnge termijn fhnkelijk vn beweiding. Op de Nederlndse kwelders speelt dt niet; in ons klimt zijn er geen bomen die op kwelders kunnen groeien. Mr wel verndert de vegettie door beweiding, en dt heeft ltijd gevolgen voor kleine diersoorten. Een direct effect dt ltijd bij beweiding optreedt, is dt insecten en ndere ongewervelden mee opgegeten worden, voorl trge dieren en dieren die niet weg kunnen komen doordt ze in stengels en blderen leven. Trge dieren die op een plnt zitten kunnen soms nog ontkomen door zich te lten vllen, mr drn hebben ze wel geruime tijd nodig om weer omhoog te klimmen. Het resultt vn beweiding is dt de vegettie korter wordt en dt veel plnten niet meer volledig uitgroeien. Drdoor ontstt een meer open milieu wrin ndere, en vk ook meer plntensoorten zijn n te treffen. Angezien veel plntensoorten hun eigen insecten hebben zou verwcht kunnen worden dt de soortenrijkdom n ongewervelden dn ook toeneemt. Mr uit de vele publicties die over dit onderwerp zijn verschenen blijkt dt toch meestl niet het gevl. Een kortere en mogelijk soortenrijkere vegettie die door beweiding ontstt is doorgns minder rijk n ongewervelden dn een hogere onbeweide vegettie in hetzelfde gebied. Dit komt doordt in de korte vegettie geen ruimte is voor soorten om vn de verschillende lgen in de vegettie gebruik te mken, en bovendien vormt zich er 16

19 bloemhoofdjes per trnsect A c bc b c bloembezoekende insecten per trnsect B c b 1/h 0.5/h 1/h 0.5/h wisselbeweiding geen vee prden runderen beweidingsregime 1/h 0.5/h 1/h 0.5/h wisselbeweiding geen vee prden runderen beweidingsregime bc c Figuur 6 Vergelijking vn (A) het bloemennbod en (B) het ntl bloembezoekende insecten per trnsect vn 20 m 2 tussen de vijf beheervrinten in de beweidingsproef in een jr zonder vee bij de wisselbeweiding (2012). Het ntl bloembezoekende insecten ws het hoogste bij wisselbeweiding, mr verschilde niet significnt vn de ntllen bij 0,5 prd/h of 0,5 rund/h. Verschillende letters duiden op significnte verschillen. geen strooisellg wr veel soorten vn fhnkelijk zijn. Ook worden plntenstructuren opgegeten die belngrijk zijn voor insecten (zols bloemen en stengels), wrdoor de insecten die drin of drvn leven geen kns meer hebben. Een nder direct effect vn beweiding is vertrpping. Vertrpping kn voor kleine diersoorten een directe doodsoorzk zijn. Mr de druk vn de hoeven vn het vee heeft ook een indirect effect, wnt drdoor worden de strooisellg en de bovenlg vn de bodem in elkr gedrukt. Voor de vele dieren die in het strooisel en de bodem leven is dt een groot ndeel en hun ntllen nemen bij beweiding dn ook drstisch f. Alle reden dus om nuwkeurig n te gn hoe de wereld vn insecten, spinnen en ndere ongewervelden op kwelders regeert op verschillende beweidingsregimes! 8.2 Zeesters, beweiding en insecten in Nord-Fryslân Bûtendyks Zweefvliegen, bijen en vlinders hebben op kwelders wel heel direct te mken met beweiding omdt ze op zoek zijn nr bloemen met stuifmeel en nectr. Afhnkelijk vn de beweiding bestt het bloemennbod uit lge, kleine plnten zols Gernde - en Zilte schijnspurrie of uit grote, hoge plnten zols Reukeloze kmille en Zeester. Voorl de Zeester heeft een enorme ntrekkingskrcht op bloembezoekers. Het bloemnbod vernderde over het seizoen: in mei en juni wren Melkkruid en Zilverschoon de belngrijkste bloeiende plnten, terwijl in juli Akkerdistel en de beide soorten schijnspurrie belngrijk wren. In ugustus en september bloeiden de hoogopgnde en bloemrijke Reukeloze kmille en voorl ook de Zeester. Hierdoor werden de meeste bloembezoekende insecten wrgenomen in de nzomer. Zols in 7.4 is beschreven worden Zeesters door het vee gegeten en neemt het ntl bloemhoofdjes bij beweiding f. Dt hd direct invloed op de bloembezoekende insecten (figuur 6). Het ntl bloembezoekende insecten ws het lgst bij beweiding met 1 dier/h, zowel bij prden ls bij runderen. Dt kwm voorl door het lgere ntl zweefvliegen en dgvlinders. Wisselbeweiding zorgde voor hoge ntllen bloembezoekers in het jr zonder vee (figuur 6), mr in het beweide jr wren ntllen bloembezoekers net zo lg ls bij continue runderbeweiding. Het Zwrtsprietdikkopje is één vn de vele bloembezoekers die te vinden zijn op de bloemen vn Zeesters. 17

20 Enkele tientllen soorten insecten leven vn Zeesters. Voorbeelden zijn de mineervliegen wrvn de lrven in het bld leven en met hun vrtsporen de typische verkleuring veroorzken. De kleine bont gekleurde Zeesterboorvliegen legt hr eitjes op de ontluikende bloemknoppen. In 2010 is gemeten wt het effect vn beweiding is op insecten die Zeester ls voedselplnt gebruiken. Hiervoor werden 20 bloeiende Zeesters verzmeld onder drie verschillende beweidingsregimes: lngdurig (minstens 20 jr) onbeweid, beweiding met 1 rund/h en wisselbeweiding in een jr wrin niet geweid werd. De met prden beweide kwelder bleef in dit onderzoek buiten beschouwing. Er werden significnt meer soorten insecten per plnt gevonden in het onbeweide jr vn wisselbeweiding dn op de niet beweide kwelder en de met 1 rund/h beweide kwelder (figuur 7). De belngrijkste fctor die beplde hoeveel soorten er per plnt voorkwmen bleek de grootte vn de plnt te zijn. Bij beweiding met 1 rund/h bleken minstens ntl soorten plntetende insecten per plnt beweid wisselbeweiding geen vee beheersvrint permnent onbeweid Figuur 7 Het ntl soorten insecten dt op één Zeesterplnt gevonden kn worden is sterk fhnkelijk vn de grootte vn de plnt. De plnten in beweide gebieden worden gedeeltelijk opgegeten wrdoor ze lg blijven en minder insecten kunnen herbergen. De plnten in een gebied dt één jr uit beweiding bleef wren het grootst en hdden per plnt de meeste insectensoorten. Plnten in permnent onbeweide gebieden hdden ongeveer even veel soorten insecten ls plnten in beweide gebieden. Verschillende letters duiden op significnte verschillen. b zevenml zoveel plnten nodig om dezelfde soortenrijkdom vn insecten te herbergen ls onder de onbeweide omstndigheden bij wisselbeweiding. Opmerkelijk genoeg ws de diversiteit vn deze insecten het hoogste in de kwelder met wisselbeweiding, hoger dus dn in de minstens 20 jr onbeweide kwelder. Dit zou een gevolg kunnen zijn vn de lgere bedekking met plnten op voorl de lge delen vn de lngdurig onbeweide kwelder in de winter. Veel insecten zols de vliegjes en motjes die in de bloemhoofdjes vn de Zeester leven overwinteren nmelijk in de bodem, tussen de plntenwortels. Beweiding met 1 prd of 1 rund/h hd dus minder bloembezoekers op Zeester tot gevolg, wt te verwchten ws. Verder hd beweiding met 1 rund/h tot gevolg dt er per Zeester minder soorten plntetende insecten nwezig wren. 8.3 Insecten en spinnen in reltie tot beweiding met schpen Het onderzoek nr insecten en spinnen in lngdurig (meer dn 20 jr) met schpen beweide kwelders werd uitgevoerd op de vstelndkwelders vn Sleeswijk-Holstein (zie hdst. 6). De dichtheden wrin de schpen werden geweid vrieerde tussen 0, 4 en 10 dieren per hectre. Hoogopgnde vegetties op zowel de onbeweide kwelder ls op de kwelder met 4 schpen/h bleken het rijkst n soorten. Bovendien wren de dichtheden n ongewervelde diersoorten dr ook het hoogst. Dt kwm voorl door de nwezigheid vn soorten die ook in het binnenlnd voorkomen. Op plekken die door beweiding een korte vegettie hdden kwmen duidelijk minder soorten ongewervelden voor, voorl doordt dr minder binnenlndsoorten werden gevonden (figuur 8). De conclusie is dn ook dt er ongeveer even veel kwelderspecilisten voorkomen op de beweide ls op onbeweide kwelder. De ruimtelijke fwisseling vn kort en hoge 18

21 De insecten, spinnen en ndere ongewervelden werden gevngen door eerst een cilinder vn kunststof op de grond te zetten, en druit door middel vn een sterke stofzuiger (een omgekeerde bldblzer) lle dieren vn de plnten f te zuigen. Drn werden de plnten tot op 3 cm vn de bodem weggeknipt wrn ook de strooisellg en de bodem werden fgezogen. ntl soortenr ongewervelden per monster binnenlndsoorten kweldersoorten x homogeen kort x b kort in hoog in kort/hoog kort/hoog vegettiehoogte x b x homogeen hoog beweidingsregime (schpen/h) Figuur 8 Het ntl soorten ongewervelden op de Duitse kwelders in reltie tot de hoogte vn de vegettie en de vritie in vegettiehoogte. Overl kwmen ongeveer evenveel n kweldergebonden soorten voor (donkere rcering), mr voorl in de hoge vegettie (onbeweide stukken in proefvkken met 3-4 schpen/h en geheel onbeweide proefvkken) kwmen veel soorten ongewervelden voor die ook te vinden zijn in zoete milieus. Verschillende letters duiden op significnte verschillen. vegettie leidt niet tot meer kwelderspecilisten, terwijl de niet kenmerkende soorten er wel vn lijken te profiteren. De plntetende insectensoorten lieten niet lleml eenzelfde rectie op beweiding zien. In figuur 9 zijn ze ingedeeld in vier ctegoriën: de eerste ctegorie (28 soorten) liet een fnme zien met toenemende veedichtheid (negtieve respons); de tweede ctegorie (11 soorten) liet een positieve respons zien op toenemende veedichtheid; de derde ctegorie (6 soorten) liet een optimum zien bij een lichte beweiding vn 3 4 schpen/h en de vierde ctegorie (9 soorten) liet geen rectie (neutrle respons) zien op de veedichtheid. Vn de kwelderspecilisten lieten tien soorten een negtieve respons op toenemende veedichtheid zien; vijf soorten een positieve respons; drie een optimum respons bij 4 schpen/h en vijf soorten lieten geen reltie zien met de veedichtheid vn 0 10 schp/h. Onbeweide kwelders zijn dus het rijkste n ongewervelden, ook wnneer het om kwelderspecilisten gt. Toch zijn er ook kwelderspecilisten die een voorkeur lijken te hebben voor beweide kwelders: sommige voor kwelders met een lge veedichtheid, ndere voor meer intensief beweide kwelders. ntl soorten ongewervelden binnenlndsoorten kweldersoorten negtief positief optimum ongevoelig type respons op beweiding (toenemende veedichtheid) Figuur 9 Op de kwelders vn Sleeswijk-Holstein bleken veel soorten ongewervelden voorl voor te komen op plekken zonder beweiding (negtieve rectie op beweiding). Kleinere ntllen soorten hdden een voorkeur voor intensieve beweiding (positieve rectie) en lichte beweiding (een optimum tussen onbeweid en intensief beweid). Er wren ook soorten die zowel in onbeweide, licht beweide en intensief beweide gebieden ongeveer even veel voorkwmen (ongevoelig of neutrle rectie). Overl, mr het meest op de onbeweide kwelder werden behlve kwelderspecilisten ook ongewervelden gevonden uit binnendijkse milieus. 19

22 9 Beweiding en vogels 9.1 Vogels in de proefvkken vn Nord-Fryslân Bûtendyks In welke mte zou de veedichtheid en het soort vee invloed hebben op de broed- en trekvogels op de kwelders vn Nord-Fryslân Bûtendyks? Om dr chter te komen werden gedurende de hele looptijd vn het onderzoek, vnf oktober 2009 tot december 2013, om de twee weken de vogels in de proefvkken vn Nord-Fryslân Bûtendyks geteld. Dt gebeurde door elk proefvk één ml in de lengte door te lopen en drbij lle vogels te tellen die erin zten, eruit opvlogen of erin lndden. De veertiendgse vogeltellingen zijn voor de eerste drie jr vn het onderzoek (tot december 2012) genlyseerd. De in het gebied verblijvende gnzen werden bewust niet in deze nlyses betrokken omdt die nu eens hier, en dn weer dr in enorme groepen op één plts neer kunnen strijken. Voor gnzen is een veel betere methode gebruikt om te schtten hoe terreingebruik smenhngt met begrzing door vee, nmelijk keuteltellingen. Die worden lter besproken. ntl vogels per telling /h 0.5/h 1/h 0.5/h wisselbeweiding 1/h prden runderen beweidingsregime Figuur 10 Het gemiddelde ntl wrgenomen vogels per proefvk en per telronde in de beweidingsproef in de winterperiode vn 2011/12 (tweede jr vn de proef). Over het lgemeen wren er geen grote verschillen in ntllen vogels tussen de verschillende beheervrinten. Alleen werden er reltief veel vogels vstgesteld in de proefvkken met beweiding door 1 prd/h. De vogelntllen vrieerden sterk per seizoen. De vogelntllen gedurende de ltste winterperiode wren duidelijk (en significnt) het hoogst in proefvkken met 1 prd/h: gemiddeld 15 vogels per telling (figuur 10). Alle overige beweidingsregimes scoorden duidelijk lger, gemiddeld tussen 4 en 7 vogels per telling. In de voorgnde periodes ws er weinig verschil in vogelntllen tussen de verschillende beweidingsregimes. Ook de soortensmenstelling vn de wrgenomen vogels verschilde niet tussen de verschillende beheerregimes. Eigenlijk werden er wel meer vernderingen in de vogelwereld verwcht omdt er door de verschillen in beweiding wel verschillen ontstonden in de vegettie. Misschien speelde pltstrouw vn broedvogels drbij een rol (zie 9.3). Hoe dn ook, mogelijk ws drie jr te kort om duidelijke vernderingen wr te nemen, wnt zols in de volgende prgrf wordt beschreven gn verschillen in beweiding op lngere termijn wel degelijk smen met vernderingen in de vogelwereld. 9.2 De broedvogelbevolking vn de Nederlndse vstelndskwelders en de hoogte vn de vegettie Om n te gn hoe de dichtheden vn broedvogels op kwelders smenhngen met beweiding in de voorfgnde jren werd de broedvogelbevolking vn lle Nederlndse vstelndskwelders lngs de Friese en Groninger kust, inclusief de Dollrd, vergeleken met het ndeel ruige of hoogopgnde vegettie en korte vegettie in deze gebieden. Het ndeel hoogopgnde vegettie neemt toe nrmte een kwelder lnger niet meer wordt beweid. Voor dit onderzoek zijn de vegettiekrteringen vn Rijkswterstt en de vogelinventristies vn Sovon Vogelonderzoek Nederlnd tussen 1992 en 2008 gebruikt. Op de kwelders komen vogelsoorten voor vn verschillende soortgroepen. Er zijn steltlopers zols Tureluur, Scholekster en Kluut, en zngvogels zols Veldleeuwerik, Grspieper, Gele kwikstrt en Rietgors. Nst de Kluut komen er ook ndere kolonievogels zols meeuwen en sterns regelmtig tot broeden (voorl Kokmeeuwen en Visdieven). Tevens broeden er soms kiekendieven en Velduilen. Alle geïnventriseerde vogels zijn meegenomen in de berekeningen over de totl ntllen en diversiteit n soorten. Zes soorten bleken tlrijk genoeg om drmee ook prt berekeningen uit te voeren, nmelijk Kluut, Scholekster, Tureluur, Veldleeuwerik, Grspieper en Rietgors. Wnneer lle jren worden smengenomen ws de soortenrijkdom ongeveer gelijk verdeeld over steltlopers (gemiddeld 4,2 soorten per telgebied), zngvogels (gemiddeld 4,5 soorten per telgebied) en de overige soorten (3,8 soorten per telgebied). Het resultt vn de nlyses met lle soorten per groep (steltlopers, zngvogels en lle vogels smen) ws dt de soortenrijkdom en de broedvogeldichtheid toenemen nrmte er op een kwelder meer hoge vegettie nwezig is (figuur 11). Echter, dt effect werd in de loop der tijd minder sterk. Voor 20

23 TOTAAL STELTLOPERS ZANGVOGELS soortenrijkdom ndeel hoogopgnde vegettie (%) Figuur 11 De soortenrijkdom n vogels die op de kwelders broeden (berekend per telgebied) Hoe groter het ndeel vn hoge vegettie, hoe meer soorten. Mr dt verbnd werd tussen 1992 en 2008 wel minder duidelijk, voorl omdt de steltlopers (met nme de Scholekster) een fnme lieten zien in hoge vegettie. De zngvogels bleven een voorkeur houden voor hoge vegettie mr die voorkeur werd tussen 1992 en 2008 minder sterk. steltlopers ls groep ws er in de ltste jren geen positieve reltie meer tussen het ndeel n hoge vegettie en de broedvogeldichtheid. Deze lgemene relties golden niet voor lle groepen prt en zeker niet voor de individuele soorten (figuur 12). Voor wt betreft de steltlopers nm het ntl Scholeksters en Tureluurs (Scholeksters lleen in het verleden) weliswr toe nrmte het ndeel hoge vegettie steeg, mr het ntl Kluten nm dn juist f. Vn de zngvogels hield de Veldleeuwerik vn niet l te ruig, de Rietgors vn heel ruig, en de Grspieper zt dr ongeveer tussenin. STELTLOPERS Kluut ZANGVOGELS Grspieper ntl broedpren (index) Scholekster Tureluur Veldleeuwerik Rietgors ndeel hoogopgnde vegettie (%) Figuur 12 In deze figuur zijn de correlties te zien tussen het ndeel hoogopgnde of ruige vegettie per telgebied en verschillende soorten broedvogels op drie verschillende momenten in de tijd. Links: Steltlopers in reltie tot het ndeel hoge vegettie per telgebied. Kluten broedden voorl in gebieden met een lge vegettie, en zijn in de periode in ntl fgenomen. Scholeksters wren in 1992 lgemener in gebieden met een hoog ndeel hoge vegettie, mr dt is in de loop der tijd vernderd. In 2008 wren de ntllen in hoge vegetties sterk fgenomen terwijl de dichtheid in korte vegetties op peil bleven. De Tureluur ten slotte heeft een duidelijke voorkeur voor hogere vegetties. Rechts: De dichtheid vn zngvogels in reltie tot het ndeel hoge vegettie per telgebied. De Grspieper bereikte de hoogste dichtheden in gebieden met een gemiddeld ndeel hoge vegettie. De Veldleeuwerik broedde in 1992 voorl in gebieden met een gemiddeld of iets lger ndeel hoge vegettie, mr die voorkeur verschoof in de richting vn gebieden met een vrij hoog ndeel lge vegettie in De Rietgors liet een voorkeur zien voor gebieden met een hoog ndeel n hoogopgnde vegettie. 21