1 m. i 5. Typologie van estuariene systemen: Geografische referenties * voor het Schelde estuarium. R1KZ Rapport i i i i i i i i i i

Transcriptie

1 1 m 5 Typologe van estuarene systemen: Geografsche referentes * voor het Schelde estuarum R1KZ Rapport

2 1 1 l 1? l RKZ Rapport " Nels Cadée, ^ December 1994 Typologe van estuarene systemen: Geografsche referentes voor het Schelde estuarum

3 1 1 f ï 4 f 1 1 f Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ nhoud Bjlagen 1 nledng 3 2 Estuara 4 3 Methode 3.1 Motvate gekozen estuara Motvate parameterkeuze Verzamelen van gegevens Database opzet 11 4 Resultaten Typologe van estuarene systemen Parameters Fysca 12 Cheme 17 Bologe 20 Antropogene beïnvloedng 23 ndces Fysca 26 Cheme 28 Bologe 29 Antropogene beïnvloedng 30 Concluses Het Schelde estuarum n vergeljkng met andere estuara Karakterserng van de referenteestuara 35 Typologe van estuara 37 Wegen voor verder onderzoek 40 Bouwstenen voor tet opstellen van streefbeelden 41 Algemene concluse van het TYPOS project 42 Lteratuur Geraadpleegde algemene lteratuur over estuara 43 Lteratuur van de TYPOS Database 43 Lteratuur per estuarum 47 Adressen van geraadpleegde personen per estuarum Deelnemers Workshop Typologe 22 Aprl Overzcht van parameterwaarden voor de ten estuara 54 32

4 1 t t t Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 11nledng Typologe van estuarene systemen Om de haven van Antwerpen toegankeljk te maken voor grotere zeeschepen, zjn ern Belgë plannen gemaakt voor een verdepng van de geulen n de Westerschelde, De Westerschelde s het Nederlandse deef van het estuarum van de Schelde, dat zch utstrekt van Gent tot Vlssngen. Er worden n opdracht van Drecte Zeeland bj het RKZ n het project Oostwest studes utgevoerd naar de mogeljke effecten van de utvoerng van deze plannen voor de morfologe en de natuurwaarden van het gebed. Een belangrjk vraagstuk herbj s hoe de functes van het Schelde estuarum as vaarweg en als natuurgebed met elkaar kunnen worden verengd. n dt kader s er behoefte aan een streefbeeld, waarn wordt omschreven hoe het Schelde estuarum er n <le toekomst ut zou moeten zen en wat voor beheersmaatregelen nodg zullen zjn om de toestand te bereken en te handhaven. Als voorberedng voor het opstellen van deze streefbeelden worden een hstorsche referente en geografsche referentes opgesteld. Het project TYPOS (typolge van estuarene systemen) omvat het opstellen van geografsche referentes en het aandragen van bouwstenen voor streefbeelden op bass van vergeljkng van het Schelde estuarum met deze referentes. Er s een begeledngsgroep geformeerd met de volgende samenstellng: J.Coosen, T.Peters, A.Smaal, l.de Vres (RKZ), C.Help, P.Herman (NOOCEMO) en L.de Jong (RWS Drecte Zeeland). De doelstellng van het project werd as volgt omschreven n het werkplan: Her nventarseren en selecteren van ecosysteem doelvarabelen op bass van karaktersteke egenschappen van estuarene systemen aan de hand van een vergeljkende analyse, rekenng houdend met abotsche randvoorwaarden en met de nvloed van menseljk handelen op de karaktersteken. De doelvarabelen zullen zoveel mogeljk kwanttatef worden ngevuld, en denen als bass van streefbeelden voor het beheer van het Schelde estuarum. Het voorlggende rapport s het endrapport van het project TYPOS. Als referentes werden estuara n noordwest Europa gekozen, de van het zelfde type zjn als het Schelde estuarum, en waarvoor gegevens beschkbaar waren. Een ljst van een aantal voor estuara karaktersteke, kwantfceerbare parameters werd opgesteld, waarmee een typologe van estuara kon worden opgesteld. Waarden voor deze parameters n ek van de gekozen estuara werden ut lteratuuronderzoek verkregen. Met deze waarden werd een vergeljkng gemaakt tussen het Schelde estuarum en de geografsche referentes. Door evaluate van de resultaten van de vergeljkng werd een defnteve parameterljst voor de typologe opgesteld. Dankwoord n de eerste plaats ben k dank verschuldgd aan de leden van db begeledngsgroep, de met hun kenns en ervarng dt onderzoek n een goede rchtng stuurden. Cor Barrevoets was behulpzaam bj het nstalleren en leren werken met Paradox, RKZ medewerkers n Haren en Mddelburg voorzagen mj van gegevens over Schelde en Eems. Veel dank ook aan de wetenschappers ut het butenland de mj van nformate voorzagen, n het bjzonder Mme, Dr J. Marchand en Dr J. Castel.

5 1 t Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 2 Estuara n de lteratuur zjn veel verschllende defntes van estuara te vnden. Door het dynamsche karakter als overgangszone tussen land, zee en zoet wateren het grote aantal verschjnngsvormen van estuara s het moeljk om een goede algemene defnte te vnden (Davdson et al., 1991). Twee belangrjke defntes zjn de van Prtchard (1967) en Farbrdge (1981): Prtchard: Farbrdge: "an estuary s a semenclosed coastal body of water whch ras a tree connecton wth the open sea and wthn whch sea water s measurably dluted wth fresh water derved from land dranage" "an estuary s an nlet of the sea reachng nto a rver valley as far as the upper lmt of the tdal rse" Het probleem van de defnte van Prtchard s dat de begrenzng van het estuarum n de rver, gedefneerd als het punt waar het zoutgehalte onmeetbaar laag wordt, verschuft met de sezoensfluctuates n de rverafvoer. De defnte van Farbrdge neemt de grens van de getjnvloed op de rver als begrenzng van het estuarum. Deze grens lgt beter vast n tjd en rumte, onafhankeljk van fluctuates n de rverafvoer. Door het meetellen van het zoetwater getjdegebed wordt het estuarum een behoorljk stuk groter dan volgens Prtchard's defnte. n veel grote estuara, zoals bjvoorbeeld de Schelde en de Elbe wordt echter de getjndrngng beperkt door een slus n de rver. Vanwege de goede hanteerbaarhed bj het bepalen van bjvoorbeeld oppervlakten van ntergetjdegebed s n het TYPOS project gekozen voor de defnte van Farbrdge. De grote varate n typen van estuara wordt n fguur 1 geïllustreerd. De typen zjn her op grond van hun morfologe geklassfceerd, naar Farbrdge (1980) met aanvullngen van Davdson et al. (1991). Omdat estuara als acteve geomorfofogsche systemen contnu aan veranderng onderhevg zjn, s het moeljk een smpele klassfcate te maken. Estuara kunnen onder nvloed van verschllende geologsche processen (gletschers en zeespegelstjgng bjvoorbeeld) achter elkaar gevormd zjn, of kunnen ut een aantal typen tegeljk bestaan, zoals bj een coastal plan estuarum dat n een baa utmondt. Het Schelde estuarum ljkt het meest op het 'coastal plan' type. Dt type estuara s ontstaan doordat bj stjgng van de zeespegel, na de laatste jstjd, door gletschers utgeslepen of reeds bestaande valleen onder water kwamen te staan. Net als rvervalleen hebben deze estuara daarom globaal een drehoekg oppervlak dat wjder wordt rchtng zee, en een drehoekge dwarsdoorsnede. Utgebrede gebeden met droogvallende platen komen voor en de bodem s bedekt met slk n het brakke gedeelte, dat n de rchtng van de mondng steeds zandlger wordt. Coastal plan estuara komen bjna utslutend voor op gematgde breedten, waar de hoeveelhed sedment de door de rveren wordt afgevoerd relatef klen s. Behalve naar vorm kunnen estuara ook op grond van hun hydrologe worden ngedeeld. Bggs en Cronn (1981) geven hervoor een schema, gebaseerd op Prtchard (1967) (tabel 1). Ver typen worden door hen onderscheden op bass van onder andere de mate van mengng en de vorm van de zoutgradënt. Het Schelde estuarum s volgens dt schema een type C estuarum. Het nadeel van deze op processen gebaseerde klassfcate s dat een estuarum van type kan veranderen, bjvoorbeeld met fluctuates n rverafvoer gedurende het jaar. De morfologsche ndelng heeft dt nadeel net (Davdson et al., 1991). Typologe van estuarene systemen

6 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Tabel 1 Hydrologsche ndesrvg van estuara volgens BSggs en Cronrn (1981). Estuarum type A B C D rver, getj getj, wnd getj, wnd Fguur 1 Morfologsche ndelng van estuara naar Farbrfdge (1980, fguur ut Davdson et al., 1991) Typologe van estuarene systemen 1 Fjord 3 Ra Domnante mengngsfactor nver Breedtedepte rato laag matg hoog zeer hoog hjt relef shallow»ll 6 BarbuUl,':; ;. spl 7 Barrferbeach 9 Embayment (laak»hape baner t»l)nd Salntetsgradënt longtudnaal & vertcaal longtudnaal, vertcaal & lateraal longtudnaal & lateraal longtudnaal 2 Fjard, 4 Coastal plan 6 Complex 8 Lnearahore Troebelhed zeer hoog matg hoog hoog ^ ^ nlertdal runnel shape t.^;"j «hlnglo rdges and sand dunes Bologsche productvtet zeer hoog hoog matg t f t 1

7 1 t Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 2 Plaats van de als referente gekozen estuara n Europa Shannon Lore Gronde Typologe van estuarerte systemen Scheldt Mersey Dee

8 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 3 Methode ' È ^. 3.1 Motvate gekozen estuara Als geografsche referentes werden estuara n noordwest Europa gekozen de van het zelfde morfologsche type 'coastal plan' (fg. 1) zjn als het Schelde estuarum. De estuara zjn net van hetzelfde hydrologsche type; de estuara van de Eems en de Schelde vallen bjvoorbeeld onder type C, terwjl de Elbe, de Lore en de Gronde type B estuara zjn. Bj het kezen van referente estuara s n eerste nstante utgegaan van een aantal grote estuara waar bnnen het EG project JEEP92 (Jont European Estuarne Project on Major Bologcal Processes n European Tdal Estuares, 1992) onderzoekscampagnes werden utgevoerd: Eems, Gronde, Lore, Shannon en ook de Schelde. Deze ljst werd aangevuld met een aantal Brtse estuara, waarvoor een utvoerg rapport beschkbaar was (Davdson et al., 1991); Dee, Humber, Mersey en Ythan. De Elbe werd later toegevoegd. Enkele aanvankeljk geselecteerde estuara velen af doordat gegevens erover net of net snel genoeg beschkbaar konden zjn (tabel 2). Het betrof her onder andere de estuara van de Exe, de Taag, de Severn en de Weser. Fguur 2 toont de lggng van de ten gekozen estuara op de kaart van Europa, terwjl kaartjes van estuara zelf n fguur 3 zjn opgenomen. De Ythan s verreweg het klenste estuarum n de groep, waardoor bjvoorbeeld oppervlak en rverafvoer veel klener zjn dan n de overge estuara. Omdat het een relatef ongestoord estuarum s, en er veel over het ecosysteem bekend s, s de Ythan toch als referente opgenomen. Tabel 2 Potentële en utendeljk gekozen estuara als geografsche referentes voor het Schelde estuarum Estuarum Dee Eems Elbe Exe Gronde Humber Lore Mersey Schelde Severn Shannon Somme Taag Tamar Thames Weser Ythan Land(en) UK NL/D D UK F UK F UK NL/B UK R F P UK UK D UK J X X X X X X X '92 Afgevallen wegens gebrek aan gegevens extreem getjverschl lagunevorm gebrek aan gegevens ra vorm, weng gegevens te complex (veel zjrveren) gebrek aan gegevens Referente Landen: B=Betgö, D=Dutstand, F=Frankrjk, R=lerland, NL=Nederland, P^Portugal, UK=Verengd Konnkrjk Typologe van estuarene systemen

9 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 3 Overzcht van de ten estuara Gronde Typologe van estuarene systemen Norlh Sea ', «Bbe Bremerhaven O 10 ZO km "» ***** Schelde V «fs MAMttn toht B tat (A p Sfado O N e oen U AN O \, L 8 1 E zore StNazc U* Ancens^ ^*^v/" Montjean PP hm PSG^.NANTES STNAZARE._: : Donges., / Atlantc Ocean \Mfttll Lore

10 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ QUMT edg«of «altm»f ah landclam Shannon Typologe van estuarene systemen

11 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 3.2 Motvate parameterkeuze Om het Schelde estuarum met de geografsche referentes te kunnen vergeljken was een set parameters nodg op grond waarvan dat kon gebeuren. Crtera voor het selecteren van parameters waren: karakterserend en onderschedend vermogen, kwanttatef ut te drukken, voldoende gegevens beschkbaar voor alle referentes, drecte of ndrecte stuurbaarhed door de mens. 1 ï Een eerste, lange ljst van parameters werd samengesteld door branstormen met de begeledngsgroep. Herna werd een workshop over typologe van estuara georganseerd met onderzoekers van bnnen en buten het RKZ (ze deelnemersljst n de bjlage, en het verslag RK2/OS94.816), Antropogene belastng van het estuarum met toxcanten had n eerste nstante geen prortet, en werd net n de typologe opgenomen. De utendeljke ljst ontstond door een condensate van de ut de workshop resulterende lange ljst tot een hanteerbare omvang. De ljst bevat prmare parameters en daarut af te leden samengestelde parameters of ndces (tabel 3). De parameters zjn ngedeeld n de categoreën fysca, cheme, bologe en antropogene beïnvloedng. Tabel 3 Ljst van parameters voor de typologe van estuara. Met een ster gemerkte parameters worden n dt rapport behandeld, andere parameters/ndexen worden net behandeld omdat onvoldoende gegevens beschkbaar waren. Categore Parameter ndex Fysca * rverafvoer Q * getjvolume V * getljverschl * volume estuarum * lengte * gemddelde depte h hydraulsche ruwhed aantal parallelle geulen * oppervlak geulen, platen en schorren * oppervlak rnossebanken * oppervlak zeegras * oppervlak stroomgebed harde substraten * bodemsamenstellng (medane korrelgrootte, %POC) * extncte Cheme Bologe Antropogene beïnvloedng * seston, POC en nutrënten n rver, mondng, en max. of mn. n estuarum zoutgehalte * prmare en secundare bomassa * prmare en () secundare producte * vssen (soortenaantal) * overwnterende vogels * zeehonden * npolderngen * baggeromvang * urbansategraad * scheepvaartntenstet * vsserjntenstet * recreatentenstet * estuarumgetal N=QTW getjstroomsnelheld u getal van Pngree, maat voor stratfcate: u^/h kombergngsgrafek * verbljftjd zoetwater hydraulsche (totale) verbljftjd * type volgens Prtchardndellng * lchtklmaat gradënten n estuarum * verbljftjden * conservatef/m/exporterend zoutgradënt rato allochtone/autochtone producte bologsche cyclng ndex rato benthsche/pelaglsche producte vogels/hectare fourageergebed * % ngepolderd oppervlak baggeromvang per hectare geul Typologe van estuartene systemen 10

12 1 t Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Door de korte duur van het project en de beperkte beschkbaarhed van gegevens voor verschllende salntetszónes bnnen de estuara, was het slechts mogeljk gemddelde waarden voor het gehele estuarum te gebruken. Van de belangrjkste chemsche parameters zjn concentrates bj de mondng n zee en n de rver opgenomen. Met mnma en maxma n het estuarum s het dan mogeljk om de vorm van de estuarene gradënt te schatten, en conservatvtet of m/exporterendhed van het estuarum te bepalen. Met de gemddelden over het hele estuarum voorde bologsche parameters s het mogeljk gfobale verschllen en overeenkomsten tussen de estuara op te sporen. 3.3 Verzamelen van gegevens Voor de ten estuara zjn waarden gezocht voorde parameters ut de tjst van tabel 2. Lteratuur werd gezocht va de systemen van de bblotheken van RKZ en NOOCEMO, en va ASFA (Aquatc Scences and Fsheres Abstracts, op CDROM). Verder werden onderzoekers van de estuara benaderd om moeljk vndbare en/of ongepublceerde gegevens te verkrjgen (voor hun adressen ze 6.4). De JEEP92 database werd geraadpleegd, evenals rapporten van het JEEP92 project. Omdat de database voor de meeste estuara de ern zjn opgenomen slechts gegevens bevat van monstercampagnes n 1991 en 1992, zjn bj voorkeur lteratuurwaarden gebrukt de over een langere perode zjn gemddeld. n sommge gevallen (voornameljk referente 1) was de eenhed van de waarden net te vnden, her s voor de meest waarschjnljke eenhed gekozen. De database s nog net volledg gevuld, omdat net alle gegevens konden worden gevonden, deels door de beperkte tjd de beschkbaar was en deels doordat voor veel parameters slechts een paar punten onderzocht zjn, en nog net het hele estuarum. De verwachtng s echter, dat dt op de grote ljn van de vergeljkng weng nvloed zal hebben. 3.4 Database opzet n navolgng van de samenstellers van de JEEP92 database werd gekozen voor het programma Paradox for Wndows, waarmee flexbele relatonele databases kunnen worden opgezet. Fguur 4 geeft een overzcht van de structuur van de TYPOS database, bestaande ut dre tabellen de door mddel van corresponderende velden aan elkaar gekoppeld kunnen worden. Van elke parameterwaarde s met referentenummers en 'notes' te achterhalen ut welke lteratuur referente hj gehaald s, en wat bjzonderheden over bjvoorbeeld plaats, jaar of jaargetjde van de metng zjn. Het zal goed mogetjk zjn de database ook voor latere doelenden buten het TYPOS project te gebruken. Het programma Paradox maakt het mogeljk zeer gedetalleerde vragen aan de database te stellen, en data naar veel formaten, zoals bjvoorbeeld Lotus spreadsheet, te exporteren. Fguur 4 Structuur van de TYP OS database TYPOLOGY.D8 Varlabl» Cmtuary Zon* Avarago S.D. Mnmum Maxmum Hef nr. Note RËFS.DB ' Rel nr. Tl tl» Sourea Psge Notet VARA8LE.0B Qraup V«rt«bl» Vsrfttt» ntma Unt Zonaton Note* Typologe van estuarene systemen 11

13 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 4 Resultaten Heronder worden de gegevens ut de TYPOS database grafsch weergegeven, of enkel beschreven als er erg weng waarden beschkbaar zjn. De volgorde van de parameterljst n tabel 3 wordt aangehouden bj de presentate. n veel grafeken wordt het gemddelde door een horzontaal streepje, en de range door een wtte balk weergegeven. Het s mogeljk dat voor een estuarum allen he gemddelde of alleen de range beschkbaar s. Er zjn geen gegevens voor estuara waarvoor geen staaf, streep of balk te zen s. Voor de dudeljkhed zjn de namen van cteze estuara wel n de grafeken opgenomen. De getallen boven n de grafek verwjzen naarde referentes waarut de gegevens komen. Deze referentes zjn terug te vnden n 6.2. Vaak hebben de estuara dezelfde naam als de ern utmondende rver (Dee, Eems, Elbe, Lore, Mersey, Schelde, Shannon en Ythan). Met de naam wordt n de tekst altjd het estuarum bedoeld, tenzj er explcet bj vermeld s dat het de rver betreft. 4.1 Parameters Fysca Rverafvoer (fguur 5} De ranges van de rverafvoer bevatten de extreem lage en hoge waarden. Het was net mogetjk op dezelfde maner gemeten extreme waarden voor elk estuarum te verkrjgen. Het gemddelde s een langjarg gemddelde. Elbe, Gronde en Lore hebben een relatef hoge gemddelde afvoer, terwjl bjvoorbeeld de Eems en de Humber hoge extremen hebben. De Schelde heeft samen met de overge estuara een lagere gemddelde afvoer van m 3 /s. Getjvolume (fguur 6) Dt s de som van eb en vloedvolume aan de mondng van het estuarum. De getjvolumen van de Humber en de Schelde steken ver boven de andere estuara ut. fn combnate met hun relatef lage gemddelde rverafvoer (fg. 5) duldt dt op een grote nvloed van de zee n deze estuara. Een estuarum als de Lore met een relatef kten getjvolume en een grote rverafvoer heeft een veel grotere nvloed van de rver. Fguur S Rlvlerafvcer n m 3 /s Fguur e Getjvolume n 10 B m Typologe van estuarene systemen 12

14 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 7 Getjverschl n meters Fguur B Volume van het estuarum ln10 6 m 3 Getjverschl (fguur 7) aan de mondng van het estuarum. De meeste estuara zjn 'macrotdat' net als het Schelde estuarum, en hebben een getjverschl van meer dan 2 meter. De Eems (2.2 m) en de Ythan (2 m) hebben een relatef klen getjverschl. Het grootste gemddelde getjverschl komt voor n de Mersey. Daar komen maxma van 9 meter voor (net n fguur). Volume van het estuarum (fguur 8) Voor vjf estuara zjn waarden gevonden. Helaas s slechts van Eems en Gronde bekend onder welk nveau het volume s berekend (resp. gemddeld zeenveau en hoogwater) Lengte van het estuarum (fguur 9) gerekend van de mondng n zee tot waar de getjnvloed ophoudt op de rver. n een aantal referentes wordt net aangegeven welke defnte van een estuarum wordt gehanteerd bj het berekenen van de lengte. Voor de Schelde, de Eems, de Elbe, de Lore, de Shannon en de Ythan s de lengte gerekend volgens de defnte van Farbrdge (1980), dus van het punt waar de getjnvloed op de rver ophoudt tot de mondng n zee. n Eems, Elbe, Shannon en Schelde wordt de getjnvloed begrensd door sluzen of dammen. Schelde en Elbe hebben de langste estuara van de groep. Fguur 9 Lengte van het estuarum n km, gemeten van het ende van de getjlndrnglng tot de mondng Typologe van estuarene systemen 13

15 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 10 Gemddelde waterdepte n meters Gemddelde waterdepte (fguur 10) De depten voor Eerns, Gronde en Shannon zjn berekend door het estuarumvolume (fg. 8) door het oppervlak (fg. 11) te delen. n de lteratuur worden meestaf slechts depten van (vaargeulen gegeven. Oppervlak van geulen, platen en schorren (fguur 11 & 12) Met oppervlak s absoluut (ftg. 11) en relatef ten opzchte van het totaal (fg. 12) utgezet. Er s een aanzenljke varate n totaal oppervlak, met een range van de Ythan (282 ha) tot de Gronde ( ha). Het Schelde estuarum neemt een plaats n het mdden n. n fguur 12 valt het op, dat Gronde, Lotre en Shannon een opvallen groot aandeel geulen hebben. Ook her neemt de Schelde met Eems, Elbe en Humber een mddenposte n. n 4.6 zal het geuloppervlak gerelateerd worden aan de omvang van het baggerwerk en het ngepolderde gebed van de estuara. Het grote aandeel schoroppervlak n Dee en Schelde valt op, terwjl Dee, Ythan en Mersey voor meer dan de helft ut platen bestaan. Fguur 11 Oppervlakteverdelng van de estuara n hectare Fguur 12 Oppervlakteverdelng van de estuara n procenten o, ra , 15 1, 15,15, r 1 1 r , , l j 20 9 Platen O Geulen Typologe van estuarene systemen 14

16 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 13 Oppervlak van mosselbanken n hectare MossMtèhken (fguur 13) zjn net aanwezg n Gronde, Schelde en Shannón.en met rond de 100 ha vertegenwoordgd n Eems en Lore. Voor de overge estuara zjn geen gegevens gevonden h 2 50) Zeegrasvelden zjn net aanwezg n de Lore, en komen voor n Eems en Schelde met respecteveljk 15 en 5 ha. Voorde overge estuara zjn geen gegevens gevonden. Oppervlakte van het stroomgebed (fguur 14) Grote verschllen n oppervlak tussen grote rveren zoals Elbe en Lore, en relatef klene rveren zoals Eems, Schelde en Shannon. Fguur 14 Oppetvlak van het stroomgebed n km Harde substraten zjn n alle estuara waar npolderngen hebben plaatsgehad n eder geval aanwezg n de vorm van djken. Voor Elbe, Gronde, Shannon en Ythan zjn nog geen gegevens over npolderngen gevonden. n het Eems estuarum bevndt zch een lage leldam tussen de hoofdgeul en het Dollard gebed, de Gelsedamm. n de mondng van het Mersey estuarum n Lverpoo Bay zjn ook edammen aangelegd. Gegevens over rotsbodems n de estuara zjn net gevonden. Typologe van estuarene systemen 15

17 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Medane korrelgrootte en POCgehalte van het sedment (fguur 15 & 16) Voor deze parameters zjn voornameljk waarden te vnden voor één of een aantal statons n het estuarum. De tot nu toe gevonden ranges en estuarene gemddelden wjzen op aanzenljke verschllen. Fguur 15 Medane Korrelgrootte van het sedment Fguur 16 POCgehalte van het sedment a 100 D 10 je t T Extnctecoëffcënt K d (fguur 17) De extnctecoëffcënt s omgekeerd evenredg met de helderhed van het water. De parameter s vooral van belang voor de prmare producte van het fytoplankton. Voor vjf estuara s een waarde gevonden. De Shannon s het helderst, terwjl de overge ver estuara ongeveer even helder zjn. De K d voor de Gronde geldt bj een sestongehalte van 100 tot 200 mg/l. Omdat het estuarum erg troebel s, zullen meestal hogere waarden gemeten worden, tot 40 nr 1 n de maxmale troebelhedszóne. Fguur 17 Extlnctecoöffïcent K d n m' J t s 2 Typologe van estuarene systemen 16

18 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Cheme Van seston, POC en nutrënten zjn de Jaargemddelde concentrates n de rver en bj de mondng van het estuarum gezocht. Voor het gehele estuarum s ook een range en zo mogeljk een gemddelde gezocht. Van POC en ntret zjn erg weng gegevens gevonden, vergeljkng heeft weng zn. Seston n rver, estuarum en mondng (fguur 18,19 & 20) n de rver valt de hoge concentrate n de Schelde op. n het estuarum neemt de Schelde een plaats onder het gemddelde n. Van de Gronde zjn pekwaarden van 10 g/l bekend. n de mondng s door gebrek aan gegevens geen vergeljkng te maken. Van de Eems, Elbe, Gronde, Lore, Schelde en Shannon s bekend dat ze een maxmum turbdtetszóne hebben, waar hoge sestongehaltes worden gemeten. De lggng van de zone n het estuarum kan verschuven, naarde zee bj een hoge, en meer landnwaarts bj een lage rv e ra f voer. Fguur 18,19 & 20 Sestonconcentrate n mg/l, n respecteveljk rver, estuarum en mondng SC) Fosfaatconcentrates n rver, estuarum en mondng (fguur 21, 22 & 23) Dudeljk s dat de hoogste gemddelde waarden n de Schelde optreden, zowel voorde rver as voor het estuarum en de mondng. De andere estuara hebben een veel lagere fosfaatbeastng. Fguur 21,22 & 23 Fosfaatconcentrates n ^mol/l, n respecteveljk rver, estuarum en mondng 55 BS U Typologe van estuarene systemen 17

19 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Ntraatconcentrates n rver, estuarum en mondng (fguur 24,25 & 26) Van de rveren heeft de Schelde de grootste range n ntraat» concentrates, de waarden en ranges van alle andere estuara waarvoor gegevens zjn vallen daar bnnen. n de Lore s de concentrate n het estuarum het hoogst, terwjl de ranges n Elbe, Humber en Schelde vrjwel hetzelfde zjn. Eems en Gronde hebben veet lagere ntraatconcentrates n de estuara. n de mondng lggen de ntraatconcentrates van de andere estuara allemaal onder hef gemddelde van de Schelde. Fguur 24,25 & 26 Ntraatconcentrates n jmol/l, n respecteveljk rver, estuarum en mondng ' 60O 1 1 1,.,, f,, Ammonumconcentrates n rver, estuarum en mondng (fguur 27,28 en 29) Bj de mondng en n het estuarum heeft de Schelde veweg de hoogste ammonumconcentrates, alleen n het estuarum komt de Humber n de buurt. n de mondng lggen de concentrates van de andere estuara allemaal onder het gemddelde van de Schelde. Fguur 27,28 & 29 Ammonumconcentrates n ^mol/l, n respecteveljk rver, estuarum en mondng. Fguur 28 heeft een logartmsche yas rs eo so 52 SS 3B « ï Typologe van estuarene systemen 18

20 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Sjcaatconcentrates n rver, estuarum en mondng (fguur 30, 31 & 32) n de rver en het estuarum heeft de Lore de hoogste concentrate, n de mondng s het gemddelde slechts ets lager dan dat van de Schelde. Eems en Elbe vallen ook bnnen de range van de Schelde, terwjl de Ythan veel lager lgt. Fguur 30,31 & 32 Slcaatconcentrate n fmol/l, n respecteveljk rver, estuarum en mondng " Zuurstofconcentrate n het estuarum (fguur 33) Voor Eems, Elbe en Humber zjn de zuurstofconcentrates ut zuurstofsaturattes omgerekend (100% saturate komt ongeveer overeen met 10 mg O^l). De zuurstofconcentrates n Eems, Schelde en Mersey (net afgebeeld) kunnen perodek tot nul zakken, terwjl de concentrate n de Lore ook vrj laag kan worden. Fguur 33 Zuurstofconcentrate n mg/l n het estuarum r r~ B 6 Q 1 l.,l LlJ 1 Typologe van estuarene systemen 19

21 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Bologe Fguur 34 Fytoplankton bomassa n mg Chlorofyla/m 3 Fguur 38 Benthsche datomeeën bomassa n g Chlorofya/m 2 Fytoplankton bomassa (fguur 34) utgedrukt n mg Chlorofyla per m 3. Het hoogste maxmum en de hoogste gemddelde bomassa komen voor n de Lore. De bomassa's n de overge estuara waarvoor gegevens zjn, lggen onder het gemddelde van de Lore, dat alleen door het maxmum van de Elbe benaderd wordt. Benthsche datomeeën bomassa (fguur 35) n g Chlorofyla per m 2. De gegevens van alle andere estuara vallen bnnen de range van de Schelde, waarschjnljk ats gevolg van het fet dat de datomeeën daar erg gedetalleerd zjn onderzocht. Alle gemddelde blomassa's lggen onder de van de Schelde, Pelagsche prmare producte (fguur 36) n gc/m 2.jaar. De hoogste jaargemddelde producte en het hoogste maxmum treden op n Lore en Schelde. n de Eems vareert de producte van 400 gc/m* jaar n de marene zone tot 60 gc/m 2 jaar n de Dollard. De waarden voor Elbe en Ythan lggen lager, pt zjn echter allemaal bruto productegetallen, waarn net s gecorrgeerd voor de resprate van het fytoplankton. Als dat wel gebeurt, komen de getallen veel lager ut. Voor de Schelde bjvoorbeeld s de producte dan gemddeld 41 gc/m 2.y (Soetaert et al. 1992, ref.8). Fguur 36 Pelagsche {fytoplankton) prmare producte n gc/rm.jaar O0O Typologe van estuarene systemen 20

22 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 37 Benthsche (datomeeto) prmare producte n gc/m 2.jaar Fguur 38 Bomassa van het zoöplankton n gc/m 3 Benthschefprmare producte (fguur 37) De jaargemddelde productes lggen een factor 4 ut elkaar. Productes van meer dan 100 g C/m 2, ja ar werden gerapporteerd voor Elbe, Eems, Lore en Schelde. n Humber en Ythan vndt mnder producte plaats. Zoöplankton bomassa (fguur 38) Er zjn waarden voor slechts ver estuara. De Schelde neemt her een mddenposte n ,20 M T g r 0.00 Macrobenthos bomassa (fguur 39) Ranges n macrobenthos bomassa zjn overal groot, doordat het ntergetjdegebed plaatseljk sterk kan verschllen n geschkthed voor bepaalde soorten. De meeste ranges begnnen waarschjnljk daarom ook bj nul. De hoogste gemddelde bomassa wordt gevonden n de Ythan, gevolgd door Schelde en Humber. Fguur 39 Macrobenthos blomassa ngafdw/m CD E B Typologe van estuarene systemen 21

23 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Overwnterende watervogels (fguur 40) Watervogels zjn steltlopers. ganzen en eenden. Er s zoveel mogetjk gezocht naar gemddelde aantallen voor januar, de maand waarn nternatonale watervogetetngen plaatsvnden. Voorde Engelse estuara en de Elbe en de Eems zjn gemddelde wnteraantallen gebrukt. Dee, Humber en Schelde hebben overwnteraars. De andere estuara herbergen mnder watervogels n de wnter. Een verband met estuarum oppervlak zal n 4.2 worden gelegd. Aantal vssoorten (fguur 41) Het gaat her om alle soorten de n het estuarum zjn waargenomen. Schelde, Lore en Ythan lggen onder het gemddelde. Fguur 40 Aantal overwnterende watervogels n het estuarum Fguur 41 Aantal vssoorten de voorkomen n het estuarum r~ SO O Aantal Gewone Zeehonden (fguur 42) Dr P. Rejnders (BNDLO Texel) heeft een schattng gemaakt van recente aantallen (perode ) van de Gewone Zeehond n de ten estuara. Elbe en Eems hebben de grootste populates, gevolgd door de Humber. De overge estuara herbergen elk mnder dan 10 zeehonden. Van het aantal zeehonden n de Shannon vel geen schattng te maken. Fguur 42 Aantal Gewone Zeehonden n het estuarum ref. 109 voor alle estuara 00 geen data t m Typologe van estuarene systemen 22

24 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Tabel 5 Gegevens over npolderngen n de estuara Antropogene beïnvloedng npolderngen (fguur 43) Helaas zjn net alle npolderngen de oot hebben plaatsgehad gevonden, maar waarschjnljk s het grootste gedeelte van het ngepolderde oppervlak we! gevangen n de getallen. Tabel 5 geeft aan vanaf wanneer de ngepolderde oppervlakken n de estuara bekend zjn: Estuarum Dee Eems Humber Lore Mersey Schelde Peldatum vanaf 1730 Dutsland vanaf 1300, Nederland vanaf net bekend Nederland vanaf 1650, Belgë vanaf 1900 Fguur 43 ngepolderd oppervlak n hectare Fguur 44 Baggeromvang n 10 6 m 3 per jaar Helaas was voor Humber en Mersey net te achterhalen of er recenteljk nog npolderngen hebben plaatsgevonden. n de Schelde s het grootste oppervlak ngepolderd, op afstand gevolgd door Eems, Elbe en Humber, Voor de Eems zjn alleen de npolderngen n de Dollard en het Nederlandse gedeelte van de Waddenzee gevonden. n Lore en Mersey s aanmerkeljk mnder gebed ngepolderd. Voor estuara de n een stroomdaf lggen, zoals de Gronde, zjn de mogeljkheden voor npolderng beperkt. Baggeromvang (fguur 44) Weergegeven zjn zo recent mogeljke jaargemddelden van de baggeromvang. Voor Humber, Lore en Mersey s de baggeromvang omgerekend van ton droge stof naar m 3 met een omrekenngsfactor van 1.25 ton per m 3 (Allersma 1992, ref.3) ,83, Typologe van estuarene systemen 23

25 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Urbansategraad (fguur 45) De n de fguur getoonde bevolkngsdchtheden n de stroomgebeden van de estuara zjn gegevens van het EC nsttuut EUROSTAT. Voor de Shannon had men geen gegevens, daarom moest een andere referente worden geraadpleegd. n het stroomgebed van de Mersey s de bevokngsdchthed het hoogst, gevolgd door Humber en Schelde. Fguur 46 Aantal nwoners per km 2 n het stroomgebed > Aantal passerende schepen en goederenoverslag per jaar (fguur 46 & 47) Oe wereldhaven van Antwerpen trekt uteraard de meeste schepen, hoewel her een trend s naar mnder, grotere schepen. Om de reden s ook naarde overslag van goederen n de havens aan de estuara gekeken. Er zjn nog weng getallen, maar de combnate van getallen voor Antwerpen (1992), Terneuzen (1986) en Vlssngen (1986) aan de Schelde geeft een totaal van crca 120 mljoen ton, gevolgd door de haven van Lverpool aan de Mersey met 33 mljoen ton n Fguur 46 Aantal het estuarum passerende schepen per jaar Fguur 47 Goederenoverslag n de belangrjkste haven(s) aan het estuarum tn 10 B ton per jaar a at 1O0OO CD Typologe van estuarene systemen 24

26 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Vsserjntenstet (fguur 48) n de estuara van de Lore en de Gronde zjn de vsvangsten per jaar relatef hoog, terwjl n de Elbe en de Schelde veel mnder wordt gevangen. Fguur 48 Vsvangsten n on per jaar s Q. J 1000 c 500 Recreatentenstet Voor Schelde (1986) en Eems (198186) s het aantal overnachtngen van plezervaartugen genomen, dat een maat s voor het bevaren van het estuarum door recreanten. De waarden zjn 2500 en 5900 respecteveljk, telkens alleen voor het Nederlandse gedeelte. Typologe van estuarene systemen 25

27 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 4.2 ndces n deze paragraaf worden de n tabel 3 genoemde ndces berekend met behulp van de parameterwaarden voor de estuara. Door tjdgebrek konden net alle ndces worden behandeld. n de tabetlen zjn alteen de estuara opgenomen, waarvoor gegevens beschkbaar waren om de betreffende ndex te berekenen. 4.2,1 Fysca Estuarumgetal Dt getal geeft de verhoudng tussen zee en rvernvloed n een estuarum, door de rverafvoer per getjcyclus op het getjvolume (eb + vloedvolume) te delen: N = Q T / V, met N«estuarumgetal, Q gemddelde debet rver n m 3 /s, T= getjperode (hervoor s 12VS uur genomen,) en V* gemddeld getjvoume n m 3. Berekenng van N, n % rvernvloed ten opzchte van de zeenvloed, levert de volgende tabel: Tabel 6 Berekenng van het estuarumgetal Estuarum Q m 3 /s V lo^m 3 N n% Eems 72Ö Elbe 800 Gronde 910 Humber 240 Lore 825 Schelde 120 Ythan Er ontstaat een dudeljke schedng n een groep estuara met een grote rvernvloed (N>1%: Elbe, Gronde, Lore, Ythan) en een groep estuara met een grote zeenvloed (N<1%: Eems, Humber, Schelde). Verbljftjd zoetwater De verbljftjd s her berekend door het estuarumvolume door het debet van de rver te delen. De verbljftjden zjn n dagen, en werden berekend met gemddelde, mnmum en maxmum debet van de rver, Een nauwkeurger, maar ngewkkelder methode houdt ook rekenng met de nvloed van het getj op de verbljftjd van het zoete water. Het gevolg s dat de verbljftjden n de tabel voor de estuara met een grote zeenvloed naar boven afwjken van de lteratuurwaarde, omdat de verbljftjd door de getjwerkng verkort wordt. Tabel 7 Berekenng verbljftjd zoetwater n het estuarum Estuarum Berekende verbljftjd Lteratuurwaarde Referente Eems Gronde Lore Schelde 210(143300) 28(17100) 2,8(1.519) 240(721450) ( ) Shannon 110(282300) Typologe van estuarene systemen 26

28 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Voor de Gronde en de Lore. estuara met een grote rvernvloed, komen gemddelde en range het best overeen met de lleratuurwaarden. Voor Eems, Schelde en Shannon komt door de grote zeenvloed de berekende verbljftjd mnder goed (berekende range van de Eems omvat de lteratuurrange) of helemaal net (mnmum Schelde komt overeen met lteratuurgemddelde, berekende verbljftjden Shannon veel hoger dan lteratuur) overeen. Een probleem bj de vergeljkng s, dat er veel maneren zjn om een verbljftjd ut te rekenen (. de Vres, pers. com.) en dat n referente 1 net de gebrukte methode s opgegeven. Ook s net altjd bekend onder wetk waternveau het volume berekend s (Eems: gemddelde waterstand, Gronde: hoogwater). Tabel 8 Verhoudng oppervlak stroomgebed oppervlak estuarum Oppervlakteverhoudng stroomgebed estuarum De rato van het oppervlak van het totale estuarum (geuten, platen en schorren) en het oppervlak van het stroomgebed s utgedrukt als percentage. Estuarum Stroomgebed km 2 Estuarum km z Verhoudng (%) Eems Elbe Gronde Humber Lore Mersey Schelde Shannon Ythan Het beeld s hetzelfde als dat bj het estuarumgetal, alleen zjn de percentages omgedraad; >1% een relatef groot estuarum, <1% een relatef klen estuarum. De estuara met grote rvernvloed (Elbe, Gronde, Lore en Ythan) hebben ook een relatef klen estuarum ten opzchte van hun stroomgebed. De estuara met grote zeenvloed (Eems, Humber, Mersey, Schelde en Shannon) hebben just een relatef groot estuarum ten opzchte van hun stroomgebed. Het enge verschl s dat de Gronde, met een groot estuarumgetal, nu ets meer naar de groep van estuara met een relatef groot oppervlak opschuft. Lchtklmaat Het lchtklmaat wordt berekend als extncte maal gemddelde depte, dt geeft een dlmenseloos getal. Het Schelde estuarum s her het estuarum met het beste lchtklmaat, maar de berekenngsmethode s wel erg smpel. Het zou realstscher zjn, om extncte en depte per zone van het estuarum te gebruken. Tabel 9 Berekenng llchlkfmaat Estuarum Eems Gronde Schelde Shannon Extncte m* Gemddelde depte m Lchtklmaat Typologe van estuarene systemen 27

29 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Cheme Tabel 10 Berekende verbljftjden van nutrënten n dagen Verbljftjden van nutrënten Verbljftjden zjn utgerekend met de formule: (concentrate n estuarum] x volume estuarum [concentrate n rver] x debet rver Hervoor zjn 'wnter 1 waarden van de nutrënten gebrukt (maxma ut de database) en een gemddelde rverafvoer. Estuarum NH, NO, PO. Slcaat Eems Gronde Lore Schelde Als de verbljftjd van een nutrënt overeenkomt met de berekende zoetwaterverbljftjd (tabel 7), dan s er sprake van conservatef gedrag van het estuarum voor dt nutrënt. Dt s het geval voor ammonum, ntraat en fosfaat n het Schelde estuarum, voor ammonum n de Gronde, en voor ammonum en fosfaat n de Lore. Bj een langere of kortere verbljftjd van het nutrënt s er sprake van respecteveljk mporterendhed of exporterendhed van het estuarum. mport of export vnden pfaats als gevolg van bologsche en chemsche omzettngen van de nutrënten n het estuarum. De berekende zoetwaterverbljftjd moet worden gebrukt omdat de verbljftjden van nutrënten op dezelfde maner, zonder rekenng te houden met het getj, berekend zjn. Vrachten van nutrënten ut de rver berekend met maxmum ('wnter') concentrates en gemddelde rverafvoer, n mol per seconde. Tabel 11 Berekende vrachten van nutrënten ut de rver Estuarum NH 4 NO 2 NO 3 PO 4 Slcaat Eems Elbe Gronde Humber Lore Schelde Shannon ~ 32.4 Ythan Grote vrachten van ammonum en fosfaat komen voor n Humber en Schelde, en duden waarschjnljk op een hoge antropogene belastng. Ntraat wordt n grote hoeveelheden door Elbe en Gronde vervoerd. De Gronde en de Lore hebben een grote slcumvracht, waarschjnljk doordat hun rveren veel verwerngsproducten ut een groot stroomgebed afvoeren. Deze relate wordt met de volgende ndex nader bekeken. Typologe van estuarene systemen 28

30 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Relate oppervlak stroomgebed slcaat concentrate n estuarum De verwachtng s dat slcum n alle stroomgebeden per oppervlakteeenhed ongeveer even snel verweert en n het rverwater terecht komt. Dan zou een groot stroomgebed tot een hogere slcaatconcentrate n het estuarum moeten leden. Voorwaarde s wel dat de stroomgebeden ut ongeveer dezelfde gesteenten bestaan, met ruwweg dezelfde verwerngssnelhed. Tabel 12 Relate oppervlak stroomgebed slcaatconcentratte (maxmum) n estuarum Estuarum S mmol.nr 3 7 Stroomgebed km 2 S fmol. m3/km 2 Eems Elbe Gronde (0.1 Lore S.4 Schelde Shannon De grote stroomgebeden van Elbe en Lore geven zoals verwacht een hoge slcaatconcentrate per km 2 stroomgebedoppervlak. n de Schelde wordt de relate mogeljk verstoord door menseljke nvloeden. De slcaatconcentrate voor de Gronde s waarschjnljk veel te laag Bologe Berekenen benthsche prmare producte volgens de formules afgeled door de Jong et at. (1994) ut artkelen van Cadée en Hegeman (1977) en Coljn en de Jonge (1984): Cadée: P = 1.22 B (r 2 «0.86, Westeljke Waddenzee) Coljn: P = 1.06 B (r 2 = 0.99, EemsDollard) met P = prmare producte n gc/m 2 j en B = bomassa n g Chlorofyla/m 2 jaar n de bovenste cm van het sedment. Tabel 13 Berekende en gemeten benthsche prmare producte (ze ook fg, 37) Estuarum Eems Elbe Gronde Lore Schelde Ythan Prmare producte n gc/m 2.jaar volgens Cadée volgens Coljn 83 (37 303) 85 (44 276) (14160) 78(25152) 87 (21 148) 88(31 141) 140(7.2514) 134(19459) volgens lteratuur[ref.] [7] 200 [37] geen metngen [6] 135(25250)164] 136 [12] 31 (8.482) [10] Alle berekende productes, behalve de van de Elbe, hebben dezelfde orde van grootte als de productes ut de lteratuur, hoewel het maxmum n de Lore n de berekenng lager utvalt. Het afwjken van de Elbe valt net te verklaren met behulp van de referente, waarn nets over de methoden wordt vermeld. Typologe van estuarene systemen 29

31 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 49 Aantal overwnterende watervogels per hectare van het estuarum Aantal vogels per hectare (fguur 49) Her s het totale aantal watervogels ov&r het totale estuarum verdeeld. n de Ythan s de dchthed op deze maner berekend erg hoog n vergeljkng met de andere estuara. n de andere estuara vareert de dchthed tussen de 0.3 en de 10 vogels per hectare Tabel 14 Overgebleven gebed na npolderng snds peldatum Antropogene beïnvloedng Overgebleven gebed na npolderng Het hudge oppervlak van een estuarum gedeeld door dat oppervlak plus het ngepolderde oppervlak geeft het percentage van het gebed dat nog over s snds het begn van de npolderngen. Het percentage s afhankeljk van het tjdstp vanaf wanneer de npolderngen bekend zjn, dt s ook n de tabel opgenomen. Het s mogeljk dat er nog eerdere npolderngen hebben plaatsgehad n het estuarum. Van de Schelde en de Dee bljkt het mnste over te zjn. Estuarum Dee Eems Humber Lore Mersey Schelde % overgebleven peldatum 1730 D snds 1300, NL snds ? NL snds 1650, B snds 1900 Baggerwerk gerelateerd aan geuloppervlak Om de baggeromvang te schalen naar de grootte van het estuarum, s de gebaggerde hoeveelhed n ton per jaar gedeeld door het oppervlak van de geulen n het estuarum. Herbj s van de veronderstellng utgegaan dat n elk estuarum op ongeveer dezelfde maner wordt gebaggerd. De Schelde heeft absoluut per jaar verweg de hoogste baggeromvang, maar wordt n hoeveelhed per hectare per jaar overtroffen door de Mersey, terwjl de Humber bjna net zo hoog utkomt als de Schelde. Typologe van estuarene systemen 30

32 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RtKZ Tabel 16 Baggeromvang per hectare geul van het esttartürf Estuarum Eems Gronde Humber Lore Mersey Schelde baggeromvang nmvhageul.jaar Typologe van estuarene systemen 31

33 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 5 Concluses 5.1 Het Schelde estuarum n vergeljkng met andere estuara n deze paragraaf zal het Schelde estuarum met de referenteestuara worden vergeleken op grond van de n hoofdstuk 4 getoonde resultaten. Tevens zal het Schelde estuarum naar het dee van de 'amoebebenaderng 1 worden vergeleken met het gemddelde van de geografsche referentes. Dt s alleen znvol voor de parameters, waarvoor met menseljke sturng het systeem zch n de rchtng van het gemddelde zou kunnen ontwkkelen. Nutrënten zjn dus wel, maar oppervlak van het stroomgebed bjvoorbeeld s net meegenomen n deze analyse. Er wordt met nadruk op gewezen, dat de 'amoebebenaderng' slechts s toegepast om een dee te krjgen van de verhoudng tussen het Schelde estuarum en de referentes. Het was net de bedoelng, een waardeoordeel aan de utkomsten te verbnden. n de oorspronkeljke vorm van de 'amoebebenaderng' wordt utgegaan van een ongestoorde referente, terwjl alle referenteestuara wel zekere mate door menseljk handelen zjn en worden beïnvloed. Een belangrjke beperkng van de toepassng van de 'amoebebenaderng' met deze gegevens s, dat er veel lacunes zjn en dus zelden alle referentes meetellen n het gemddelde. Hoeveel referentes zjn gebrukt s boven de fguren aangegeven. Fysca Het Schelde estuarum s een estuarum met een laag estuarumgetal. Dt betekent dat de nvloed van de zee ten opzchte van de van de rver groot s. Het estuarlumoppervlak bestaat voor een relatef groot deel ut schorren. Echter, wanneer het Verdronken Land van Saeftnge buten beschouwng gelaten wordt, s het aandeel schorren just klen n vergeljkng met de referentes. Het aandeel van geulen en platen n het totaal oppervlak s gemddeld ten opzchte van de referentes. Mosselbanken zjn net meer aanwezg. Er zjn te weng gegevens van de referentes om de sedmentsamenstellng goed te kunnen vergeljken. De helderhed van het water s vergeljkbaar met de van de Eems en de Elbe. n fguur 50 s te zen dat het Schelde estuarum altjd bnnen de range van de referentes lgt, terwjl het aandeel platen naar beneden en het aandeel schorren naar boven afwjkt van het gemddelde van de referentes. Als Saeftnge net meegerekend wordt, lgt het aandeel schorren just onder het gemddelde. Fguur 60 'Amoebe' voor een aantal fyssche factoren. Het gemddelde van de referentes s 100% op de Yas, mnmum en maxmum zjn met zwarte drehoekjes weergegeven. De wtte staven zjn de parameterwaarden voor het Schelde estuarum, utgedrukt n procent van het gemddelde van de referentes. Boven de grafek staat een nwaarde de aangeeft over hoeveel referentes het gemldddelde s berekend. Voor het aandeel van schorren n het estuarum s ook een waarde voor het Schelde estuarum zonder het Verdronken Land van Saeftnge opgenomen. 350 n= * 7 T 300 M r f T & A A A A. o Typologe van estuarene systemen 32

34 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Cheme f Het sestongehalte n het Schelde estuarum s net extreem hoog. Bj de nutrënten vallen de extreem hoge concentrates van fosfaat en ammonum op, de n rver, estuarum en mondng boven de concentrates n de referentes lggen. De Schelde gedraagt zch conservatef voor ammonum, ntraat en fosfaat. Zuurstoflooshed komt voor van Gent tot de Nederlandse grens. n de Elbe en de Mersey treedt ook zuurstoflooshed op. Ut fguur 51 bljkt nogmaals dat voor met name fosfaat en ammonum het Schelde estuarum ver boven gemddelde en range van de referentes lgt, zowel n de rver en het estuarum als n de mondng. Fguur 51 'Amoebe' voor gemddelde (lnker kolom) en mnmum & maxmum (rechter kolom) concentrates van seston en nutrënten n rver, estuarum en mondng. Het gemddelde van de referentes s 100% op de Yas. De staven zjn de parameterwaarden voor het Schelde estuarum, utgedrukt n procent van het gemddelde van de referentes. n de 'amoebe' voor mnma en maxma zjn de waarden voor het Schelde estuarum vergeleken met de gemddelde mnma en maxma van de referentes. Boven de grafek staat een nwaarde de aangeeft over hoeveel referentes het gemdddelde s berekend f*W1 tuuv seslan PO* n» 4 2 rver N03 S seston P04 na 7 5 estuarum NH4 4 T "t N03 4 S 4 15O0 seslon P04 NH4 N03 S n« mondng 15D ÏOO o SSSlon P04 NH4 NCO \ L saston P04 NH4 N03 S 500, r r 1 seslon PO4 NH4 N03 S MN Bologe De bomassa van benthsche datomeeën s relatef hoog, terwjl de fytopanktonbomassa vrj laag s. Berekende prmare producte s relatef hoog voor benthsche datomeeën, en relatef aag (netto producte) voor fytoplankton. Macrobenthos en vooral vogels zjn goed vertegenwoordgd, de vogeldchthed s gemddeld. Het aantal vssoorten lgt ets onder het gemddelde. De 'amoebe' laat eenzelfde beeld zen, echter her s voor fytoplankton bruto n plaats van netto producte gebrukt. De hoge maxma van benthsche datomeeën en macrobenthos zjn te verklaren ut de ntenseve studes n het Schefde estuarum, met veel monsterpunten en daardoor een grote range. Macrobenthos lgt heronder de 100% door vergeljkng met maar twee referentes, waarvan er een erg hoge waarde heeft. Typologe van estuarene systemen 33

35 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Fguur 52 'Amoebe' voor de bologsche parameters, lnks voor gemddelde en rechts voor mnmum en maxmumwaarden. Het gemddelde van de referentes s 100% op de Yas, De staven zjn de parametërwaarden voor het Schelde estuarum, utgedrukt n procent van het gemddelde van de referentes. Boven de grafek staat een nwaarde de aangeeft over hoeveel referentes het gemdddelde s berekend. n= n = , r MAX a MN Antropogene beïnvloedng Dat de antropogene beïnvloedng van het Schelde estuarum groot s, bljkt dudeljk ut het fet dat voor bjna alle parameters de hoogste waarde wordt berekt. npolderng, baggeromvang en scheepvaartntenstet zjn verut het hoogst, terwjl de bevolkngsdchthed relatef hoog s. De vsserj ljkt relatef onbelangrjk, voor de referentes zjn weng gegevens. Over de recreatentenstet n het Schelde estuarum n vergeljkng met de referentes valt door gebrek aan gegevens nog geen utspraak te doen. De 'amoebe' bevestgt het beeld van grote antropogene beïnvloedng. Afgezen van de vsserj lggen alle parameterwaarden boven de 100%, en npolderngen, baggeromvang, scheepvaartntenstet en goederenoverslag lggen zelfs boven de range van de referentes. Fsuur 63 'Amoebe' voor antropogene beïnvloedng. Het gemddelde van de referentes s 100% op de Yas, mnmum en maxmum zjn met zwarte drehoekjes weergegeven. Oe wtte staven zjn de parameterwaarden voor het Schelde estuarum, utgedrukt n procent van het gemddelde van de referentes. Boven de grafek staat een nwaarde de aangeeft over hoeveel referentes het gemdddelde s berekend. n= 6 J 1000 s Y A _u T A T A * _ Typologe van estuarene systemen 34

36 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Algemene concluse Het Schelde estuarum kan worden gekarakterseerd als een sterk door de zee beïnvloed estuarum, met veel schorren. Het schoroppervlak wordt echter sterk bepaald door het Land van Saeftnge. Het estuarum wordt zwaar belast met stkstof en fosfaat, en er treedt regelmatg zuurstoflooshed op. Het estuarum werd n belangrjke mate gevormd door npolderngen, en staat tegenwoordg onder druk door baggerwerk. Het ntergetjdegebed herbergt een hoge bomassa van benthsche datomeeën en macrobenthos, waar veel vogels op kunnen fourageren. Ook het grote schorrenoppervlak s van belang voor veel ganzen en eenden. De vsfauna heeft echter een mnder dan gemddelde soortenrjkdom. 5.2 Karakterserng van de referenteestuara Dee Het estuarum van de Dee lgt op de grens van Wales en Engeland aan de Lverpool Bay. Het oppervlak s relatef klen n vergeljkng tot de andere referentes, en bestaat voor het grootste deel ut platen. Schorren zjn ook relatef goed vertegenwoordgd. Er hebben veel npolderngen plaatsgehad, waardoor er nog maar 70% van het estuarumoppervlak over s, en de lggng van geulen, platen en schorren drastsch s veranderd (fg n Davdson et al. 1991). Over de Dee zjn verder erg weng gegevens gevonden n de categoreën cheme, bologe en antropogene beïnvloedng. Het ljkt, afgezen van de npolderngen, een relatef weng verstoord estuarum, dat relatef zeer veel overwnterende vogels herbergt. Eems Het estuarum van de Eems lgt op de grens van Nederland en Dutsland, waar de rver va de Waddenzee utmondt n de Noordzee. Het estuarum s relatef ondep en heeft een grote zeenvloed. Het relatef grote oppervlak bestaat voor bjna de helft ut platen. Schorren zjn ook aanwezg, maar er s aan Dutse en Nederlandse zjde veel schor ngepolderd. n vergeljkng tot de Schelde s het estuarum mnder vervuld, hoewel er ook lage zuurstof concentrates kunnen optreden. Het ecosysteem s goed ontwkkeld, en s erg goed bestudeerd, een model s beschreven n Baretta & Ruardj (1988, ref. 55). Menseljke beïnvloedng vndt voornameljk plaats door baggerwerk om de haven van Emden berekbaar te houden. Verder wordt het estuarum voor vsserj en watersport gebrukt. Elbe Het estuarum van de Elbe mondt n de Waddenzee ut, en wordt gekarakterseerd door een grote rvernvloed. De gemddelde rlverafvoer lgt bovenn de range, evenals het totale estuarumoppervlak, terwjl het getjvolume gemddeld s n de groep. Het aandeel platen n het estuarum s vrj groot, schorren zjn redeljk goed vertegenwoordgd. De vervulng van het estuarum met nutrënten ljkt onder het nveau van de Schelde te lggen. Echter het s bekend dat de vervulng met toxcanten de vsstand sterk heeft gereduceerd (Möïler 1989,1991, refs. 100 en 101). Phytoplankton en benthsche datomeeën en zeehonden zjn relatef goed vertegenwoordgd. Het aantal overwnterende vogels s relatef laag, waarschjnljk omdat de vogels net alleen n het estuarum ztten maar zch over het gehele Waddengebed verspreden. Over antropogene beïnvloedng zjn weng gegevens gevonden, maar waarschjnljk zal de nvloed aanzenljk zjn, vooral vanut de havenstad Hamburg. Typologe van estuatïene systemen 35

37 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Gronde Het estuarum vormt de mondng van de rveren Garonne en Dordogne n de Atlantsche Oceaan. De Gronde heeft een grote rvernvloed en het grootste oppervlak n de groep. Er zjn opvallend weng platen (ca. 10%) en vrjwel geen schorren, terwjl het aandeel geulen het grootst s n de groep. De seston en slcaatconcentrates zjn relatef hoog n het estuarum, overge nutrënten bereken geen hoge waarden (met utzonderng van ammonum n de rveren). Zoöplankton en ook benthsche datomeeën zjn goed vertegenwoordgd, vogels veel mnder. Er wordt n het estuarum relatef vrj veel gebaggerd en gevst. Omdat het estuarum n een stroomdal lgt, zjn er weng mogeljkheden voor npolderngen. Humber De Humber lgt aan de Noordzeekust van Engeland. Met estuarum wordt gevoed door een paar klene rveren met n totaal een relatef lage afvoer. De zeetnvloed overheerst, de Humber heeft het grootste getjvolume n de groep. Het oppervlak s gemddeld, ets mnder dan de helft ervan bestaat ut platen en schorren. n de rveren bereken fosfaat en ammonum relatef hoge waarden, terwjl n het estuarum ntraat en zuurstofconcentratles relatef hoog zjn. Over de bologe zjn weng gegevens gevonden. Macrobenthos, vogels en zeehonden zjn relatef goed vertegenwoordgd. Het stroomgebed s relatef dchtbevolkt. n het estuarum vonden veel npolderngen plaats en er wordt ook relatef vrj veel gebaggerd. Lore Het estuarum van de Lore, met Nantes als grootste havenstad, lgt ets ten noorden van de Gronde. De rvernvloed s erg groot n dt estuarum, het estuarumgetal s het grootste n de groep. De afvoer van de Lore kan zo groot zjn dat de maxmale troebelhedszóne tot n de mondng verschoven wordt (Meybeck et al. 1988, ref. 34). Het estuarumoppervlak s gemddeld n de groep, en bestaat voor meer dan 75% ut geulen, terwjl er slechts 50 ha schorren zjn. n het estuarum zjn vooral fosfaat en slcaatconcentrates relatef hoog, Meybeck et al. (1988, ref. 34) noemt het estuarum van de Lore een van de meest geëutrofeerde estuara. Gemddelde en range van het zuurstofgehalte zjn vergeljkbaar met de Schelde. Fytoplankton en benthsche datomeeën bereken hoge blomassa's en producte, terwjl er relatef weng vogels overwnteren. Er vndt relatef veel vsserj plaats, terwjl de baggeromvang onder het gemddelde van de groep lgt. Mersey De Mersey stroomt langs de havenstad Lverpool en mondt ets ten noorden van de Dee ut n Lverpool Bay. Over de hydraulca van het estuarum zjn weng gegevens gevonden. De rlverafvoer s relatef klen, het estuarumoppervlak ook. Het oppervlak bestaat voor meer dan 50% ut platen en schorren. Het getjverschl s het hoogste n de groep. Voor wat betreft de cheme s alleen het sestongehate n het estuarum gevonden, dat s relatef hoog. n ref.58 wordt vermeld dat sommge delen van het estuarum tot de meest vervulde wateren van Engeland behoren. Er zjn vrj veel vogels en weng zeehonden, verdere gegevens over bologe zjn net gevonden. Het estuarum heeft de hoogste baggeromvang utgedrukt per hectare geul n de groep, echter absoluut gezen s de baggeromvang relatef klen. De bevolkngsdchthed n het stroomgebed s het hoogst n de groep, terwjl de haven van Lverpoot voor een vrj grote goederenoverstag zorgt. Typologe van estuarlene systemen 36

38 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Shannon De rver de Shannon stroomt langs de havenstad Lmerck n erland en mondt ut n de Atlantsche Oceaan. De rverafvoer s relatef laag, maar bjna twee keer zo hoog als n de Schelde. Het estuarum heeft een oppervlak van gemddelde grootte, dat voor ca. 75% ut geulen bestaat. Gegevens over schoroppervlak konden net worden gevonden. Over cheme en bologe s weng nformate gevonden, de ndruk s dat het estuarum net erg vervuld s met nutrënten. Er overwntert een redeljk groot aantal stettlopers. De bevolkngsdchthed n het stroomgebed s relatef laag, verder zjn er geen gegevens over antropogene beïnvloedng gevonden. Ythan Dt estuarum lgt aan de oostkust van Schotland en s het klenste n de groep. Rverafvoer en getjvolume vallen n het net vergeleken met de andere estuara, maar de rlvlernvloed s bjna net zo groot als n de Lore. Het estuarumoppervlak bestaat voor 70% ut platen, Er zjn ook schorren, maar gegevens over het oppervlak zjn net gevonden. Het s het mnst vervulde estuarum n de groep, met hoge dchtheden van macrobenthos, zoöplankton en vogels (per ha, fg.50). Het ecosysteem s zeer goed beschreven (refs. 9,10,14). BaSrd en Mlne (1981, ref.10) spreken over 'mld polluton' door lozngen van roolwater van het plaatsje Ellon (8000 nwoners). Verder s er geen nformate over antropogene beïnvloedng gevonden, maar de verwachtng s dat de relatef zeer klen s. 5.3 Typologe van estuara n deze paragraaf wordt een pogng gedaan een typologe van estuara op te stellen, gebaseerd op een compacte set van parameters en ndces. Hervoor wordt de geschkthed van de parameters en ndces ut tabel 3 beoordeeld door ze met behulp van de resultaten van de vergeljkng te toetsen aan de n 3.2 genoemde crtera (karakterserend en onderschedend, kwanttatef, beschkbaarhed van gegevens, stuurbaarhed). De parameters en ndces de heraan het best voldoen, bljven over, en worden heronder opgesomd. Fysca Het estuarumgetal geeft een goede samenvattng van de verhoudng van zee en rvernvloed n een estuarum. Getjverschl s een belangrjke, goed gedocumenteerde parameter, de net n het estuarumgetat s verwerkt, en daarom afzondeljk wordt genoemd. Lengte van het estuarum s net zo erg karakterstek omdat n veel estuara de getjnvloed door sluzen wordt begrensd. Geomorfologsche bassnformate s nodg n de vorm van oppervlakten van geulen (onder gemddeld laagwater), platen (boven gemddeld laagwater) en schorren n het estuarum, gerekend vanaf het ende van de getjndrngng op de rver tot en met de mondng van het estuarum n zee. Sedmentsamenstellng (medane korrelgrootte, klegehalte, POC gehalte) wordt n dt rapport summer behandeld, maar s belangrjk voor het karakterseren van een estuarum. Het lchtklmaat (extncte vermengvuldgd met gemddelde depte) geeft potentes voor pelagsche prmare producte aan. Estuarumvolume en oppervlak van het stroomgebed zjn nodg voor het berekenen van respecteveljk verbljftjden van water en nutrënten, en het percentage antropogene belastng van het estuarum met nutrënten. Het type van het estuarum volgens Farbrdge geeft de vorm van het estuarum aan, het type volgens Prttchard vat de mate van mengng en de vorm van de zoutgradënt samen. Typologe van estuarene systemen 37

39 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Hydraulsche ruwhed van de bodem s erg moeljk te berekenen en erg varabel bnnen een estuarum, en s daardoor net geschkt als parameter voorde typologe. Het belang van het aantal parallelle geulen van een estuarum voor het karakter ervan zou nader onderzocht moeten worden. Over de aanwezghed van harde substraten bleek het moeljk kwanttateve nformate te verzamelen. Cheme Voor het karakterseren van een estuarum op chemsch gebed s een bassset van chemsche parameters nodg. Deze set bevat seston, POC, nutrënten (NH4, NO 3, PO 4, Slcaat) en zuurstof. Bj een ndelng van het estuarum n zones s het zoutgehalte van belang. Met rver, estuarum en mondngsconcentrates en een aantal fyssche parameters (rverafvoer, estuarumvotume, getjvolume) kunnen gradënten en vrachten worden berekend, de met lteratuurwaarden kunnen worden vergeleken. Het s ook belangrjk de mate van antropogentet van de vrachten te berekenen, door ze te vergeljken met 'natuurljke' vrachten door verwerng van de stoffen n het stroomgebed (ze Beledsplan Westerschelde, Deelrapport 1, paragraaf 3.4). Het antropogene deel van de vrachten s n prncpe stuurbaar. Conservatvtet of m of exporterendhed van een estuarum voor een bepaalde stof kunnen ut berekende gradënten worden afgeled, maar zullen vaak reeds n de lteratuur zjn beschreven. Bologe De organsmen aan de bass van de voedselketen, benthsche datomeeën en fytoplankton n het water, moeten n eder geval n de typologe voorkomen. Ut de gemeten bomassa's kan op standaard maner een potentële prmare producte worden berekend. Met ratlo's van allochtone versus autochtone producte en benthsche versus pelagsche producte wordt een dee verkregen van de herkomst van de koolstof voor deze producte en de verdelng van de producte tussen bodem en waterkolom. De brukbaarhed van deze rato's s echter net getest voor dt rapport. Macrobenthos bomassa s belangrjk als voedsel voor vogels (steltlopers), de een karaktersteke en belangrjke natuurwaarde van het estuarum vertegenwoordgen. Van vogejs kunnen overwnterende aantallen en dchtheden per hectare worden gebrukt, lefst opgespltst naar groep (steltlopers, ganzen, eenden) of fourageertype (benthvoren, pscvoren, herbvoren). De vsstand {soortenaantal of dchthed per hectare) geeft een dee van de compleethed van de estuarlene voedselketen n het water. Deze parameters zjn slechts ndrect stuurbaar, maar ze zjn wel noodzakeljk om het ecosysteem n grote ljnen te karakterseren. Globale gegevens zjn over het algemeen beschkbaar. Antropogene beïnvloedng Drecte en grootschalge sturng van de fyssche structuur en processen n een estuarum kan worden veroorzaakt door npolderngen en baggeractvteten. Vanwege de grote verschllen n oppervlak tussen estuara s het znvol de baggeromvang ook per hectare ut te drukken. Als belangrjke gebruksfunctes van een estuarum moeten scheepvaartntenstet per jaar n een estuarum en goederenoverslag per jaar van de havens aan een estuarum als parameters worden opgenomen. Voor beïnvloedng van het estuarum door recreate moet nog een goede maat worden gevonden, waarvoor voldoende gegevens beschkbaar zjn. Dat bleek nameljk net het geval voor het aantal overnachtngen door plezervaartugen, dat voor dt rapport als parameter was genomen. nvloeden van bevolkngsdchthed bljken ook ut vrachten van nutrënten en de mate van antropogentet daarvan, de parameter bevolkngsdchthed s ntet noodzakeljk n de typologe. Vsserj op schelpderen moet als Typologe van estuarene systemen 38

40 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ parameter worden opgenomen omdat het de voedselbeschkbaarhed voor vogels kan beïnvloeden. Vsserj op vs zegt ets over de toestand van het vsbestand (al opgenomen onder bologe), maar ook over de druk daarop door de mens. Tabel 16 Defnteve ljst van parameters en ndces voor een typoogle van estuara Categore Parameter ndex Fysca rverafvoer Q getjvolume V getjperode T getljverschl estuarumvolume gemddelde depte oppervlak geul/plaat/schor oppervlak stroomgebed extncte sedmentsamenstellng estuarumgetal N» QT/V lchtklmaat type volgens Farbrdge type volgens Prtchard Cheme mondng/estuarum/rver concentrates van seston, POC, NO 3, PO 4, slcaat en O 2 zoutgehalte gradënten n estuarum (conservatvtet, m/export) vrachten n rver mate van antropogentet Bologe benthsche en pelagsche bomassa en producte macrobenthos bomassa overwnterende vogels vsdchthe d/soortenaanta vogels/hectare rato benthsche/pelagsche producte rato allo/autochtone producte Antropogene beïnvloedng npolderng baggeromvang sch eepvaa rtntenstet goedereno verslag vs en schelpdervsserj % overgebleven na npolderng baggeromvang per ha geul Typologe van estuarene systemen 39

41 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 5.4 Wegen voor verder onderzoek Bj een verdere utwerkng van de typologe kunnen verbeterngen en detallerngen worden aangebracht. Verder s het mogeljk neuwe wegert n te slaan en bjvoorbeeld ook hstorsche vergeljkngen te maken. Verbeterngen en detallerngen Het belangrjkste probleem bj het opzetten van de TYPOS database was dat de gegevens moeljk te vnden waren terwjl de beschkbare tjd beperkt was. Veel van de parameterwaarden konden net voor elk estuarum worden opgespoord, waardoor de resultaten veel lacunes vertonen. Hoewel de ndruk s, dat de vergeljkng her net erg onder geleden heeft, verdent het toch aanbevelng, om n een mogeljk vervolgproject bj onderzoeksnsttuten n de buurt van de estuara op bezoek te gaan om de gegevens meteen bj de bron te halen. Zo wordt de dekkng n de database veel groter en s het dudeljker hoe de parameterwaarden berekend zjn. Macrobenthos bomassa kan bjvoorbeeld n gram AFDW per verkante meter monsterpunt, plaatareaal of totaal estuarum worden utgedrukt, en n de lteratuur s het vaak net dudeljk welke omrekenng er s gebrukt. Mogeljkheden voor toepassng van clusterng analyse met de CANOCO methode op de gegevens ontstaan wanneer n de database geen of vrjwel geen parameterwaarden meer ontbreken (R. Dun, pers. comm.). Lengte of oppervlak van het ecologsche waardevolle zoetwatergetjdegebed (gelegen tussen de grens van de zoutndrngng en de grens van de getjndrngng) zjn parameters om n een vervolg op deze stude te onderzoeken. Bj bologsche parameters bestaat het probleem dat veel verschllen worden veroorzaakt door verschllen n meetntenstet en meetmethode. Een mogeljkhed tot standaardseren s het berekenen van de prmare producte n plaats van het gebruken van gemeten waarden. Hoe dt probleem voorde bepalng van gemddelde bomassa's moet worden opgelost s nog een vraag. De belangrjkste detallerng de kan worden aangebracht s het ndelen van het estuarum n zones aan de hand van de zoufgradënt. Een probleem herbj s, dat n de lteratuur zonendelngen met verschllende begrenzngen worden gebrukt. Er zullen waarschjnljk orgnele zoutgradënten nodg zjn om de zones af te grenzen. Door deze zonerng zal het mogeljk zjn vooral chemsche en bologsche, maar ook morfologsche processen n het estuarum beter te karakterseren. Er dent nog veel meer onderzoek worden gedaan naar de brukbaarhed van de n dt rapport genoemde en neuwe ndces. Door de beperkte duur van het project kort her slechts een begn mee worden gemaakt. Vooral het berekenen van de mate van antropogentet van de nutrëntenbelastng van de estuara zou een vruchtbare ndex kunnen zjn om op een neuwe maner naar de samenstellng van deze belastngen te kjken. Bj het toepassen van ndces zjn er mogeljkheden voor het gebruk van formules voor ecosysteem processen ut bestaande estuarum modellen zoals het MOSES modet (Soetaert et al. 1992, TYPOS ref. 8). Typologe van estuarene systemen 40

42 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ Conservatvtet of m/exporterendhed van een estuarum voor seston, POC en nutrënten zjn te berekenen of n de lteratuur te vnden. De resultaten kunnen helpen bj het verkrjgen van een algemeen beeld van de processen de zch n een estuarum afspelen. Bj een vervolg op het TYPOS project verdent het aanbevelng, de cheme langs deze ljn meer n het lcht van processen te beschouwen. De groep van referentes bevat nu estuara de aanzenljk verschllen n oppervlak en mate van rver of zeenvloed. Dat s voor het ontwerpen van een typologe een gunstge stuate, echter voor een meer gedetalleerde vergeljkng van het Schelde estuarum met andere estuara zou msschen een neuwe selecte van referentes noodzakeljk zjn. Er zouden dan twee of dre zoveel mogeljk met het Schelde estuarum overeenkomende estuara moeten worden utgekozen, bjvoorbeeld de Mersey en de Humber. Neuwe wegen De twee projecten bnnen het project Oostwest de bouwstenen voor streefbeelden voor het Schelde estuarum moeten genereren, kunnen worden gezen als delen van een verluk van mogeljke onderzoekswegen: habtats Vergeljkng van habtatarealen n het Schelde estuarum met hstorsche gegevens op bass van luchtfoto's (project S. Hujs, RUU) Vergeljkng van habtatarealen n de schelde en andere estuara (mogeljk neuw project) processen Vergeljkng van hudge en hstorsche estuarumkenmerken van het Schelde estuarum (mogeljk neuw project) Vergeljkng van estuarumkenmerken van het Schelde estuarum en andere estuara (project TYPOS) 5.5 Bouwstenen voor het opstellen van streefbeelden n deze laatste paragraaf wordt een pogng gedaan, ut de resultaten van het TYPOS onderzoek deeën te halen, de als bouwstenen zouden kunnen denen voor een streefbeeld voor het Schelde estuarum. n een streefbeeld moet worden beschreven hoe het estuarum er n de toekomst ut zou kunnen zen, en welke maatregelen zouden moeten worden genomen om de toestand te bereken. De typologe en de hstorsche referentes geven her eerder een neuwe onderbouwng van reeds bnnen de waterstaat bestaande deeën, dan neuwe oplossngen voor nog net eerder ontdekte problemen. Het gaat vooral om terugdrngng van de grote antropogene beïnvloedng van het estuarum, door het sturen van geschkte parameters. De plaats van het Schelde estuarum ten opzchte van de referentes lgt voor een klen aantal karaktersteken, zoals bjvoorbeeld het lage estuarfumgetal en het hydrologsche type, vast en vertegenwoordgt het egen karakter van het systeem. Ontpolderen van gebeden langs de randen van het Schelde estuarum, het weer teruggeven aan het estuarum van polders, geeft mogeljkheden het systeem, dat nu door npolderngen n dynamek heeft ngeboet, weer meer natuurljkhed te geven. Door utbredng van de kombergng van het estuarum zullen va een morfologsche evenwchtsrelate de geulen ook deper worden. Daardoor zal het Typologe van estuarene systemen 41

43 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ onderhoudsbaggerwerk, nu een van de belangrjkste antropogene nvloeden op het estuarum, kunnen vermnderen. Een bjkomend voordeel van ontpolderng s het ontstaan van meer schorren. Afgezen van het Land van Saeftnge zjn er n het estuarum weng schorren, n vergeljkng tot een aantal referentes (Dee, Elbe, Humber). De belastng van het Schelde estuarum met stkstof en fosfaat s erg hoog n vergeljkng met de referentes, en de mate van antropogenltet lgt volgens het Beledsplan Westerschelde (Deelrapport 1, paragraaf 3.4,1989) tussen de 80 en 90 %. Een belangrjke bouwsteen voor een streefbeeld s het verlagen van deze percentages om een natuurljker systeem terug te krjgen. Herbj moeten echter wet modelberekenngen worden utgevoerd om de consequentes van snelle verlagng van de belastng voor het chemsch en ecologsche functoneren van het estuarum te schatten. Ook verdent het aanbevelng, voor de referentes de mate van antropogentet van de belastng ut te rekenen om de getallen voor de Schelde n perspectef te kunnen plaatsen. De vsserj n het Schelde estuarum s door achterutgang van de vsstand, veroorzaakt door toenemende vervulng en zuurstoflooshed, n de afgelopen decenna n omvang afgenomen, tn de Elbe had een vergeljkbare ontwkkelng plaats. Als vervulng en zuurstoflooshed n het Schelde estuarum teruggedrongen zouden kunnen worden, krjgt de vsstand een kans zch weer te herstellen. De functe van het Schelde estuarum voor overwnterende watervogels (steltlopers, ganzen en eenden) s belangrjk. Alleen de Dee en de Humber herbergen vergeljkbare vogelaantallen n de wnter. Handhavng van deze functe voor vogels ïn het Schelde estuarum verest maatregelen de de beschkbaarhed van habtats en voedsel waarborgen. Effecten van veranderng van de vorm van platen op de voedselbeschkbaarhed voor steltlopers worden momenteel onderzocht. 5.6 Algemene concluse van het TYPOS project Het Schelde estuarum komt ut deze stude naar voren als een sterk antropogeen beïnvloed systeem, zowel n morfologsche (npolderngen, baggeromvang) als n chemsche (nutrënten, zuurstoflooshed) zn. De bologsche respons herop s dudeljk aantoonbaar voor vspopulates. Voor bodemderen en vogels s dt mnder het geval. Daarbj moet er echter rekenng worden gehouden met de beperkte beschkbaarhed van gegevens voorde verschllende estuara, hetgeen grenzen stelt aan een meer utgebrede evaluate van effecten op de bota. Voor het Schelde estuarum zjn veel meer gegevens beschkbaar dan n dt rapport worden gepresenteerd. Het verdent aanbevelng om n een eventuele vervolgstude de estuara per salntetszóne te analyseren, omdat ntenstet en aard van bologsche en chemsche processen tussen de zones nogal kunnen verschllen. Typologe van estuarene systemen 42

44 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ. _. 6 Referentes SL 6.1 Geraadpleegde algemene lteratuur over estuara Bggs, RB & LE Cronn (1981) Specal characterstcs of estuares. n: Nelson, BJ & LE Cronn (eds) Estuartes and nutrents. Humana press, Clfton NJ, p. 323 Cadée, GC&J Hegeman (1974) Prmary producton of the benthc mcroflora lvng on tdal flats n the Dutch Wadden Sea. Neth. J. Sea Res, 11: p2441. Coljn, FC & VN de Jonge (1984) Prmaryproducton of the mcrophytobenthos n the EmsDollard estuary. Mar. Ecol. Prog. Ser. 14: p Davdson, NC, D d'a Laffotey, JP Doody, LS Way, J Gordon, R Key, MW Penkowsk, R Mtchell & KL Duff (1991) Nature conservaton and estuares n Great Brtan. Estuares Revew, Nature Conservancy Councll, Peterborough, 422 p. Farbrdge, R (1980) The estuary: ts defnton and geodynamc cycle. tn: Olausson, E & Cato (eds) Chemstry and bochemtstry of estuares. John Wley & Sons, New York, p. 135 Jong, DJ de, PH Nenhus & BJ Kater (1994) Mcrophytobenthos n the Oosterschelde estuary (the Netherlands), ; consequences of a changed tdal regme. n: Nenhus, PH & AC Smaal (Eds.) The Oosterschelde Estuary. Kluwer Acad. Publ. Nchols, MM & RB Bggs (1985) Estuares. n: Davs, RA Jr (Ed) Coastal sedmentary envronments, Sprnger, p Prtchard, D (1963) Observatons of crculaton n coastal pan estuares. Estuares.,: 3744 Werkgroep Waterbeheer Westerschelde (1989) Beledsplan Westerschelde, Deelrapport 1: Zuurstofhushoudng en nutrëntenhushoudng. RWS DGW/Drecte Zeeland, 77p, 6.2 Referentes van de TYPOS Database 1 Wnter, W de (1993) nventory of the ecology and hydrography of the European tdal estuares. JEEP92 report, 128p. 2 Kerngroep Westerschelde (1989) Beledsplan Westerschelde. RWS 6 reports. 3 Allersma, E (1992) Stude nrchtng oosteljk deel Westerschelde, analyse van het fyssch systeem. WL report Z 368, 81 p. 4 Schak, de Jong & v/d Plujm (1988) Vegetate butendjkse gebeden Westerschelde. Nota GWAO Maldegem, DC van (1993) De stbbalans van het Scheldeestuarum. Nota GWAO 91,081, 87p. 6 Anonymus (1993) Getjtafels voor Nederland Sdu utgeverj den Haag, 161 p. 7 Jonge, VN de (1992) Physcal processes and dynamlcs of mcrophytobenthos n the Ems estuary (the Netherlands). PhD thess, Unv. Gronngen, 176p. 8 Soetaert, K, PMJ Herman & H Scholten (1992) MOSES: Model of the Scheldt estuary. Ecolmod report EM3,67p. 9 Bard, D & RE Ulanowïcz (1993) Comparatve study on the trophc structure, cyclng and ecosystem propertes of four tdal estuares. Mar.Ecol.Prog.Ser. 99: p Bafrd, D & H Mlne (1981) Energy flow n the Ythan estuary, Aberdeenshre, Scotland. Est.Coast.Shelf Sc. 13: D Allersma, E (1993) Geulen n estuara: 1D modellerng van evenwjdge geuten. WL report H Jong, DJ de & VN de Jonge (n prep.) Dynamcs of mcropytobenthc chlorophylla n the Scheldt Estuary. JEEPHydrobologa ssue. 13 Davdson, NC, D d'a Laffoley, JP Doody, LS Way, J Gordon, R Key, MW Penkowsk, R Mtchell & KL Duff (1991) Nature conservaton and estuares n Great Brtan. Nature Conservancy Councl, 422p. Typologe van estuarene systemen 43

45 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 14 Leach, JH (1971) Hydrology of the Ythan Estuary wth reference to dstrbuton of major nutrents and detrtus. J.mar.bol.ass.UK 51: p Djkema, KS (ed.) (1984) Salt marshes n Europe, EC Nature and Envronment Seres No 30, 178p. 16 Wllams, R & NR Colns (1985) Zoöplankton atlas of the Brstol Channel and Severn estuary. nst. Mar. Env. Res. Plymouth, 169p. 17 Rncé, MartnJézéquel & Raval (1989) Ecotogcal observatons on plankton of the Lore estuary. Cah.Bol.Mar.30: p201216, 18 Preston, MR & P Prodduturu (1992) Tdal varlatons of partculate carbohydrates n the Mersey Estuary. Est.Coast.Shelf Scence 34: p ARGE Elbe (1986) Das Abflussjahr ARGE, 199p. 20 Dunker, JC, MTJ Hllebrand, RF Noltng & S Wellershaus (1982) The rver Elbe; processes affectng the behavtour of metals and organlchlornes durng estuarne mxng. Neth. J. Sea Res. 15: p Coljn, F (1982) Lght absorpton n the waters of the EmsDollard estuary and ts consequences for the growth of phytoplankton and mcrophytobenthos. Neth. J. Sea Res. 15: p Laane, RWPM, H Etcheber & JC Relexans (1987) Partculate organc matter n estuares and ts ecologcal mplcaton for macrobenthos. Mtt. Geol.PalSont. nst, 64: p Kromkamp, J, J Peene, A Sandee & J Snke (1993) Prmary producton by phytoplankton and mcrophytobenthos n the turbd Western Scheldt estuary (the Netherands). JEEP report Faro workshop. 24 Brockmann, U (1993) Comparson of partculate carbohydrates and phosphorus n fve estuares. JEEP92 report Faro workshop: p Castel, J (1993) Ecologcal structure of the Gronde estuary ( ). JEEP92 report Faro workshop: p8997, 26 Jonge, VN de & JEE van Beusekom (1993) Possble relatons between pelagc grazers, resuspended mcrophytobenthos and phytoplankton n the Ems estuary. JEEP92 report Faro workshop: p Mere, PM, JJ Seys, TJ Ysebaert & J Coosen (1991) A comparson of the macrobenthtc dstrbuton and communtty structure between two estuares rt SW Netherands. ECSA19 Proceedngs: p Helder, W, RTP de Vres & M Rutgers van der Loeff (1983) Behavour of ntrogen nutrents and dssolved slca n the EmsDollard Estuary. Can.J.Fsh.Aquat.Sc. 40 supt.1: p Jonge, VN de (1983) Relatons between annual dredgmg actvtes, suspended matter concentratons, and the development of the tdal regme n the Ems estuary. Can. J. Fsh. Aquat. Scf.40 supl.1; p Jonge, VN de & LA Vllerus (1989) Possble role of carbonate dssoluton n estuarne phosphate dynamcs. Lmnol. Oceanogr. 34: p Bent, EJ & R Goulder (1981) Planktonc bactera n the Humber estuary; seasonal varaton n populaton densty and heterotrophc actvty. Mar.Bol. 62: p OrmazaGonzales, Fl & PJ Statham (1991) The occurrence and behavour of dfferent forms of phosphorus n the waters of four Englsh estuares. ECSA 19 Proceedngs: p Despres, M et al. (1991) Dynamque des populatons de Macoma balthca (L.) dans les estuares du NordOuest de l'europe: Premere synthese. ECSA 19 Proceedngs: p Meybeck.M, G Cauwet, S Dessery, M Somvlle, D Gouleau & G Bllen (1988) Nutrents (Organc C,P,N,S) n the eutrophc rver Lore (France) and ts estuary. Est. Coast. Shelf Sc. 27: p Relexans, JC, M Meybeck, G Bllen, M Brugealle, H Etcheber & M Somvlle (1988) Atgal and mcrobal processes nvolved n partculate organc matter dynamcs n the Lore estuary. Est. Coast. Shelf Sc. 27: p Key, RS (1983) Ecology of the nfauna of Spurn Bght mudflats: an area proposed for reclamaton. PhD Thess, Unv. Hul. 37 Brockmann, U (1992) Ecologcal structure of the Elbe. JEEP92 report Plymouth workshop: p Duwe, KC (1990) Hydrography and numercal modelllng of Elbe and Shannon estuares. EC Shanelbe report: p Brockmann, U (1990) Nutrents and suspended materal n Shannon and Elbe estuares. EC Shanelbe report: p Fast, T, C GStje, L Kes, T McMahon, J Patchng, R Rane & A Seelg (1990) Plant bomass and prmary producton n the Elbe and Shannon estuares. EC Shanelbe report: p5869. Typologe van estuarene systemen 44

46 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 41 Brennan, B (1990) ntercalbraton report from workng group 2/3. EC Shanelbe report: p McMahon, TG (1990) A revew of the avalable Hterature on the Sbannon estuary. EC Shanelbe report: p Monteny, F, M Elskens & W Baeyens (1993) The behavour of copper and znc n the Scheldt estuary. Neth. J. Aquat. Ecol. 27: p Zwolsman, JJG & GTM van Eek (1993) Dssofved and partculate tracé metal geochemstry n the Scheldt estuary, SW Netherlands (Water column and sedments). Neth. J. Aquat. Ecol. 27: p Ysebaert, T, P Mere, D Maes & J Bujs (1993) The benthc macrofauna along the estuarne gradënt of the Scheldt estuary. Neth. J. Aquat. Ecol. 27: p Marchand, J (1993) The nfuence of seasonal salnlty and turbdty maxmum varatlons on the nursery functlon of the Lolre estuary (France). Neth. J. Aquat. Ecol. 27: p Rjkswaterstaat (1993) Waterkwaltetsgegevens Deltagebed RKZ. 48 Hoffmann, M (1993) Vegetatekundgecofogtsch onderzoek van de butendjkse gebeden tangs de Zeeschelde met vegetatekarterlng. Report Unv. Gent, 223p. 49 Frandzel, T (1993) Research on the dynamcs of mcrophytobenthos n the Western Scheldt Rjkswaterstaat RKZ report, 10p. 50 Edwards, A, R Freestone & C Urquhart (Eds.) (1987) The water qualty of the Humber estuary, Humber Estuary Commttee, 27p. 51 BOEDE (1983) Bologsch Onderzoek EemsDollard Estuarum. BOEDE 19831, 267p. 52 WORSRO/SAWES (1993) Database of water parameters used for SAWES water qualty model for the Scheldt estuary (Rupetmonde Vlssngen) RKZ floppy. 53 Harten, H & H Vollmers (1978) The estuares of the German North Sea coast. De Kuste 32: p Baretta, JW (1983) The zoöplankton of the Ems estuary: quanttatve data. Ecojogy of the Wadden Sea 4: P Baretta, JW & P Ruardj (1988) Tdal Flat Estuares. Smulaton and analyss of the Ems estuary. Sprnger Verlag, Berln, 353p. 56 Cadée, GC (1987) Organtc carbon n the Ems rver and estuary: a comparson of summer and wnter condtons. Mtt.Geol.Palöont.nst. 64: p359374, 57 Cauwet, G & JM Martn (198?) Organc carbon transported by French rvers. Mtt. Geot. PalSontlnst. 52:p Estuary Project Group, Mersey Basn Campagn (1993) Mersey estuary management plan Frst year report. Unv. of Lverpool report, 44p. 59 Stuurgroep Waddenprovnces (1989) Watersportonderzoek Waddenzee Report, Leeuwarden, 55p. 60 Petterson, G (1990) De watersport op de Westerschelde. Westerschelde Studes Studerapport no.11, 81p. 61 Essnk, K (1993) Ecologsche effecten van baggeren en storten van baggerspece n het EemsDollard estuarum en de Waddenzee. Report DGW93.020, 64p. 62 Bakker, J et al. (1991) Trends en toestanden zoute wateren Een goede start voor beheer en verkennng. Report GWWS Anonymus (1984) Rapport ftnal du Comté Scentfque pour l'envronment de l'estuare de la Lore. Rap.Sdent.Tech. CNEXO 55, Marchand, J & P Ele (1983) Contrbuton è l'étude des peuplements benthques de l'estuare de la Lore. Report CSEEL, Nantes 3,128p. 65 Mgnot, C (1993) Blan de l'hydrologe et de ïhydrosedmentare de l'estuare de la Lore au cours des 2 derners décennes. Rapport APEEUPANSN, 179p. 66 Guérault, D, Y Desaunay & P Bellos (1993) La pêche professonelle des possons mgrateurs dans l'estuare de la Lore en Rapport FREMER DRV ,15p. 67 Gonard, N (1993) mportance économque des especes a écophase estuarenne dans e golfe de Gascogne. Rap. APEEL/ADERET 2201AB, 36p. 68 Manckam, S (1982) Etude hydrologque et s.dmentologque de la zone de transton entre la Lore fluvale et l'estuare. Thess, Unv. Nantes, 281 p. 69 Saurau, PGS (1991) Etude des populatons de mulets dans l'estuare de la Lore. Blan des études Rapport APEEL, 123p. 70 Djkama, KS (1987) Changes n saltmarsh area n the Netherlands Wadden Sea after Chapter 4 n: Huskes, AHL, CWPM Blom & J Rozema (eds.) Vegetaton between land and sea. Junk, Dordrecht, p4249. Typologe van estuarene systemen 45

47 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 71 Smt, CJ (1983) The mportance of the Wadden Sea for estuarne brrds Ecology of the Wadden Sea, Report 6: p Mere, P, G Rossaert, N De Regge, T Ysebaert & E Kujken (1992) Het Scheldeestuarum: Ecologsche beschrjvng en een vse op de toekomst. Report N/RUG, N nr. A 92.57,150p. 73 Ras, SL & MJ Schalevert (1993) Calamtetenbetrjdngsmddelen bj scheep vaart wegen n Zeeland. RWS Dr. Zeeland, AX , 27p. 74 Havenbedrjf Antwerpen (1993) Jaarboek Havenbedrjf Antwerpen, 32p. 75 Wnter, W de (1993) JEEP92 Database. Paradox for Wndows format floppes. 76 Cadée, GC & RWPM Laane (1983) Behavour of POC, DOC and fluorescence n the freshwatertdat compartment of the rverems. Mtt. Geol. PalSont. nst. 55: p Cadée, GC & J Hegeman (1974) Prmary producton n the Dutch Wadden Sea. Neth. J. Sea Res. 8: p Natonal Rvers Authorty (1993) The qualty of the Humber estuary ( ). report, SBN nsttute of Estuarne and Coastal Studes, Unversty of Hul (1994) The Humber Estuary: Coastal processes and conservaton. Report, Unv. Hul, 55p. 80 Djkema, KS, C Veld & G van Tenen (1988) Ecologsche basskaarten van de Waddenzee t.b.v olebestrjdng. RN & RWS, 9 maps 1: Waters, RJ & PA Cranswck (1993) The wetland brd survey : Wldfowl and wader counts. BTO/WWT/RSPB/JNCC report Homeer, H (1969) Der Gestaltwandel der Ostfresschen Kuste m Laufe der Jahrhunderte; en Jahrtausend Ostfresscher Dechgeschchte. Selbstverlag, Pewsum. 83 Technsche Scheldecommsse, subcommsse Westerschelde (1984) Studerapport verdepng Westerschelde, programma 48743', deel. Mddelburg/Antwerpen, 174p. 84 Mennger, PL, CM Berrevoets & RCW Strucker (1994) Watervogeltellngen n het zudeljk Deltagebed Report RKZ94.005, 381p. 85 NchoJs, MM & RB Bggs (1985) Estuares. n: Davs, RA Jr (Ed) Coastal sedmentary envronments, Sprnger, p Castel, J Letter of 13 July Allen, GP, JC Salomon, P Bassoulet, Y du Penhoat & C de Grand pré (1980) Effects of tdes on mxïng and suspended sedment transport n macrotdal estuares, Sedmentary Geology 26: p Marchand, J Letter of 24 June Marchand, J Letter of 1 Juy Sy, PG (1989) Sedment dfsperson: part 2, charactersaton by sze of sand fracton and percent mud. Hydrobologa 176/177: p McDowel, DM & BA O'Connor (1977) Hydraulc behavour of estuares. Macmllan Press, 292p. 92 Jones, NV & RS Key (1989) The bologlcal value of mudflats n the Humber estuary (England): Areas proposed for land reclamaton, Proceedngs SUEC Vot.2: p Turner, A & GE Mülward (1994) Parttonng of tracé met als n a macrotdal estuary, mplcatons for contamnant transport models, Est.Coast.Shelf Scence 39: p EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 95 Castel, J (1992) Gronde estuary Lst of speces. JEEP92 project, 13p. 96 Castel, J Letter of 8 September Hovekamp, F & HW van der Veer (1993) De vsfauna van de Nederlandse estuara; een vergeljkend onderzoek. NOZRapport ,121 p. 98 Marchand, J Facsmle message of 20 September Ravensbergen, GJ & RJ Scheele (1990) De vsserj op de Westerschelde. Westerschelde Studes Studerapport No. 7: 39p. 100 Möller, H (1991) Zusammensetzung und Gesundhetszustand der FschFauna der Tdeelbe. WasserwrtschaftWassertechnk 6: p Möller, H 1989 Changes n fsh stocks and fsheres: the lower Elbe rver. n: Petts, GE (ed.) Hstorcal change of large alluval rvers: Western Europe. John Wley & Sons, p Howard, K & C Urquhart (1988) The water qualty of the Humber estuary, Humber stuary Commttee, 11p. 103 Soetaert, K & PMJ Herman (1994) One foot n the grave: zoöplankton drft nto the esterschelde estuary (The Netherlands). Mar. Ecol. Prog. Ser. 105: p Benze, JAH, KB Pugh & MB Davdson (1991) The rvers of North East Scotland: pyscochemcal characterstcs.hydrobologa 218: p Delft Hydraulcs (WL) (1994) Etude Hydrologque de l'estuare de la Lore. Report 1109/Z581 Typologe van estuarene systemen 46

48 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 105 Peters, T, C Storm, T Walhout & T Ysebaert (ëds:) (1991) Het Scheldeestuarum, meer an een vaarweg. Nota GWWS91.081,135p. 107 Spek, AJF van der (1993) Getjsmulate voormalge getjdebekkens. Deel 1; de Westerschelde n 1650 en MAU Report R9310,47p. 108 Ysebaert, T (1994) Lezng: Vogels n het Schelde estuarum, leven tussen hoop en vrees. Symposum NVAE 26 may Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Metofte, H, J Blew, J Frkke, HU Rösner & CJ Smt (1994) Numbers and dstrbuton of waterbrds n the Wadden Sea. Results and evaluaton of 36 smultaneous counts, Wader Study Group Buletn Specal ssue, n press 6.3 Referentes per estaurum Lteratuur Dee estuarum 13 Davdson, NC, D d'a Laffoley, JP Doody, LS Way, J Gordon, R Key, MW Penkowsk, R Mtchell & KL Duff (1991) Nature conservaton and estuares n Great Brtan. Nature Conservancy Councl, 422p. 94 EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton densttes poster. 109 Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Turner, A & GE Mllward (1994) Parttonng of tracé metas n a macrotdal estuary. mplcatons for contamnant transport models Est.Coast.Shelf Scence 39: p Waters, RJ & PA Cranswck (1993) The wetland brd survey : Wldfowl and wader counts. BTO/WWT/RSPB/JNCC report, 11 Op. Lteratuur Eems estuarum 62 Bakker, J et al. (1991) Trends en toestanden zoute wateren Een goede start voor beheer en verkennng. Rapport GWWS Baretta, JW (1983) The zoöplankton of the Ems estuary: quantltatve data. Ecoogy of the Wadden Sea 4: p145153, 55 Baretta, JW & P Ruardj (1988) Tldal Flat Estuares. Smulaton and analyss of the Ems estuary. Sprnger Verlag, Berln, 353p. 51 BOEDE (1983) Bologsch Onderzoek EemsDolard Estuarum. BOEDE rapport 19831,267p. 56 Cadée, GC (1987) Organtc carbon n the Ems rver and estuary; a comparson of summer and wnter condtons. Mtt. Geol. Pabont. nst. 64: p359374, 21 Coljn, F (1982) LEght absorpton n the waters of the EmsDollard estuary and ts consequences for the growlh of phytoplankton and mcrophytobenthos, Neth. J. Sea Res. 15: P Djkema, KS (1987) Changes n saltmarsh area n the Netherlands Wadden Sea after Chapter4 n: Huskes, AHL, CWPM Blom & J Rozema (eds.) Vegetaton between land and sea. Junk, Dordrecht, p Djkema, KS (ed.) (1984) Salt marshes!n Europe. EC Nature and Envronment Seres No 30, 178p. 80 Djkema, KS, C Veld & G van Tenen (1988) Ecologsche basskaarten van de Waddenzee t.b.v olebestrjdlng. RN & RWS, 9 kaarten 1: Essnk, K (1993) Ecologsche effecten van baggeren en storten van baggerspece n het EemsDollard estuarum en de Waddenzee. Rapport DGW93.020, 64p. 94 EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 53 Harten, H & H Vollmers (1978) The estuares of the German North Sea coast. De Kuste 32: p Hovekamp, F & HW van der Veer (1993) De vfsfauna van de Nederlandse estuara: een vergeljkend onderzoek. NOZRapport :121p. 7 Jonge, VN de (1992) Physcal processes and dynamcs of mcrophytobenthos n the Ems estuary (the Netherlands). PhD thess Unv. Gronngen, 176p. 26 Jonge, VN de & JEE van Beusekom (1993) Possble relatons between pelagc grazers, resuspended mcrophytobenthos and phytoplankton n the Ems estuary. JEEP92 report workshop Faro, p Typologe van estuartene systemen 47

49 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 22 Laane, RWPM, H Etcheber & JC Relexans (1987) Partculate organc matter n estuares and ts ecologcal mplcaton for macrobenthos. Mtt. Geol.Palëont. nst. 64: p Mere, PM, JJ Seys, TJ Ysebaert & J Coosen (1991) A compason of the macrobenthc dstrbuton and communty structure between two estuares n SW Netherlands. ECSA 19 Proceedngs, p Meltofte, H, J Blew, J Frkke, HU Rösner & CJ Smt (1994) Numbers and dstrbuton of waterbrds n the Wadden Sea. Results and evaluaton of 36 smultaneous counts, Wad er Study Group Bulletn Specal ssue, n press 109 Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Stuurgroep Waddenprovmces (1989) Watersportonderzoek Waddenzee Rapport, Leeuwarden, 55p. 83 Technsche Scheldecommsse, subcommsse Westerschelde (1984) Studerapport verdepng Westerschelde, programma 48743' deel. Mddelburg/Antwerpen, 174p. Lteratuur Etbe estuarum 19 ARGE Elbe (1986) Das Abflussjahr ARGE, 199p. 39 Brockmann, U (1990) Nutrents and suspended materal n Shannon and Elbe estuares. EC Shanelbe report, p Brockmann, U (1992) Ecologcal structure of the Elbe. JEEP92 workshop Plymouth, p Djkema, KS (ed.) (1984) Salt marshes n Europe. EC Nature and Envronment Seres No 30, 178p. 20 Dunker, JC, MTJ Hllebrand, RF Noltng & S Wellershaus (1982) The rver Elbe: processes affectng the behavour of metals and organchlornes durng estuarne mxng. Neth. J. Sea Res. 15: p EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 40 Fast, T, C Gëtje, L Kes, T McMahon, J Patchng, R Rane & A Seelg (1990) Plant bomass and prmary producton n the Elbe and Shannon estuares. EC Shanelbe report, p Harten, H & H Vollmers (1978) The estuares of the German North Sea coast. Oe Kuste 32: P Mere, PM, JJ Seys, TJ Ysebaert & J Coosen (1991) A comparson of the macrobenthc dstrfbuton and communty structure between two estuares n SW Netherlands. ECSA 19 proceedngs: p Meltofte, H, J Blew, J Frkke, HU Rösner & CJ Smt (1994) Numbers and dstrbuton of waterbrds n the Wadden Sea. Results and evaluaton of 36 smultaneous counts, Wader Study Group Bulletn Specal ssue, n press 101 Möller, H (1989) Changes n fsh stocks and fsheres: the lower Elbe rver. n: Petts, GE (ed.) Hstorcal change of large alluval rvers: Western Europe. John Wley & Sons, p203219, 100 Möïler, H (1991) Zusammensetzung und Gesundheltszustand der FschFauna der Tdeelbe. WasserwrtschaftWassertechnk 6: p Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober 1994 Lteratuur Gronde estuarum 87 Allen, GP, JC Salomon, P Bassoutet, Y du Penhoat & C de Grandpré (1980) Effects of tdes on mxng and suspended sedment transport n macrotdal estuares. Sedmentary Geology 26: p Castel, J (1992) Gronde estuary Lst of speces. JEEP92 project rapport, 13p. 25 Castel, J (1993) Ecofogcal structure of the Gronde estuary ( ). JEEP92 report workshop Faro, p Caste, J (1994) Letter of 13 July Castel, J (1994) Letter of 8 September Cauwet, G & JM Martn (198?) Organc carbon transported by French rvers. Mtt. Geol. PalSont, nst. 52: p Djkema, KS (ed.) (1984) Sat marshes n Europe. EC Nature and Envronment Seres No 30, 178p. 94 EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 22 Laane, RWPM, H Etcheber & JC Relexans (1987) Partculate organc matter n estuares and ts ecologcal mplcaton for macrobenthos. Mtt. Geol.Pala*ont. nst. 64: p7191. Typologe van estuarene systemen 48

50 Rjksnsttuut voor Kust en Zee RKZ 85 Nchols, MM & RB Bggs (1985) Estuares. n: Davs, RA Jr (Ed) Coastal sedmentary envronments, Sprnger, p Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Smt, CJ (1983) The mportance of the Wadden Sea for estuarne brds, Ecology of the Wadden Sea, Report 6: p280289, 1 Wnter, W de (1993) nventory of the ecology and hydrography of the European tdal estuares. JEEP92 rapport, 128p. Lteratuur Humber estuarum 31 Bent, EJ & R Goulder (1981) Planktonc bactera tn the Humber estuary; seasonal varaton n populatfon densty and heterotrophjc actvty. Mar.8ol.62: p Davdson, NC, D d'a Laffoley, JP Doody, LS Way, J Gordon, R Key, MW Penkowsk, R Mtchell & KL Duff (1991) Nature conservaton and estuares n Great Brtan. Nature Conservancy Councl, 422p. BO Edwards, A, R Freestone & C Urquhart (Eds.) (1987) The water qualty of the Humber estuary, Humber Estuary Commttee, 27p. 94 EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 102 Howard, K & C Urquhart (1988) The water qualty of the Humber estuary, Humber Estuary Commttee, 11p. 92 Jones, NV & RS Key (1989) The bfologcaf value of mudflats n the Humber estuary (England): Areas proposed for land reclamatton. Proceedngs SUEC Vol.2: p1932, 36 Key, RS (1983) Ecology of the nfauna of Spurn Bght mudflats: an area proposed for reclamaton. PhD Thess, Unv. Hul. 78 Natonal Rvers Authorty (1993) The qualty of the Humber estuary ( ). Rapport, SBN Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Waters, RJ & PA Cranswck (1993) The wetland brd survey : Wldfowl and wader counts. BTO/WWT/RSPB/JNCC rapport, 11 Op. Lteratuur Lore estuarum 63 Anonymus (1984) Rapport fnal du Comt, Scentfque pour l'envronment de l'estuare de la Lore. Rap.Scent.Tech. CNEXO 55,158p. 106 Delft Hydraulcs (WL) (1994) Etude Hydrologlque de l'estuare de la Lore. Report T1109/Z EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 66 Guérault, D, Y Desaunay & P Bellos (1993) La pêche professonelle des possons mgrateurs dans t'estuare de la Lore en Rapport FREMER DRV ,15p. 46 Marchand, J (1993) The nfluence of seasonal salnty and turbdty maxmum varatons on the nursery functon of the Lore estuary (France). Neth. J. Aquat. Ecol. 27: p Marchand, J (1994) Letter of 24 June Marchand, J (1994) Letter of 1 July Marchand, J (1994) Facsmle message of 20 September Marchand, J & P Ele (1983) Contrbuton è l'étude des peuplements benthques de l'estuare de a Lore. Rapport CSEEL, Nantes 3; 128p. 34 Meybeck, M, G Cauwet, S Dessery, M Somvlle, D Gouleau & G Bllen (1988) Nutrents (Organc C,P,N,S) tn the eutrophc rtver Lore (France) and ts estuary. Est. Coast. Shelf Sc.27: p Mgnot, C (1993) Blan de l'hydrotogle et de l'hydrosedmentare de l'estuare deea Lore au cours des 2 derners décennes. Rapport APEEL/PANSN, 179p. 109 Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Relexans, JC, M Meybeck, G Bllen, M Brugealle, H Etcheber & M Somvlle (1988) Algal and mcrobal processes nvolved n partculate organc matter dynamcs n the Lore estuary. Est. Coast. Shelf Scï. 27: p Rncé, Y, V MartnJézéquel & B Raval (1989) Ecologcal observatons on plankton of the Lore estuary. Cah.Bol.Mar. 30: p Wnter, W de (1993) nventory of the ecology and hydrography of the European tdal estuares. JEEP92 rapport, 128p. Typologe van estuarene systemen 49

51 Rjksnsttuut voor Kust en Zee R1KZ Lteratuur Mersey estuarum 13 Davdson, NC t D d'a Laffoley, JP Doody, LS Way, J Gordon, R Key, MW Penkowsk, R Mtchell & KL Duff (1991) Nature conservaton and estuares n Great Brtan. Nature Conservancy Councl, 422p. 15 Djkema, KS (ed.) (1984) Salt marshes n Europe. EC Nature and Envronment Seres No 30, 178p. 58 Estuary Project Group, Mersey Basn Campagn (1993) Mersey estuary management plan Frst year report. Unv. of L verpool rapport, 44p. 94 EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 91 McDowell, DM & BA O'Connor (1977) Hydrautc behavour of estuares. MacmlHan Press, 292p. 18 Preston, MR & P Prodduturu (1992) Tdal varattons of partculate carbohydrates n the Mersey Estuary. Est. Coast. Shelf Scence 34: p Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Sly, PG (1989) Sedment dsperson: part 2, charactersaton by sze of sand fracton and percent mud. Hydrobologa 176/177: p111124, 81 Waters, RJ & PA Cranswck (1993) The wetland brd survey : Wldfowl and wader counts. BTO/WWT/RSPB/JNCC rapport, 110p. Lteratuur Schelde estuarum 3 Allersma, E (1992) Stude nrchtng oosteljk deel Westerschelde, analyse van het fyssch systeem. WL rapport Z 368, 81 p. 24 Brockmann, U (1993) Comparson of partculate carbohydrates and phosphorus n fve estuares. JEEP92 report workshop Faro: p EUROSTAT (1993) European Watersheds and populaton denstes poster. 74 Havenbedrjf Antwerpen (1993) Jaarboek Havenbedrjf Antwerpen, 32p. 97 Hovekamp, F & HW van der Veer (1993) De vsfauna van de Nederlandse estuara: een vergeljkend onderzoek. NOZRapport :121p. 12 Jong, DJ de & VN de Jonge (n press) Dynamcs of mcropytobenthc chlorophylla n the Scheldt Estuary. JEEPHydrobologa nummer. 23 Kromkamp, J, J Peene, A Sandee & J Snke (1993) Prlmary producton by phytoplankton and mcrophytobenthos n the turbd Western Scheldt estuary (the Netherlands). JEEP report Faro workshop: p????. 5 Maldegem, DC van (1993) De slbbalans van het Scheldeestuarum. Nota GWAO , 87p. 72 Mere, P, G Rossaert, N De Regge, T Ysebaert & E Kuljken (1992) Het Scheldeestuarum: Ecologsche beschrjvng en een vse op de toekomst. Rapport N/RUG, N nr, A 92.57,150p. 43 Monteny, F, M Elskens & W Baeyens (1993) The behavour of copper and znc n the Scheldt estuary. Neth. J. Aquat. Ecol. 27: p Petterson, G (1990) De watersport op de Westerschelde, Westerschelde Studes Studerapport no.11, 81 p. 105 Peters, T, C Storm, T Walhout & T Ysebaert (eds.) (1991) Het Scheldeestuarum, meer dan een vaarweg. Nota GWWS91,081,135p. 73 Ras, SL & MJ Schaleven (1993) Calamtetenbetrjdngsmddelen bj scheepvaartwegen n Zeeland. Rapport RWS Drecte Zeeland, AX ,27p. 99 Ravensbergen, G J & RJ Scheele (1990) De vsserj op de Westerschelde. Westerschelde Studes Studerapport No. 7, 39p. 109 Rejnders, P (1994) Pers. comm. 27 Oktober Schak, de Jong & v/d Pluïjm (1988) Vegetate butendjkse gebeden Westerschelde. DGW NotaGWAO Spek, AJF van der (1993) Getjsmulate voormalge getjdebekkens. Deel 1: de Westerschelde n 1650 en MAU Report R9310,47p. 103 Soetaert, K & PMJ Herman (1994) One foot n the grave: zoöplankton drft nto the Westerschelde estuary (The Netherlands). Mar. Ecol. Prog. Ser. 105: p Soetaert, K, PMJ Herman & H Scholten (1992) MOSES: Model of the Scheldt estuary. Ecolmod rapport EM3, 67p. 83 Technsche Scheldecommsse, subcommsse Westerschelde (1984) Studerapport verdepng Westerschelde, programma 48V43' deeh. Mddelburg/Antwerpen, 174p. Typologe van estuarene systemen 50