Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Postbus 1, 3720 BA Bilthoven, telefoon: , fax:

Transcriptie

1 RIVM Rapport /2005 Valdate van het model DIVOCOS M.G. Mennen en M.H. Broekman Contact: M.G. Mennen Centrum voor Inspecteonderzoek, Mleucalamteten en Drnkwater Dt onderzoek werd verrcht n opdracht en ten laste van de VROM-Inspecte n het kader van project M/609021: Raamproject algemene ad hoc ondersteunng Inspecte Rjksnsttuut voor Volksgezondhed en Mleu (RIVM), Postbus 1, 3720 BA Blthoven, telefoon: , fax:

2 Pag. 2 van 106 RIVM rapport Rapport n het kort Valdate van het model DIVOCOS Het model DIVOCOS (DIsperson of VOlatle COntamnantS) s een brukbaar model om een adequaat meetprogramma op te stellen waarmee tjdens een bodemsanerng de luchtkwaltet n de omgevng kan worden bewaakt. Dt concluderen we aan de hand van een valdatestude van dt model. Met het model DIVOCOS kunnen de concentrates aan vluchtge stoffen n de lucht worden berekend de vrjkomen tjdens een bodemsanerng. Het belangrjkste doel van deze berekenngen s te bepalen of en n welke vorm er tjdens de sanerng metngen moeten worden utgevoerd om de luchtkwaltet n de omgevng te bewaken en eventuele blootstellngsrsco s van omwonenden te beperken. In deze stude hebben we gegevens verzameld van 10 bodemsanerngen om het model te valderen en de brukbaarhed te beoordelen. We hebben het onderzoek gercht op acht stoffen, de verreweg het meest voorkomen n bodem- en grondwaterverontrengngen n Nederland. De resultaten geven aan dat het model voor de meeste van deze stoffen concentrates n de leefomgevng berekent de redeljk goed overeenkomen met de gemeten waarden. Voor twee stoffen, bede met een relatef hoge dampdruk, vallen de berekende concentrates systematsch hoger ut dan de gemeten waarden. Trefwoorden: model, modelberekenngen, DIVOCOS, valdate, bodemsanerng, bodemverontrengng, metngen, vluchtge stoffen, lucht, leefomgevng, benzeen, tolueen, ethylbenzeen, xylenen, vnylchlorde, 1,2-cs-dchlooretheen, trchlooretheen, tetrachlooretheen

3 RIVM rapport Pag. 3 van 106 Abstract Valdaton of the DIVOCOS model The computer model, DIVOCOS (DIsperson of VOlatle COntamnantS), calculates the concentratons of volatle compounds n ar released durng sol remedaton. These calculatons are prmarly performed to determne whether ar concentraton measurements have to be carred out durng the remedaton n order to control the ar qualty and mnmze possble health rsks to resdents. In ths study we gathered data from 10 sol remedaton processes to valdate the computer model and assess ts usefulness. Valdaton was performed on the compounds: benzene, toluene, ethylbenzene, xylenes, vnyl chlorde, 1,2-cs-dchloroethene, trchloroethene and tetrachloroethene, all of whch domnantly occur n sol and groundwater polluton n the Netherlands. The results of the valdaton show that for most of the compounds studed, the ar concentratons calculated wth the model compare well, at least n order of magntude, wth the measured values. The calculated concentratons of vnyl chlorde and 1,2-csdchloroethene, however, appear to be systematcally hgher than the measured values. Ths s probably due to the hgh vapour pressure of these two compounds. In concluson, DIVOCOS can be sad to serve ts man purpose: determnng the necessty of takng ar concentraton measurements and defnng an adequate measurng program durng sol remedaton. Keywords: computer model, model calculatons, DIVOCOS, valdaton, sol remedaton, sol polluton, measurements, volatle components, ambent ar, lvng envronment, benzene, toluene, ethylbenzene, xylenes, vnyl chlorde, 1,2-cs-dchloroethene, trchloroethene, tetrachloroethene

4 Pag. 4 van 106 RIVM rapport

5 RIVM rapport Pag. 5 van 106 Inhoud Samenvattng Inledng Beschrjvng van het model Algemeen Model concepten Invoer van gegevens en utvoer van resultaten Beperkngen en onzekerheden van het model Doel, opzet en utvoerng van de valdate Doel Opzet Utvoerng Selecte sanerngen Berekenngen met DIVOCOS Sanerng Enschede Sanerng Bergen op Zoom Sanerng Gronngen Sanerng Gornchem Sanerng Zaltbommel Sanerng Epe Sanerng Tel Sanerng Zwjndrecht Sanerng Grave Sanerng Zwolle Resultaten Inledng Toelchtng toetsngscrtera De toetsngscrtera Valdate op bass van de toetsngscrtera Utwerkng van de vergeljkngen per sanerng Sanerng Enschede Sanerng Bergen op Zoom Sanerng Gronngen Sanerng Gornchem...58

6 Pag. 6 van 106 RIVM rapport Sanerng Zaltbommel Sanerng Epe Sanerng Tel Sanerng Zwjndrecht Sanerng Grave Sanerng Zwolle Besprekng overall resultaten Valdate op bass van gemeten en berekende concentrates Valdate op bass van de toetsngscrtera Overge bevndngen Concluses en aanbevelngen...83 Lteratuur...85 Bjlage 1: Beschrjvng van het model DIVOCOS...87 B1.1 Inledng...87 B1.2 Algemene massabalans n een poreus medum...88 B1.3 Emsse tjdens grondverzet...89 B1.4 Emsse ut de n stu grond...93 B1.5 Verdelngscoëffcënten...97 B1.6 Dffusecoëffcënten...98 B1.7 Parameterwaarden Referentes Bjlage Ljst van gebrukte symbolen Bjlage

7 RIVM rapport Pag. 7 van 106 Samenvattng Het RIVM heeft n opdracht van de VROM-Inspecte het protocol rsco s blootstellng bj bodemsanerngen ontwkkeld. Dt protocol beschrjft hoe de blootstellng aan vrjkomende stoffen tjdens een bodemsanerng en de daarmee gepaard gaande rsco s voor omwonenden en passanten door mddel van een snelle en smpele aanpak geschat kunnen worden. Ter ondersteunng van het protocol s een rekenmodel ontwkkeld, genaamd DIVOCOS (DIsperson of VOlatle COntamnantS). Met dt model kunnen voorafgaand aan een sanerng de te verwachten concentrates aan vluchtge stoffen n de lucht worden berekend de tjdens de sanerng vrjkomen. Het belangrjkste doel van deze berekenngen s te bepalen of en n welke vorm er tjdens de sanerng een meetplan moet worden utgevoerd om de luchtkwaltet n de omgevng te bewaken en eventuele blootstellngsrsco s voor omwonenden te beperken. Voor dt doel s naast het rekenmodel een set toetsngscrtera opgesteld, gebaseerd op toxcologsche grenswaarden voor de n het model opgenomen stoffen. Om het model te valderen en de brukbaarhed te beoordelen s een stude utgevoerd. In dt rapport worden de opzet en utkomsten van deze stude gepresenteerd. De opdracht tot deze valdate s gegeven door de VROM-Inspecte. Voor de valdate zjn 10 bodemsanerngen geselecteerd, waarbj tjdens de sanerng concentrates stoffen n de lucht zjn gemeten. Voor elke sanerng zjn ook concentrates berekend met het model DIVOCOS. Daarvoor zjn gegevens gebrukt ut de voorafgaand verrchte bodemonderzoeken en s nformate ngewonnen bj de nstantes en bedrjven de bj de sanerng betrokken waren. Vervolgens zjn de gemeten concentrates vergeleken met de met het model berekende waarden en s onderzocht of op grond van de berekenngen met het model een adequaat meetplan s gekozen om tjdens de sanerng de luchtkwaltet n de omgevng te bewaken. De resultaten van de stude geven aan dat het model voor de meeste van de n deze stude onderzochte stoffen concentrates n de leefomgevng berekent de qua orde van grootte goed overeenkomen met de gemeten waarden. Gemddelde concentrates worden over het algemeen beter voorspeld dan percentelen van uurgemddelde concentrates. Voor vnylchlorde en 1,2-cs-dchlooretheen, bede stoffen met een relatef hoge dampdruk, vallen de met DIVOCOS berekende concentrates systematsch hoger ut dan de gemeten waarden. Echter, op grond van de beperkte hoeveelhed data n deze stude kan net worden vastgesteld of de afwjkngen zjn toe te schrjven aan de hoge dampdruk of dat ook andere factoren bjvoorbeeld andere stofegenschappen of bepaalde aannames n het model een rol spelen. Ook s onderzocht of op bass van de berekenngen de juste keuze s gemaakt ten aanzen van het meetplan tjdens de sanerng. In 60 van de 68 gevallen (88%) bleek de met DIVOCOS voorspelde stuate overeen te komen met de gemeten stuate. In vjf gevallen

8 Pag. 8 van 106 RIVM rapport (7,4%) volgde ut de berekenng een vals-postef meetadves en n dre gevallen (4,4%) een vals-negatef meetadves. Vanut de vse dat men blootstellng aan te hoge concentrates zo veel mogeljk wl voorkomen, kan een percentage van 4,4% valsnegateve meetadvezen acceptabel worden genoemd. Geconcludeerd wordt dat het model DIVOCOS brukbaar s voor het doel waarvoor het s ontworpen, nameljk het bepalen of en n welke vorm er tjdens de sanerng metngen van de luchtkwaltet moeten worden utgevoerd. In dt onderzoek hebben we ons beperkt tot de stoffen: benzeen, tolueen, ethylbenzeen, xyleen, vnylchlorde, 1,2-cs-dchlooretheen, trchlooretheen en tetrachlooretheen. Deze stoffen komen verreweg het meest voor n bodem- en grondwaterverontrengngen n Nederland. Van andere stoffen waren te weng gegevens beschkbaar om het model te kunnen valderen. Naar verwachtng zal het model echter ook brukbaar zjn voor stoffen, waarvan de fyssch-chemsche egenschappen n dezelfde range lggen als de van de onderzochte stoffen. Om vast te stellen n hoeverre het noodzakeljk s om DIVOCOS ook voor andere stoffen te valderen wordt aanbevolen om, op bass van de nventarsate van alle te saneren locates n Nederland met een bodemverontrengng, te schatten bj hoeveel van deze locates de verontrengng bestaat ut (enkele van de) de stoffen waarvoor DIVOCOS nu s gevaldeerd. Dt aantal kan worden getoetst aan een crterum, bjvoorbeeld een mnmaal gewenst percentage locates waarbj DIVOCOS gevaldeerd moet kunnen worden toegepast. Als het crterum net wordt gehaald, kan worden onderzocht welke andere stoffen relatef vaak voorkomen n bodemverontrengngen n Nederland. Voor deze stoffen zou eventueel een aanvullende valdatestude kunnen worden utgevoerd met gegevens ut sanerngen waarn deze stoffen voorkomen. Daarbj s het gewenst om vooral stoffen te kezen met andere egenschappen (dampdruk, oplosbaarhed, halfwaardetjd n de bodem en parttecoëffcënt tussen de organsche fase en de waterfase) dan de n deze stude onderzochte componenten, en wordt het resultaat van de eerste stap vergeleken met dt crterum.

9 RIVM rapport Pag. 9 van Inledng Bj sanerngen van verontrengde bodems kunnen vluchtge stoffen vrjkomen. Deze stoffen kunnen vervolgens worden verspred n de lucht, waardoor omwonenden en passanten aan de stoffen worden blootgesteld. De mate en ernst van deze blootstellng hangen af van de egenschappen van de vrjkomende stoffen, de bodemegenschappen, de ernst van de verontrengng, de depte en het oppervlak van de verontrengng, de duur van de sanerng en de werkwjze van saneren. Daarnaast spelen weersomstandgheden en de lokale stuate een rol. Door de blootstellng kunnen er gezondhedsrsco s ontstaan voor omwonenden en passanten. Het wordt van belang geacht om deze rsco s zo goed mogeljk n kaart te brengen, zodat nden nodg maatregelen genomen kunnen worden om deze rsco s te mnmalseren. Herbj kan gedacht worden aan het beperken van de utdampng en verspredng van vrjkomende stoffen, maar ook aan tjdeljke evacuate van omwonenden. In 1999 s door RIVM n opdracht van de toenmalge Inspecte Mleuhygëne nmddels overgegaan n de VROM-Inspecte het protocol rsco s blootstellng bj bodemsanerngen ontwkkeld (Mennen et al., 2004). Dt protocol beschrjft hoe de blootstellng aan vrjkomende stoffen bj een bodemsanerng en de daarmee gepaard gaande rsco s door mddel van een snelle en smpele aanpak geschat kunnen worden, zowel voorafgaand aan als tjdens de sanerng. Het protocol bevat onder meer een toxcologsch beoordelngskader, een rekenmodel met utgebrede handledng en toelchtng, een aantal rchtljnen voor het utvoeren van meetcampagnes en een overzcht van eventuele maatregelen om de blootstellng te beperken. Het protocol s aanvankeljk verspred onder medewerkers van de VROM-Inspecte en de bj GGD s werkzame Medsch Mleukundgen. Naar aanledng van de ervarngen met het protocol en een evaluate onder een aantal gebrukers s het protocol aangepast. Begn 2004 s een herzene verse utgebracht en verspred onder de gebrukers. Naast de al genoemde gebrukers wordt het protocol nu ook op verzoek verstrekt aan medewerkers van andere overhedsnstantes de zch met bodemsanerngen bezg houden. Het protocol s nmddels ook opgenomen n de landeljke GGD-rchtljn Gezondhedsrsco s voor omgevng bj bodemsanerng (Brederode, 2004). Ter ondersteunng van het protocol s een rekenmodel ontwkkeld, genaamd DIVOCOS (DIsperson of VOlatle COntamnantS). Met dt model kunnen voorafgaand aan een sanerng de te verwachten concentrates aan de tjdens de sanerng vrjkomende vluchtge stoffen n de lucht worden berekend. Daarbj worden gegevens gebrukt van onder andere de duur en omvang van de sanerng, het bodemtype, de mate van de verontrengng en de egenschappen van de verontrengende stof. Het model voorspelt, vanwege alle onzekerheden de aan de berekenngen kleven, geen exacte concentrates maar alleen de

10 Pag. 10 van 106 RIVM rapport orde van grootte van de concentrates. DIVOCOS moet daarom worden gebrukt als een screenngsmodel. Het belangrjkste doel van de berekenngen s te bepalen of en n welke vorm er tjdens de sanerng een meetplan moet worden utgevoerd om de luchtkwaltet n de omgevng te bewaken en eventuele blootstellngsrsco s voor omwonenden te beperken. Voor dt doel s een set toetsngscrtera opgesteld, waarbj berekende concentrates worden vergeleken met grenswaarden ut het toxcologsch beoordelngskader van het protocol. Het model s een ntegraal onderdeel van het protocol en wordt dan ook met het protocol meegeleverd. De gebruker kan het model op een PC nstalleren. In de afgelopen jaren s het model toegepast bj, voor zover bj ons bekend, meer dan 25 sanerngen. Bj een aantal van deze sanerngen zjn metngen verrcht van de concentrates n de lucht rondom het sanerngsterren. Van 10 bodemsanerngen hebben we de resultaten van deze metngen vergeleken met de met DIVOCOS berekende concentrates om een ndruk te krjgen van de valdtet van de voorspelde waarden. In dt rapport worden de opzet, utvoerng en resultaten van deze valdatestude beschreven. De opdracht tot deze valdatestude s gegeven door de VROM-Inspecte. Ten aanzen van het begrp valdate merken we het volgende op. Om een computermodel te valderen wordt over het algemeen ook een gevoelgheds- en onzekerhedsanalyse gedaan. Het ontbreekt echter aan gegevens om een dergeljke analyse voor het model DIVOCOS ut te voeren. Bovenden voorspelt DIVOCOS, zoals we al hebben gemeld, geen exacte concentrates maar alleen de orde van grootte van de concentrates. Voor de toepassng van het model s dat geen probleem, omdat de toetsngscrtera de worden gebrukt om te bepalen of tjdens de sanerng al dan net een meetprogramma moet worden utgevoerd, rum genomen zjn. Voor de valdate hebben we ons daarom beperkt tot het vergeljken van berekende en gemeten concentrates, zonder gevoelgheds- en onzekerhedsanalyse. Dt rapport s verder als volgt ngedeeld. In Hoofdstuk 2 wordt een korte beschrjvng gegeven van het model en het gebruk ervan. Ook de beperkngen en onzekerheden van het model komen daarbj aan bod. Hoofdstuk 3 bevat een algemeen overzcht van de sanerngen, waarvan gegevens zjn gebrukt voor de valdate, en de crtera de zjn gebrukt om deze sanerngen te selecteren. Verder wordt per sanerng een korte beschrjvng gegeven van de verontrengng, de utvoerng van de sanerng, de vooraf verrchte modelberekenngen en de metngen de tjdens de sanerng zjn gedaan n de lucht n de omgevng van het sanerngsterren. In Hoofdstuk 4 worden de gemeten en berekende concentrates vergeleken. Net alleen de concentrates zelf zullen worden vergeleken, maar ook zal worden nagegaan of de berekende en gemeten concentrates hetzelfde resultaat geven bj toepassng van de toetsngcrtera voor het meetplan. Dt s mmers het belangrjkste doel van de berekenngen met DIVOCOS. De concluses en aanbevelngen van het onderzoek zullen worden weergegeven n Hoofdstuk 5.

11 RIVM rapport Pag. 11 van Beschrjvng van het model 2.1 Algemeen Het model berekent n eerste nstante de te verwachten emsses van een stof tjdens de sanerng en vervolgens de concentrates van de stof n de butenlucht n het omlggende gebed. Daartoe moet de gebruker van het model een aantal gegevens nvoeren zoals de gemeten concentrates van de stof n de bodem, het grondwater of de bodemlucht, het bodemtype, de omvang van de sanerng en een aantal andere essentële parameters. In het model zjn meer dan 100 stoffen opgenomen. De gebruker kan echter maar voor één stof tegeljk een berekenng doen. Inden er meer stoffen n de verontrengng voorkomen, moeten meerdere berekenngen worden gedaan. De berekende concentrates worden getoetst aan grenswaarden ut een toxcologsch beoordelngskader dat s beschreven n paragraaf 3.6 van het protocol. Op bass van de toetsng kan worden besloten om tjdens de sanerng al dan net metngen te verrchten van de concentrates van de vrjkomende stoffen n de lucht om de luchtkwaltet rondom het sanerngsterren te bewaken. Inden de metngen aangeven dat een grenswaarde ut het beoordelngskader wordt overschreden, kan besloten worden emssebeperkende maatregelen te treffen of omwonenden tjdeljk te evacueren. Zulke maatregelen kunnen eventueel ook van tevoren worden genomen, bjvoorbeeld als de modelberekenngen utwjzen dat zeer hoge concentrates worden verwacht. Ook als geen grenswaarden worden overschreden kan de nformate ut een meetprogramma worden gebrukt om de bevolkng te nformeren over de blootstellng en de gevolgen daarvan. Een en ander s utvoerg beschreven n het protocol. De feteljke handledng van het model s opgenomen n het protocol rsco s blootstellng bj bodemsanerngen. Het protocol bevat ook een volledge beschrjvng van het model nclusef de fyssch-chemsche processen en mathematsche utwerkng. Deze beschrjvng s opgenomen n Bjlage 1 van dt rapport. In de volgende paragrafen zullen we kort beschrjven hoe het modelconcept n elkaar zt (paragraaf 2.2), welke gegevens moeten worden ngevoerd en welke resultaten het model geeft (paragraaf 2.3). In paragraaf 2.4 wordt aandacht gegeven aan de beperkngen van het model en de gevolgen daarvan voor gebruk. 2.2 Model concepten Het model veronderstelt een contnue afgravng en afvoer van verontrengde grond waarbj vluchtge stoffen ut de grond kunnen vrjkomen n de atmosfeer. Daarbj worden de volgende emsse routes ut de grond naar de atmosfeer onderscheden (ze Fguur 1): 1. Emsse van de stof ut nog net afgegraven grond (background)

12 Pag. 12 van 106 RIVM rapport Emsse ut de put, de ontstaat door afgraven van verontrengde grond (pt) 3. Emsse tjdens de overslag van de grond ut de put naar de opslag op het terren of naar de vrachtwagen, de de verontrengde grond afvoert (dggng) 4. Emsse tjdens de opslag van de grond op het terren of n een vrachtwagen (storage) Deze emsses worden n DIVOCOS utgerekend met behulp van twee analytsche oplossngen van de transportvergeljkng voor stoffen n poreuze meda. Fguur 1. Emsseroutes n het DIVOCOS model De ver emsses worden vervolgens gesommeerd, waarna ut de berekende totale emsse en een set mmssefactoren de concentrates n de lucht worden berekend. De mmssefactoren zjn vaste omrekenngsfactoren, berekend met behulp van een aantal atmosfersche verspredngsmodellen op bass van langjarge meteorologsche gegevens. In Bjlage 2 van het protocol wordt beschreven hoe de mmssefactoren zjn bepaald. De keuze voor het gebruk van mmssefactoren s ngegeven door het fet dat het nbouwen van een apart luchtverspredngsmodel n DIVOCOS te ngewkkeld bleek. Bovenden s net van tevoren bekend wat de meteorologsche omstandgheden tjdens de sanerng zullen zjn. Bj langdurge sanerngen zullen de berekende waarden een redeljk goed

13 RIVM rapport Pag. 13 van 106 beeld geven van de werkeljke gemddelde concentrates. Bj kortdurende sanerngen kunnen echter flnke afwjkngen ontstaan, omdat de meteorologsche omstandgheden tjdens de sanerngsperode kunnen verschllen van de langjarg gemddelde omstandgheden. Bj de toetsng van de berekende concentrates aan de grenswaarden ut het toxcologsch beoordelngskader wordt her rekenng mee gehouden, doordat er rume marges worden gehanteerd. Het model onderschedt dre typen mmsseconcentrates, nameljk gemddelde concentrates, 92-percentelen van uurgemddelde concentrates en 99,7-percentelen van uurgemddelde concentrates. Voor elk van deze typen wordt de concentrate van de stof als functe van de afstand tot de bron, het zogenaamde concentrateprofel, berekend. Er s gekozen voor gemddelden, 92-percentelen en 99,7-percentelen, omdat ze gerelateerd kunnen worden aan de blootstellngstermjnen waarop de grenswaarden ut het toxcologsch beoordelngskader betrekkng hebben, nameljk korte, mddellange en lange blootstellngsduur. Bj de beschrjvng van het toxcologsch beoordelngskader n paragraaf 3.6 van het protocol wordt deze keuze nader toegelcht. Opmerkng: Praktsch gesproken komen de 99,7-percentelen overeen met uurgemddelde concentrates de voorkomen n peroden met lage wndsnelhed, veelal vergezeld van een lage nversehoogte. Onder dt soort omstandgheden s de verspredng van stoffen n de lucht mmers ongunstg. In prncpe zou bj het berekenen van de 99,7-percentelen ook rekenng moeten worden gehouden met varates n de emsses tjdens de sanerng, maar de zjn net te voorspellen. De 99,7-percentelen zjn dus utslutend gebaseerd op de varate n de meteorologsche omstandgheden. De emsse wordt constant verondersteld. 2.3 Invoer van gegevens en utvoer van resultaten De omvang van de emsses va de ver bovengenoemde routes van overdracht s afhankeljk van een groot aantal factoren de te maken hebben met de concentrates n de bodem, de egenschappen van de stof, de bodemgesteldhed, en de wjze waarop de sanerng wordt utgevoerd. Het computermodel voorzet n twee nvoerschermen, waarn de gebruker een aantal gegevens moet nvoeren. Het eerste nvoerscherm heeft betrekkng op het bodemtype, de omvang van de sanerng en de werkwjze. In dt scherm moeten de volgende gegevens worden ngevoerd. Het bodemtype. Er kan ut ten typen grond worden gekozen: zand, leem, kle of veen, waarbj voor de soorten zand, leem en kle ook nog gekozen kan worden ut normaal, humusachtg of veenachtg. Een aantal bodemspecfeke parameters: het organsch stof gehalte, het porevolume, de dchthed, het vochtgehalte en de temperatuur. Enkele van deze parameters zjn drect gerelateerd aan het gekozene bodemtype (default waarden). De ruwhed van het omlggende terren. Daarbj kan worden gekozen ut twee optes: lage ruwhed (open terren met hoogut een enkel obstakel zoals een laag gebouw of klene bossage) of hoge ruwhed (stedeljk en ndustreel gebed).

14 Pag. 14 van 106 RIVM rapport De werkwjze. Er kan worden gekozen ut twee optes: afgraven n kolommen dan wordt steeds een deel van de grond afgegraven tot op de depte waarop de bodem schoon s of laag voor laag afgraven. Omvang van de sanerng, dat wl zeggen het te saneren oppervlak, de depte tot op waar grond wordt afgegraven en het verwachte gemddelde grondverzet per dag. Het volume van de grond tjdens het afgraven en verplaatsen naar de opslag en de tjdsduur van dt proces ( dggng n Fguur 1). Voor deze parameters zjn n het model default waarden opgenomen, de zjn gebaseerd op ervarng en gegevens van een aantal sanerngen. Ze kunnen door de gebruker worden gewjzgd. Het volume van de grond tjdens de opslag en de duur van het opslaan ( storage n Fguur 1). Ook hervoor zjn default waarden opgenomen, de door de gebruker kunnen worden gewjzgd. De default waarden hebben betrekkng op opslag n een vrachtwagen met een laadvermogen van 20 m 3, de n 2 uur tjd wordt geladen en daarna drect van de locate vertrekt. Bj opslag van afgegraven grond op het terren gelden andere waarden, meestal een groter volume en een langere opslagtjd. In het tweede nvoerscherm wordt de stof geselecteerd. Per berekenng kan slechts één stof worden gekozen. Inden meerdere stoffen n het gedng zjn, moeten dus meerdere berekenngen worden gedaan, waarbj uteraard de gegevens ut het eerste scherm alleen bj de eerste berekenng ngevoerd hoeven te worden. Het model bevat een ljst met 117 stoffen of stofgroepen 1. Deze ljst s tot stand gekomen op bass van: 1) de ljsten van bestaande nterventewaarden voor bodemsanerng en ndcateve waarden voor ernstge bodemverontrengng (nclusef stoffen waarvoor een ad hoc waarde s afgeled), 2) stoffen de voorkwamen bj sanerngen waar een eerdere verse van DIVOCOS s gebrukt en 3) een ljst met bodemcontamnanten waarvoor de ATSDR 2 één of meer grenswaarden heeft afgeled. Vervolgens s ut deze ljsten een selecte gemaakt op grond van de egenschappen van elke stof: alleen stoffen de vluchtg of matg vluchtg zjn, werden n de ljst van DIVOCOS opgenomen. In Bjlage 3 van het protocol s een overzcht gegeven van alle stoffen de n het model zjn opgenomen nclusef de bjbehorende grenswaarden ut het toxcologsch beoordelngskader. Nadat een stof s gekozen verschjnen op het scherm het CAS nummer van de stof en de waarden van enkele stofspecfeke egenschappen, de worden gebrukt bj de berekenngen van de emsses: de halfwaardetjd van de stof n de bodem, de 1 Een aantal stoffen s als groep opgenomen, omdat ze n analyserapporten van bodemonderzoeken meestal ook als groep worden gepresenteerd. Voorbeelden zjn xylenen (n plaats van de afzonderljke someren o- xyleen, m-xyleen en p-xyleen), aromatsche oplosmddelen (een veel voorkomend mengsel van een aantal koolwaterstoffen) en een aantal fractes van mnerale ole. 2 Volut: Agency for Toxc Substances and Dsease Regstry, een Amerkaanse overhedsnstante de onder meer normen en grenswaarden voor schadeljke stoffen afledt.

15 RIVM rapport Pag. 15 van 106 oplosbaarhed, de dampdruk, de parttecoëffcënt tussen de organsche fase en de waterfase (K oc ), de molmassa, de Henr coëffcënt (parttecoëffcënt tussen de gasfase en de waterfase) en de dffusecoëffcënt n lucht. De gebruker kan aan de waarden van deze egenschappen nets veranderen. De waarden zjn afkomstg ut dverse databanken en handboeken met gegevens over stoffen. Ze worden ook n andere door het RIVM toegepaste modellen en berekenngen gebrukt, onder meer bj het afleden van bodemnterventewaarden. Voor stofgroepen zjn gemddelde waarden of waarden van de meeste voorkomende stoffen ut de groep genomen. Na het selecteren van een stof verschjnen n het nvoerscherm ook de grenswaarden van de stof ut het toxcologsch beoordelngskader. Er wordt ondersched gemaakt n grenswaarden voor korte (acute), mddellange (ntermedate) en lange termjn (chronc) blootstellng. Voor een aantal stoffen en stofgroepen ontbreken één of meer grenswaarden. De gebruker kan dan zelf een grenswaarde nvoeren of besluten geen toetsng op de grenswaarde ut te voeren. Ook kan een gebruker een default grenswaarde vervangen door een andere waarde, bjvoorbeeld omdat de gebruker n de betreffende stuate een strengere of mnder strenge norm wl hanteren. Meer nformate herover s te vnden n het protocol. Va het tweede nvoerscherm worden, n een apart blok, ook de meetgegevens van de verontrengng ngevoerd. In één blok kunnen meetwaarden n dre verschllende matrces bodem, grondwater of bodemlucht worden ngevoerd 3. Het aantal metngen dat kan worden ngevoerd s vrj, met een mnmum van één en een maxmum van honderd. Voor het nvoeren van een meetwaarde moet de gebruker eerst de matrx selecteren. Daarna wordt de meetwaarde ngevuld, waarbj tevens de bjbehorende eenhed moet worden aangegeven. Tenslotte moet worden aangegeven op welke depte onder het maaveld de meetwaarde s vastgesteld. Vaak heeft een analyseresultaat betrekkng op een monster dat s genomen op een depte tussen bjvoorbeeld 2 tot 2,4 m. Dan wordt aanbevolen de gemddelde depte te nemen, n dt geval 2,2 m. Na het nvoeren en bewaren van de gegevens n de twee schermen kan een berekenng worden gedaan. De resultaten kunnen zowel grafsch als n een tekstbestand (zogenaamde report fle) worden weergegeven. Bj de grafsche weergave kan de gebruker kezen ut twee soorten fguren. De eerste fguur geeft n de vorm van een staafdagram de emsses van de vluchtge stof naar de atmosfeer weer, va elk van de ver routes en n totaal. In de tweede fguur zjn de berekende jaargemddelde concentrate, het 92-percentel van de uurgemddelde concentrates en het 99,7-percentel van de uurgemddelde concentrates utgezet tegen de afstand tot de sanerngslocate. Ut de fguur kunnen de berekende concentrates bj een zekere afstand, bjvoorbeeld de afstand van de dchtstbjzjnde bebouwng tot de bron, worden afgelezen. In de fguur worden ook de grenswaarden ut het toxcologsch 3 Alle meetwaarden worden, utgaande van evenwchtspartte, door het programma omgerekend naar concentrates n de gasfase van de bodem (zogenaamde bodemlucht).

16 Pag. 16 van 106 RIVM rapport beoordelngskader weergegeven, zodat drect kan worden waargenomen of en op welke afstand tot de bron deze grenswaarden worden overschreden. De concentrates zjn berekend op ademhoogte. Omdat de bronnen van de emsses zch ongeveer op het nveau van het maaveld bevnden, zullen concentrates op grotere hoogtes, bjvoorbeeld bj de hogere verdepngen van een flat, altjd lager zjn dan de n de fguren weergegeven waarden. Om de resultaten als tekst te kunnen bekjken moet de gebruker eerst een report fle maken. Dt s een tekstbestand waarn zowel de ngevoerde nformate en de bjbehorende default waarden van enkele parameters als de berekende emsses en concentrates worden opgenomen. De report fle kan uteraard worden afgedrukt. 2.4 Beperkngen en onzekerheden van het model Elke modelberekenng s behept met beperkngen en onzekerheden, omdat de aannames waarvan n de berekenngen wordt utgegaan slechts een benaderng zjn van de werkeljkhed. Dt geldt uteraard ook voor DIVOCOS, zowel voor de berekenng van de emsses als de van de concentrates n de leefomgevng. Een bjkomend probleem bj berekenngen met DIVOCOS s dat wordt utgegaan van langjarge meteorologsche gegevens, terwjl de werkeljke weersomstandgheden tjdens een sanerng her van af kunnen wjken, zeker bj sanerngen van beperkte duur. Verder bljkt ut de ervarngen van gebrukers dat men n de praktjk vaak tegen het probleem aan loopt dat de stuate engermate of zelfs sterk afwjkt van de deale sanerng waar het modelconcept van DIVOCOS op s gebaseerd. Voorbeelden van deze stuates zjn een zeer heterogeen verdeelde verontrengng, een opslaglocate van afgegraven grond de ver van het terren lgt of een sanerngsterren dat aan de ene zjde wordt begrensd door open terren en aan de andere zjde door bebouwng. Het protocol bevat een aantal tps en rchtljnen om voor dt soort gevallen toch een optmale berekenng te kunnen utvoeren. Echter, de nauwkeurghed van de resultaten zal vanwege de smpele benaderng van een complexe stuate beperkt zjn. De berekende emsses en concentrates moeten daarom worden beschouwd als orde-vangrootte-waarden. Dt houdt n dat bj de toetsng van de berekende concentrates op grenswaarden, en ook bj de vergeljkng met gemeten concentrates ten behoeve van de valdate, rume marges n acht moeten worden genomen. In het protocol wordt bj de toetsngsprocedure met deze marges rekenng gehouden. In bepaalde complexe stuates kunnen de onzekerheden n de met DIVOCOS voorspelde concentrates zo groot zjn dat de berekende waarden mogeljk te veel afwjken van de werkeljk voorkomende concentrates. Men kan daarbj denken aan: Sanerngen op of bj complexe terrenen zoals bjvoorbeeld een nauwe straat, waarn een soort corrdor effect kan optreden. In het geval er wonngen zeer dcht (mnder dan 5 m) op het sanerngsterren staan.

17 RIVM rapport Pag. 17 van 106 Sanerngen gedurende extreme weersomstandgheden zoals een week met wndstl, droog en zeer warm weer. Sanerngen van complexe of zeer nhomogene verontrengngen, bjvoorbeeld als de verontrengng vaten met chemsch afval bevat. Ook als er drjflagen aanwezg zjn, zullen de onzekerheden n de met DIVOCOS voorspelde waarden groot zjn. Als voor dt soort gevallen toch gebruk wordt gemaakt van DIVOCOS, moet de gebruker bj de toetsng op grenswaarden een nog rumere marge hanteren dan n het protocol wordt aangegeven. Een andere mogeljkhed s om n dt soort gevallen geen berekenngen met DIVOCOS ut te voeren en drect ut voorzorg een meetprogramma n te stellen. Bj de selecte van sanerngen voor de valdate s zoveel mogeljk rekenng gehouden met bovengenoemde beperkngen. Er zjn echter enkele utzonderngen gemaakt. Ten eerste worden er relatef veel sanerngen verrcht n bebouwde gebeden, waardoor wonngen zch vaak dcht bj het sanerngsterren bevnden. Bovenden zjn just dt soort gevallen relevant voor de toepassng van DIVOCOS, omdat er een relatef groot rsco s op blootstellng aan hoge concentrates. Daarom zjn enkele sanerngen, waarbj de afstand van de dchtstbjzjnde wonngen tot het terren zeer klen was, net utgesloten van deze valdate. Ten tweede s bj één sanerng, waarbj grond s afgegraven tussen verschllende huzen n een tjdeljk ontrumde woonwjk (paragraaf ), sprake van een relatef complex terren n de zn dat het gedrag van de wnd dcht boven de grond sterk kan worden beïnvloed door de verspred over het terren lggende wonngen. Deze sanerng s toch meegenomen, omdat alle momentane metngen zjn utgevoerd bj één beperkt gedeelte van het terren, waarop de verstorng mnder van nvloed was. Bovenden werden bj deze sanerng hoge concentrates verwacht, hetgeen voor de rekwjdte van de valdate ook van belang s. Ten derde kan net preces worden vastgesteld wanneer een verontrengng zodang nhomogeen s dat de onzekerheden n de met DIVOCOS berekende waarden te groot worden. Bj alle geselecteerde sanerngen was de verontrengng nhomogeen, maar n enkele gevallen was de nhomogentet aantoonbaar groter dan bj de andere sanerngen. Nettemn zjn ook deze gevallen meegenomen n de valdate om nzcht te krjgen n de brukbaarhed van DIVOCOS.

18 Pag. 18 van 106 RIVM rapport

19 RIVM rapport Pag. 19 van Doel, opzet en utvoerng van de valdate 3.1 Doel Het doel van deze valdate s na te gaan of de concentrates de met het model DIVOCOS worden berekend een zodang goede voorspellng geven van de werkeljke concentrates, dat de berekende waarden kunnen worden gebrukt om vast te stellen of er al dan net een meetprogramma moet worden verrcht tjdens de sanerng. Een bjkomend doel s vast te stellen welke oorzaken er zjn voor eventuele te grote afwjkngen tussen berekende en werkeljke concentrates en of hervoor n het model verbeterngen zjn aan te brengen. 3.2 Opzet Voor de valdate zjn ten bodemsanerngen geselecteerd, waarbj tjdens de sanerng metngen van concentrates stoffen n de lucht zjn utgevoerd. Voor elke sanerng zjn eerst de te verwachten concentrates berekend met het model DIVOCOS. Daarvoor zjn gegevens gebrukt ut de voorafgaand verrchte bodemonderzoeken en s nformate ngewonnen bj de nstantes en bedrjven de bj de sanerng betrokken waren. Vervolgens zjn van elke sanerng de resultaten van het meetprogramma verzameld, zodat de van tevoren berekende concentrates kunnen worden vergeleken met de tjdens de sanerng gemeten waarden. De vergeljkng wordt n Hoofdstuk 4 besproken. 3.3 Utvoerng Eerst wordt n paragraaf een overzcht gegeven van de voor deze valdate geselecteerde bodemsanerngen en de daarbj gebrukte crtera. In paragraaf wordt een algemene toelchtng gegeven op de utvoerng van de berekenngen met DIVOCOS. Vervolgens zullen n de daarop volgende paragrafen (3.3.3 tot en met ) de geselecteerde sanerngen elk apart worden besproken. Daarbj komen de volgende aspecten aan de orde: De verontrengng (samenstellng, vorm) en utvoerng van de sanerng; De berekenngen met DIVOCOS: de gebrukte waarden voor de nvoerparameters, de herkomst daarvan, de stoffen waarvoor s gerekend en eventuele aannames en bjzonderheden; De metngen tjdens de sanerng: de typen metngen (momentaan, tjdsgemddeld), duur van de metngen en de stoffen waarop s gemeten.

20 Pag. 20 van 106 RIVM rapport Selecte sanerngen In Tabel 3.1 s een overzcht gegeven van de geselecteerde bodemsanerngen. In deze tabel zjn voor elke sanerng aangegeven: de plaats waar de verontrengng zch bevond, een korte omschrjvng van de locate, het type bodemverontrengng, de componenten waarvoor concentratemetngen n de lucht zjn utgevoerd en de tjdsduur van de metngen. Voor wat betreft de tjdsduur wordt globaal ondersched gemaakt n tjdsgemddelde metngen en momentane metngen. Bj tjdsgemddelde metngen wordt een gemddelde concentrate over een zekere bemonsterngstjd bepaald. De tjdsduur kan varëren van enkele uren tot weken of zelfs een maand. De gemeten tjdsgemddelde concentrates worden meestal vergeleken met grenswaarden voor mddellange of langdurge blootstellng. Bj momentane metngen wordt de op dat moment aanwezge concentrate van de stof drect n de lucht bepaald. Door dt soort metngen gedurende langere tjd achter elkaar te doen kan het verloop van de concentrate n de tjd worden gevolgd en kunnen pekwaarden worden gedetecteerd. Deze contnue metngen worden vaak op één locate utgevoerd, nameljk aan de rand van het sanerngsterren of bj de dchtstbjzjnde wonng benedenwnds van de graafwerkzaamheden. Soms s het nodg om tjdens de metngen van meetlocate te veranderen, bjvoorbeeld als de wnd draat. De gemeten pekconcentrates worden getoetst aan grenswaarden voor kortdurende verhoogde blootstellng. Bj overschrjdng kunnen zo nodg drect maatregelen worden getroffen om de emsses dan wel de blootstellng te beperken. Bj sanerngen worden momentane metngen vaak gedurende één tot enkele dagen gedaan en wel op de dagen dat de ernstgste verontrengng wordt verwjderd. Tjdsgemddelde metngen worden veelal over de hele of n eder geval een groot deel van de hele sanerngsperode utgevoerd. Overgens kunnen door meetwaarden over zekere tjd, bjvoorbeeld een uur of een dag, te mddelen ut momentane metngen ook tjdsgemddelde concentrates worden berekend. De bodemsanerngen n Tabel 3.1 zjn geselecteerd op bass van de volgende crtera: Er moeten voldoende gegevens beschkbaar zjn om berekenngen met DIVOCOS te kunnen utvoeren. In paragraaf 2.3 s aangegeven welke gegevens een gebruker mnmaal nodg heeft. De bodemverontrengng moet n eder geval voor een deel bestaan ut vluchtge stoffen. Tjdens de sanerng moeten er metngen zjn verrcht van de concentrates vluchtge stoffen n de lucht n de omgevng van het terren (dus geen zogenaamde werkplekmetngen, de worden gedaan n het kader van de beschermng van werknemers de de sanerng utvoeren). Bj voorkeur moeten er zowel tjdsgemddelde als momentane metngen zjn gedaan, maar n eder geval één van de twee.

21 RIVM rapport Pag. 21 van 106 De stuate rond de sanerng mag net dusdang complex zjn, dat de onzekerheden n de met DIVOCOS voorspelde concentrates te groot worden (ze echter de toelchtng onder de voorbeelden n paragraaf 2.4) Berekenngen met DIVOCOS Voor elke sanerng ut Tabel 1 zjn eerst de nodge gegevens verzameld om de berekenngen met DIVOCOS ut te kunnen voeren. Hertoe zjn onder meer rapporten van bodemonderzoeken geraadpleegd. In het algemeen s n deze rapporten de benodgde nformate te vnden zoals het bodemtype, het organsche stof gehalte, de omvang van het te saneren terren en de gehalten aan verontrengende stoffen n bodem, grondwater of bodemlucht. Daarnaast zjn gegevens opgevraagd bj nstantes en bedrjven de bj de sanerng betrokken waren. Het gaat dan vooral om gegevens als werkwjze bj de sanerng en de grootte van de grjper waarmee de grond werd afgegraven. De gebrukte gegevens zjn n tabelvorm, al dan net voorzen van een toelchtng, weergegeven n de paragrafen tot en met De berekenngen zjn zo goed als mogeljk utgevoerd volgens de rchtljnen van het protocol rsco s blootstellng bj bodemsanerngen. Ook voor complexe stuates, zoals een nhomogeen verdeelde verontrengng, een bodem de ut meerdere lagen bestaat of een sanerng waarbj een deel van het terren tot op bjvoorbeeld 5 meter depte wordt afgegraven en een ander deel tot op 2 meter, s gebruk gemaakt van de aanwjzngen en rekenvoorbeelden ut het protocol. Daarbj was het soms noodzakeljk aannames te doen of een keuze voor een parameter te maken, zoals een keuze voor een terrenruwhed bj een sanerngsterren dat aan één zjde open s en aan de andere zjde s afgeschermd door bebouwng. Deze keuzes zullen waar nodg bj de besprekng van de afzonderljke sanerngen worden toegelcht. In gevallen waarbj de keuze voor een parameter op zeer weng gegevens s gebaseerd en deze parameter een groot effect heeft op de berekende concentrates, zjn er meerdere berekenngen gedaan waarbj steeds een andere waarde voor de betreffende parameter s genomen. Ook deze gevallen worden toegelcht bj de besprekng van de sanerngen en bj de besprekng van de resultaten n Hoofdstuk 4. In dt rapport wordt alleen de meest relevante nformate over de gedane berekenngen n detal gegeven. Voor gedetalleerde nformate wordt verwezen naar de rapportages n de lteratuurljst.

22 Pag. 22 van 106 RIVM rapport Tabel 3.1. Overzcht van de geselecteerde bodemsanerngen voor de valdate. Plaats Omschrjvng locate Sanerngsperode Type verontrengng Gemeten componenten Enschede Perkweg (textelbedrjf) Me 1998 Husbrandole en BTEX 1) motorbrandstoffen Bergen op Zoom Gronngen Gornchem Zaltbommel Epe Tel Zwjndrecht Grave Zwolle Noordzjde Haven (woongebed) Cboga terren (voormalge gasfabrek) Havendjk (pakhus; voormalge eervelng) Olestraat (voormalg benznestaton) Achterste Molenweg (voormalge chemsche wasserj) RIO terren (voormalge tnfabrek) Tomado terren (voormalge metaal- en kunststoffabrek) Hamstraat (voormalge chemsche wasserj) Dellen-Wujts (voormalge chemsche wasserj) Tjdsduur metngen Tjdsgemddeld: enkele metngen van 1,5 tot 6 uur, op twee werkdagen 2) Montorng: gedurende 2 werkdagen Jun jul 1999 Mnerale ole, brandstoffen BTEX 1) Tjdsgemddeld: 8-uurs metngen op 13 werkdagen 2) Montorng: gedurende 14 werkdagen Aprl 2000 Medo ) Mnerale ole, benzeen, PAK s, fenolen, cyande BTEX 1) Andere VOC s 4) Tjdsgemddeld: 7 seres van crca 1 maand Februar 2001 Mnerale ole, brandstoffen BTEX 1) Tjdsgemddeld: 2 seres van Andere VOC s 4) respecteveljk 1 en 2 weken November Mnerale ole, brandstoffen BTEX 1) Tjdsgemddeld: 1 sere van 30 dagen december 1999 Andere VOC s 4) Montorng: gedurende 2 werkdagen Maart me 2001 Gechloreerde ethenen Cs, tr, per 5) Tjdsgemddeld: 3 seres van Andere VOC s 4) respecteveljk 28, 36 en 30 dagen Montorng: gedurende 2 werkdagen September Gechloreerde ethenen Cs, tr, per 5) Tjdsgemddeld: 2 seres van november 1998 Andere VOC s 4) respecteveljk 2 weken en 1 maand Montorng: gedurende 3 werkdagen Me augustus 2001 Gechloreerde ethenen, Cs, tr, vc 5) Tjdsgemddeld: 3 seres van koper, lood, znk, PAK s, Andere VOC s 4) respecteveljk 35, 29 en 26 dagen Mnerale ole, BTEX Montorng: gedurende 3 werkdagen Maart jun 2002 Gechloreerde ethenen Cs, tr, per 5) Tjdsgemddeld: 6-uurs metngen op 8 werkdagen 2) Tjdsgemddeld (bnnenlucht): 24 tot 72-uurs metngen op 8 werkdagen 2) Montorng: gedurende alle werkdagen Jul september 2003 Gechloreerde ethenen Cs, tr, per 5) Tjdsgemddeld: 3 seres van respecteveljk 18, 10 en 6 dagen Tjdsgemddeld: enkele metngen van 4 tot 7 uur, op twee werkdagen 2) Momentaan: gedurende de meeste werkdagen 6)

23 RIVM rapport Pag. 23 van 106 1) 2) 3) 4) 5) 6) BTEX = Benzeen, tolueen, ethylbenzeen en xylenen Hoewel het tjdsgemddelde metngen betreft, s de bemonsterngsperode zo kort (enkele uren tot een werkdag) dat ze net op één ljn kunnen worden gesteld met tjdsgemddelde metngen over de hele sanerngsperode. Dat wl zeggen dat ze, voor wat betreft de nterpretate, net moeten worden vergeleken met de met DIVOCOS berekende gemddelde concentrates, maar eerder met de berekende 92- of 99,7-percentelen van uurgemddelde concentrates (ze paragraaf 4.3). Geplande perode van de sanerng. Het s ons net bekend of de sanerng daadwerkeljk n de zomer van 2001 was afgerond, omdat vanaf december 2000 door RIVM geen metngen meer zjn verrcht (ze paragraaf 3.3.5) Met andere VOC s wordt bedoeld een groep van crca 40 vluchtge organsche componenten, waarvoor RIVM een standaard analyse heeft ontwkkeld. Deze VOC s komen n mndere of meerdere voor n de bnnen- en butenlucht en ze worden ook gemeten op een aantal statons van het Landeljk Meetnet Luchtkwaltet. Tot de groep behoren onder meer alkanen, BTEX en grotere aromatsche verbndngen zoals trmethylbenzenen, een aantal gechloreerde alfatsche verbndngen (bjvoorbeeld tetrachloormethaan), een aantal gechloreerde aromatsche verbndngen (bjvoorbeeld dchloorbenzenen) en enkele andere stoffen waaronder fenol, naftaleen en lmoneen. vc = vnylchlorde; cs = cs-1,2-dchlooretheen; tr = trchlooretheen; per = tetrachlooretheen Tweemaal daags zjn bj de dchtstbjzjnde wonngen momentane metngen verrcht met behulp van Dräger meetbusjes.

24 Pag. 24 van 106 RIVM rapport Sanerng Enschede Utvoerng sanerng In me 1998 vond een bodem- en grondwatersanerng plaats van een terren aan de Perkweg n Enschede. In de bodem bevonden zch twee ondergrondse tanks van het aan de Perkweg gelegen textelbedrjf Ropax. Ut de tanks waren husbrandole en benzne n de bodem gelekt. De verontrengng bestond voornameljk ut ole- en benznecomponenten, onder meer benzeen, tolueen, ethylbenzeen, xylenen (BTEX), naftaleen en een aantal alkanen. De sanerng bestond ut een vaksgewjze ontgravng tot een depte van ongeveer 4,5 m, gevolgd door langdurge onttrekkng van grondwater. Een deel van de afgegraven grond, de net of weng vervuld was, werd tjdeljk naast het terren opgeslagen, afgedekt met plastc. De meest vervulde grond werd na afgraven zo snel mogeljk afgevoerd met behulp van vrachtwagens. Ook de tanks de bj de ontgravng werden verwjderd werden zo snel mogeljk afgevoerd. Tussen het verwjderen van de tanks en het afgraven van de meest vervulde grond zat een perode van bjna dre weken. De sanerngslocate bevond zch n een woongebed. De dchtst bjzjnde wonngen lagen op mnder dan 10 meter van de plaats van de ontgravng. Berekenngen Voor de berekenngen met DIVOCOS zjn gegevens gebrukt ut het rapport van het bodemonderzoek, verrcht door Tebodn (Elderman, 1996), en ut het omgevngsplan van de GGD Twente (Van de Weerdt en Köhne, 1998). De gebrukte parameters staan n Tabel 3.2. Er zjn berekenngen gedaan voor de componenten benzeen, tolueen, ethylbenzeen en xylenen. Voor de andere n de verontrengng aangetroffen componenten zjn geen berekenngen gedaan, omdat ut metngen n de krup- en woonrumte van aanlggende wonngen was gebleken dat deze nauweljks n verhoogde mate voorkwamen. Voor de berekenngen zjn gegevens gebrukt van ongeveer 10 bodem- en ongeveer 10 grondwatermonsters, genomen over het hele terren. De verontrengng was geconcentreerd rond twee kernen (daar waar zch de tanks bevonden), één aan de noorden één aan de zudzjde van het sanerngsterren.

25 RIVM rapport Pag. 25 van 106 Tabel 3.2. Invoergegevens voor de berekenngen met DIVOCOS Parameter Omgevng (.v.m. ruwhed) Gekozen waarde Bebouwd gebed Bodemtype Humusrjk zand 1) Organsch stofgehalte 3,4% Bodemtemperatuur 10 C Watergehalte bodem 0,2 kg kg -1 Oppervlakte terren 920 m 2 Depte van de ontgravng 4,5 m Volume ontgraven grond 4140 m 3 Werkschema Dageljks grondverzet 250 m 3 d -1 Grjpervolume 1 m 3 Ontgravngstjd per keer kolom voor kolom ontgraven 0,05 h Volume opslag 20 m 3 Tjd vullen opslag Opmerkng: n de tabel staan alleen de parameters de door de gebruker van DIVOCOS zelf kunnen worden ngevoerd of aangepast. Andere parameters zoals de bodemdchthed en de porostet zjn gekoppeld aan het bodemtype; deze zjn net n de tabel opgenomen. 1) De bodem bestond tot op 2,5 m ut zwartbrun matg fjn tot matg grof zand. Daaronder wordt leem aangetroffen. 24 h Metngen Het RIVM heeft tjdens de sanerng op twee dagen met behulp van een mobele GC momentane metngen verrcht op BTEX. Daarnaast werden op deze dagen tjdsgemddelde metngen gedaan met behulp van actef koolbuzen, eveneens op BTEX. Deze metngen namen slechts anderhalf tot enkele uren n beslag en kunnen net op één ljn worden gesteld met tjdsgemddelde metngen over de hele sanerngsperode. Dat wl zeggen dat ze, voor wat betreft de nterpretate, net moeten worden vergeleken met de met DIVOCOS berekende gemddelde concentrates, maar eerder met de berekende 92- of 99,7-percentelen van uurgemddelde concentrates (her wordt n paragraaf op teruggekomen). Tjdens de eerste meetdag, op 5 me 1998, werden de tanks utgegraven en verwjderd. Op de dag zjn op twee locates gedurende anderhalf uur tjdsgemddelde metngen gedaan met actef koolbuzen. De locates lagen aan respecteveljk de zud- en westrand van het sanerngsterren, benedenwnds van de sanerngswerkzaamheden. De wnd was de dag varabel, ut noordeljke tot oosteljke rchtng. Daarnaast werden op deze locates en n het gebed tussen deze locates momentane metngen verrcht met behulp van Tedlar bags, de drect werden geanalyseerd met de GC. Als referente werden ook enkele metngen bovenwnds van het terren verrcht. Tjdens de tweede meetdag, op 25 me 1998, werd de meest vervulde grond afgegraven en met vrachtwagens afgevoerd. Op deze dag zjn op twee locates gedurende bjna 6 uur

26 Pag. 26 van 106 RIVM rapport tjdsgemddelde metngen gedaan met actef koolbuzen. Eén locate lag aan de noordrand (benedenwnds) van het sanerngsterren en de andere locate aan de zudrand (bovenwnds). Daarnaast werden op de benedenwndse locate en op twee locates daar dchtbj momentane metngen verrcht met behulp van Tedlar bags, de drect werden geanalyseerd met de GC. De metngen zjn gerapporteerd n Knol-de Vos (1998) Sanerng Bergen op Zoom Utvoerng sanerng Op de locate Noordzjde Haven n Bergen op Zoom s begn jaren 90 een bodem- en grondwaterverontrengng met brandstofcomponenten (mnerale ole, n het bjzonder benzeen, tolueen, ethylbenzeen, xylenen (BTEX), naftaleen en een aantal alkanen)en, n mndere mate, lood geconstateerd. De verontrengng bevond zch gedeelteljk onder een aantal wonngen. In de zomer van 1999 s deze locate gesaneerd. De sanerng bestond ut een vaksgewjze ontgravng. Het te saneren terren s ngedeeld n 5 vakken met een totale oppervlakte van rum 400 m 2. De depte tot waarop werd gesaneerd verschlde per vak en vareerde van ongeveer 1 tot 4 m. De vervulde grond dende na afgraven zo snel mogeljk afgevoerd met behulp van vrachtwagen. Daarnaast werd ongeveer 320 m 3 schone taludgrond verwjderd en tjdeljk nabj het terren opgeslagen om later te worden teruggeplaatst. Na de ontgravng vond onttrekkng en rengng van grondwater plaats tot het nveau van de streefwaarde voor de aangetroffen componenten. De ontgravng nam ongeveer een maand n beslag. De sanerngslocate bevond zch n een woongebed. De dchtst bjzjnde wonngen lagen aan de rand van het sanerngsterren; een klen deel van de af te graven grond s zelfs onder deze wonngen vandaan verwjderd. Berekenngen Voor de berekenngen met DIVOCOS zjn gegevens gebrukt ut het sanerngsplan (Remmts, 1997) en de rapporten van de vooraf verrchte nadere bodemonderzoeken (Tauw, 1991; 1992). De gebrukte parameters staan n Tabel 3.3. Er zjn berekenngen gedaan voor de componenten benzeen, tolueen, ethylbenzeen en xylenen. Voor de andere n de verontrengng aangetroffen componenten zjn geen berekenngen gedaan, omdat ut metngen n de krup- en woonrumte van aanlggende wonngen was gebleken dat deze nauweljks n verhoogde mate voorkwamen. Voor de berekenngen zjn gegevens gebrukt van ongeveer 15 bodem- en grondwatermonsters, genomen over het hele terren. De verontrengng was geconcentreerd rond een kern, de dcht bj de bebouwng lag, en strekte zch ut rchtng de haven.