Het onderzoeksprogramma vande Commissie Infiltratie Veluwe

Transcriptie

1 Het onderzoeksprogramma vande Commsse Infltrate Veluwe Ten gelede Op 0 jul 97 heeft de Mnster van Volksgezondhed en Mleuhygëne de Commsse Infltrate Veluwe ngesteld. Tal van werkgroepen en nstantes zjn sndsden bj de werkzaamheden van de Commsse betrokken. In HO nr. 4 van 4 februar 974 zjn n dat verband de actvteten van de Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe reeds nader toegelcht, waarbj tevens meldng werd gemaakt van ndere onderzoekngen de ten behoeve /an de Commsse werden utgevoerd. Thans zjn de werkzaamheden zover afgerond, dat de Commsse naar verwacht end 975 adves zal kunnen utbrengen aan de nnster. In de nu volgende artkelensere passeren Ie verschllende onderzoekngen de revue. \llereerst wordt een overzcht gegeven van e werkzaamheden van de Commsse n de fgelopen jaren. Daarna wordt als vervolg jp het eerder genoemde artkel n H 0 utgebred ngegaan op de werkzaamheden /an de Technsche Werkgroep en haar d hoc groepen. Aanslutend volgen twee rtkelen de betrekkng hebben op het ecologsch onderzoek, dat n verband met Ie nfltrate-problematek s utgevoerd. Tenslotte s een artkel opgenomen over de jroefnstallate te Ledun, opgesteld op het erren van Gemeentewaterledngen Amsterdam). Het laatstgenoemde artkel jetreft de werkzaamheden van de Commsse Proefnstallate Infltrate. In het kader van het opstellen van bassplannen voor de toekomstge drnk- en ndustrewatervoorzenng werden vanaf 966 mn of meer utvoerge, technsche en hydrologsche studes verrcht n verband met mogeljke nfltrate van delen van de Veluwe met voorgezuverd rverwater. Deze studes hebben er toe geled dat n het Ontwerp structuurschema Drnk- en Industrewatervoorzenng 97 een project voor kunstmatge nfltrate op de Veluwe s opgenomen. Daar de nfltrateplannen vele andere belangen raken werd n 97 m* IJ DRS. E. ROMIJN technsch secretars CIV door de Mnster van Volksgezondhed en Mleuhygëne de begeledngscommsse Infltrate Veluwe ngesteld. Deze Commsse heeft zch hoofdzakeljk met de eventuele gevolgen van technsche werken voor het mleu n de brede zn van het woord bezg gehouden. Alvorens de Commsse ende 975 rapporteert aan de Mnster zal zj n oktober 975 een openbare voorlchtngs- en dscusse-avond te Apeldoorn organseren. Een eerste, mn of meer utvoerge beschrjvng van mogeljke nfltrate op de Veluwe vndt men n het Rapport van de Centrale Commsse voor Drnkwatervoorzenng van 965 nzake de Toekomstge drnkwatervoorzenng van Nederland [], In dt rapport, dat een overzcht geeft van de studes welke snds 958 op dt gebed door de Centrale Commsse werden verrcht n opdracht van de toenmalge Mnster van Socale Zaken en Volksgezondhed, wordt gesteld dat door de geconstateerde toenemende waterbehoefte enerzjds en de beperkte mogeljkhed van grondwaterwnnng anderzjds, steeds meer gebruk zal moeten worden gemaakt van oppervlaktewater, vooral van de rveren Rjn en Maas. Om kwanttateve en kwaltateve redenen kan dt water echter net steeds worden gebrukt als grondstof voor de drnkwatervoorzenng. De perode dat het rverwater net kan worden gebrukt, zou kunnen worden overbrugd door voorraden aan te leggen, hetzj n spaarbekkens, hetzj ondergronds door kunstmatge nfltrate, waarbj het grondwater door rverwater wordt aangevuld. In het rapport wordt de Veluwe beschreven als een vrjwel homogeen zandpakket met een groot doorlaatvermogen. Desalnettemn wordt voor kunstmatge nfltrate van rverwater een gernge nfltratesnelhed van 0 cm per dag aangenomen, omdat het te nfltreren rverwater net van slb ontdaan zou worden. Om landschappeljke redenen zou de nfltrate op de Veluwe gerealseerd moeten worden door mddel van steeds water bevattende meertjes, zodat onderbrekng van nfltrate n prncpe net zou kunnen plaatsvnden. De kwaltetsverbeterng werd daarom gezocht n spredng van de verbljftjd van het rverwater n de bodem waardoor het weer op te vangen nfltraat een gemengde samenstellng en daardoor een gemddelde kwaltet zou bevatten, welke nog just aan de drnkwaternormen zou voldoen, vooral nden tevens natuurljk grondwater (neerslagwater) zou kunnen worden bjgemengd []. Een vervolg op deze studes werd geleverd door het Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng vanwege de opdracht welke de Mnster van Socale Zaken en Volksgezondhed n 964 gaf tot het opstellen van bassplannen voor de waterwnnng als grondslag voor de toekomstge utbredng der bestaande watervoorzenngen []. Vrucht hervan was onder meer de stude nzake kwaltetsverbeterng bj kunstmatge nfltrate (grondslagen bassplannen no. 6) welke stude het chlordegehalte van de Rjn als crterum had genomen []. In 966 werd de Werkgroep Infltrate Veluwe opgercht, welke onder ledng stond van de algemeen advseur voor de bassplannen, r. C. Bemond. De groep rapporteerde n 97. Zj bleek andere nzchten te hebben dan de Centrale Commsse. Het geohydrologsch onderzoek had aangetoond dat de Veluwe beslst net als een homogeen zandpakket s te beschouwen. Voorts zou door voorzuverng van het te nfltreren rverwater een veel grotere nfltratesnelhed (orde = meters per dag) kunnen worden berekt hetgeen resulteerde n een veel gernger benodgd nfltrateoppervlak. Het zou zelfs mogeljk kunnen zjn, dat nden vergaand gezuverd rverwater n delen van de Veluwe werd geïnfltreerd waar zch zuurstofhoudend grondwater bevndt, een nazuverng van het teruggewonnen nfltraat achterwege zou kunnen bljven. Het s dudeljk dat deze technsche opzet ook landschappeljke voordelen zou hebben. Tenslotte werden de consequentes van onderbrekng van nfltrate om kwanttateve redenen onder ogen gezen. De hermee samenhangende grondwaterstandsschommelngen veresen een van nature depgelegen grondwaterstand welke n het centrum van de Veluwe wordt gevonden. Een eerste ontwerp leverde een 50 km lang kanaal op over de gehele lengte van de hoge rug van de Veluwe, waarmede 000 mljoen m /jaar zou kunnen worden geïnfltreerd. Ir. Bemond

2 96 besprak de eerste resultaten met leden van het College van Gedeputeerde Staten van Gelderland en met enkele grondegenaren, waarbj landschappeljke bezwaren dudeljk naar voren kwamen. In 968 werd door het Mnstere een credet verleend voor het utvoeren van verkennngsborngen op de Veluwe en n 969 een credet voor de bouw van een proefnstallate te Ledun, waar met behulp van met Veluwezand gevulde ketels bnnen een speurwerkovereenkomst tussen KIWA en RID door de Commsse Proefnstallate Infltrate (CPI) onderzoek zou worden gedaan naar de relate tussen voorzuverng van het nfltraat en verstoppng van de bodem c.q. mogeljke nfltratesnelheden. Tenslotte werd het n landschappeljk opzcht onaanvaardbare 50 km lange kanaal vervangen door een zevental gebedsaandudngen waar 00 à 00 mljoen m per jaar zou kunnen worden geïnfltreerd. Hermede sloot de groep Bemond de werkzaamheden af. Het onderzoek ten denste van een mogeljk nfltrateproject werd herop voortgezet door een technsche werkgroep, de door het Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng en de Verengng van Explotanten van Waterledngbedrjven gezamenljk werd ngesteld. Voorztter was aanvankeljk r. Th. G. Martjn; snds 97 s dt r. P. J. Verkerk. De Werkgroep begon haar werkzaamheden n 97. Het lag ntussen net op de weg van de Technsche Werkgroep (TW) de harmonsche npassng van mogeljke projecten n de rumteljke ordenng n haar onderzoek te betrekken. Hetzelfde geldt voor de bepalng van standpunten met betrekkng tot andere aspecten, zoals bjv. de van ecologe en landschap. Met het oog herop stelde de Mnster van Volksgezondhed en Mleuhygëne n 97 de Commsse Infltrate Veluwe (CIV) n, n welke Commsse tal van belangen zjn vertegenwoordgd. De Commsse zal utendeljk aan de Mnster adves utbrengen met betrekkng tot het nfltrateproject. Haar taak omvat mede de begeledng van de technsche onderzoekngen. Zj kan gebruk maken van de densten van de Technsche Werkgroep. In de praktjk vndt een harmonsche samenwerkng plaats. Doel en opzet van het onderzoek Ut de nstallaterede van de Mnster van 0 jul 97 [4] bljkt dat, alhoewel n hygënsch opzcht nfltrate betere perspecteven bedt dan open voorraadvormng door mddel van spaarbekkens, realserng van nfltratewerken op de Veluwe zoveel belangen zal raken, dat de utvoerng daar- Bron van de Seelbeek. van afhankeljk zal moeten zjn van een regerngsbeslssng, 'In dt verband zou het wenseljk zjn dat de regerng n 975 zodang s gedocumenteerd, dat zj dan kan overgaan tot een prncpële utspraak over de wenseljkhed van utvoerng van het project'. In zjn antwoord op de rede van de Mnster verklaarde de Voorztter van de CIV, prof. r. J. L. Klen, dat 'voorkomen moet worden dat de goede drnkwatervoorzenng van ons land stagneert door vertragngen, veroorzaakt door onze Commsse. Maar evenmn mag de vrees voor vertragng leden tot een te eenzjdge technsche benaderng van de watervoorzenng' en dat nodg waren 'open dscusses ook n de zn, dat zj een zodange openbaarhed krjgen dat de gang van zaken n de Commsse door belangstellenden voldoende kan worden gevolgd'. Men zet herut dat hetgeen n verschllende natonale en nternatonale commsses '[5] herhaaldeljk als 'neuwe aspecten van de waterhushoudng' s genoemd, nl. bepalng van de gevolgen van technsche werken voor het mleu en realserng van publeke betrokkenhed, van het begn af het onderzoeksprogramma van de CIV heeft bepaald. In verband hermee kunnen ook de Kamervragen van de heer Esma (D'66) ld van de Eerste Kamer, ngezonden op 6 sept. 97, naar nspraakprocedure en perodeke nformate aan de bevolkng genoemd worden [6]. De Mnster antwoordde herop dat de vergaderngen van de CIV net openbaar zullen zjn, doch dat de CIV perodeke publcates over de voortgang van de werkzaamheden het lcht zal doen zen. Gedurende 97 bestudeerde de CIV de tot dan toe verrchte ondezoekngen [7, 8, 9,0] en het Ontwerp-structuurschema Drnk- en Industrewatervoorzenng 97 [] waarn als project op pag. 5 nfltrate op de Veluwe s opgenomen voor een produktecapactet van 500 mljoen m /jaar. Aanslutend herop werd aan schrjver dezes verzocht een relateschema nzake bj de Veluwe-nfltrate betrokken belangen [0] op te stellen, zomede een onderzoeksprogramma ten behoeve van de CIV. De onderzoekngen zouden grotendeels door de TW n opdracht van de CIV kunnen worden utgevoerd. Herbj werd als volgt te werk gegaan. Bj een relateschema dat moet aangeven hoe bepaalde actvteten of plannen ändert kunnen beïnvloeden zou men de nvloed van edere acte (eder plan) op alle andere actes (plannen) denen na te gaan. Afgeze: van de ngewkkelde procedure de hervoo nodg s, s zo'n relateschema slechts ut te werken nden men ook alle voorgenomen actes zou kennen. Vereenvoudgng treedt echter op nden men alleen de actes (plannen) van een bepaald onderwerp (bjv. nfltratewerken) varabel stelt en alle andere actes (de 'omgevng' der nfltratewerken) als constant en gegeven beschouwt. Relevante gegevens van deze 'omgevng' kunnen door nventarsate van de hudge toestand worden verkregen Het opgestelde relateschema dudt aldus posteve of negateve gevolgen voor deze (hudge) omgevng aan door voorgenomen actes vanwege nfltratewerken. Deze omgevng kan waar het de Veluwe betreft echter evengoed beïnvloed worden door waterstaatswerken, cultuurtechnsche werken, recreateve ontwkkelngen, landschapsplannen etc. In het onderzoeksprogramma van de CIV wordt herop echter net ngegaan. Het relateschema s als volgt opgesteld. Vertcaal zjn opgesomd de door de CIV relevant geachte aspecten van de 'omgevnj (de Veluwe), horzontaal zjn opgesteld de door de TW opgesomde actvteten de behoren bj aanleg en explotate van nfltratewerken. Een voorbeeld van zo'n schema s afgebeeld n een vorge publcat over CIV en de TW []. Het schema s her utgewerkt als verkants tabel of matrx. Deze matrx bevat 7 vertcale kolommen (voorgenomen actes. vanwege nfltratewerken) en 5 horzontale regels, welke een karakterstek van de omgevng en van de natuurljke hulpbronnen geven. Op deze wjze ontstaan 7 maal 5, derhalve 75 relates, welke eder op zch nog onderverdelng behoeven Voor eder van deze 75 matrx-vakken werd door de Commsseleden en hun deskundgen, de n ver ad hoc werkgroepen te weten: Waterhushoudng, Ecologe en Landschap, Recreate, Urban sate en Grondgebruk vergaderden, ee relateformuler naar beste weten ngevuld In dt relateformuler werden beschreven []: A. Aard van de relate, hoedanghed van de beïnvloedng; B. Kwantfcerng van de relate, omvang der beïnvloedng;

3 H 0 (8) 975, nr C. Aanvaardbaarhed van de beïnvloedng; TABEL I - Gerealseerd onderzoekprogramma volgens nvloedsmatrx. D. Omschrjvng van het nog benodgde onderzoek; E. Tjdsduur en kosten van dt onderzoek; F. Densten en Insttuten welke dt onderzoek zouden kunnen utvoeren. De verdere utwerkng van de aldus ngevulde matrx behelsde het volgende.. Waar een negateve nvloed werd verondersteld werd aan de TW verzocht of door aanpassng der werken deze negateve nvloed kon worden vermeden.. Waar onvoldoende kenns aanwezg bleek te zjn, werd nader onderzoek verrcht. Daar de nvloed der nf ltratewerken mede wordt bepaald door de grootte der werken (de produktecapactet) en de locate der werken, werd afgesproken dat als eenhed een werk met een capactet van 00 mljoen m /jaar zou worden beschouwd en dat utgaande van n de matrx aangegeven problemen zgn. obstakelkaarten voor de gehele Veluwe zouden worden samengesteld (schaal : ) met betrekkng tot recreate, ecologe, planologe enz. Op deze wjze zou men zowel door technsche aanpassng als door het kezen van de juste locate eventuele schade kunnen mnmalseren. Voor de Commsseleden en hun medewerkers ontstond herbj de moeljkhed dat de nvloed van werken op de Veluwe eerst exact s na te gaan nden deze werken van bepaalde omvang op een bepaalde locate zouden worden geprojecteerd; mmers de nvloeden zullen van plaats tot plaats verschllen. Aan de andere kant was het voor de technc ondoenljk om voor edere denkbare locate op de Veluwe een antwerp te maken. Om ut deze vceuze crkel te geraken werd besloten een concrete locate op de Veluwe te kezen de raor de probleemstellng mn of meer representatef s en voor de locate op paper een project te ontwkkelen. Hervoor werd gekozen een locate nabj Uddel op het Kroondomen Hoog Soeren. Herbj dende wel steeds de nadruk te vallen op het modelkarakter van dt project, tn de wandelng werd het project het oroefrekenmodel Kroondomen genoemd. Het dent dus utslutend als leermddel am gevolgen van eventuele nfltrate op de Veluwe te leren kennen en ook te leren andervangen. Sen schema van de tot nu toe verrchte onderzoekngen s heronder gegeven :tabel I). De begeledng van het onderzoek geschedde door de technsch secretars van de CIV, ander toezcht van een Stuurgroep ut de w o uj o O è y 0 Z O ONDERWERP UIT MATRIX UITVOERING a. GEOLOGISCH - HYDROLOGISCHE INVENTARISATIE b. STROMING IN ONVERZADIGE ZONE c INVENTARISATIE PARTICULIERE WINNING d- INFILTRATIE, KWANTITATIEF d- INFILTRATIE. KWALITATIEF ONDERZOEK E. INVLOED INFILTRATIE [KWANT.,KWAL.) OP VEGETATIE f- SLIBVERWERKING, CHEMICALIËNGEBRUIK 9 INVLOED BOUWWERKEN OP ECOLOGIE h RECREATIE EN ANALYSEBEKKEN Î. INVENTARISATIE RECREATIE J BELEVINGSWAARDE m. INVLOED BOUWWERKEN EN EXPLOITATIE OP ECOLOGIE n. SITUERING INLAATWERK o. LANDSCHAPSONDERZOEK q. ECONOMISCHE SCHADE LAND- EN BOSBOUW. JACHT, VERKEERSNET r. PLANOLOGISCHE OBSTAKELKAART VELUWE-ALGEMEEN : ' j ' :, J ONDERZOEK PROEFREKEN MODEL KROONDOMEIN RIJKSINSTITUUT VOOR DRINKWATERVOORZIENING RIJKSINSTITUUT VOOR NATUURBEHEER ' INSTITUUT VOOR CULTUURTECHNIEK EN WATERHUISHOUDING BOS BOUWPROEFSTATION., DORSCH KAMP" VRIJE UNIVERSITEIT, AARDWETENSCHAPPEN NSTITUUT TOEPASSING ATOOMENERGIE IN DE LANDBOUW CONSULENTSCHAPPEN NATUURBEHOUD EN LANDSCHAPSBOUW. H PROVINCIALE WATERSTAAT PROVINCIALE PLANOLOGISCHE DIENST RECREACTIEGEMEENSCHAP VELUWE KONINKLIJKE NEDERLANDSE TOERISTENBOND ADVIESBUREAU VOOR LANDSCHAP EN OPENLUCHTRECREACTIE INVLOEDSMATRIX PROEFREKENMODEL KROONDOMEIN TECHNISCHE WERKGROEP INFILTRATIE VELUWE TW-A TW-B TW-C TW-D AD-HOC GROEP GEOHYDROLOGIE AD-HOC GROEP GEOCHEMIE AD-HOC GROEP ZUIVERING AD-HOC GROEP CONSTRUCTIES STUDIE.AFGESLOTEN DOOR RAPPORT REGELMATIG OVERLEG IN CONTACTGROEPEN CIV, welke maandeljks vergaderde. De CIV zelf vergaderde n prncpe eder kwartaal om de voortgang en resultaten der onderzoekngen te bespreken. Zoals ut tabel I bljkt s een een groot deel van het onderzoeksprogramma van de CIV utgevoerd door de TW. De voorztter van de TW nam deel aan alle vergaderng van de CIV en de Stuurgroep CIV. Een omvangrjk ecologsch onderzoek werd verrcht door twee ecologen n tjdeljke denst van het RID, de gestatoneerd waren op het Rjksnsttuut voor Natuurbeheer te Leersum. Over het onderzoek van de TW en van de ecologen wordt elders n dt nummer gerapporteerd. Obstakelkaarten.v.m. recreate op de Veluwe, planologe van de Veluwe en natuur en landschap van de oevers van de IJssel en het Veluwemeer zjn samengesteld door resp. de Recreategemeenschap Veluwe, de Provncale Planologsche Denst en de Natuurbeschermngsconsulent n Gelderland. Tenslotte werd n contactgroepen op ad hoc bass overleg gepleegd tussen leden van de TW, mleudeskundgen en de technsch secretars CIV over de relate tussen bjv. technsche werken en ecologe van het massef en de randgebeden van de Veluwe, de relate tussen nlaatwerken aan de rver en natuur- en landschap van de uterwaarden, de relate tussen recreate en het analysebekken van een Maatwerk aan de rver, terwjl voor de landschappeljke aspecten naast het Bosbouwproefstaton 'De Dorschkamp' het Advesbureau voor M \ J -\ : ' ; j, : - RID ICW PW. RID TW- A TW- B. ITAL.VU RIN RID TW-C um; RID PW. RGV.PPD. ANWB RGV.PPD. ANWB B Pr- TW-D, RIN, RID LANDINR., RIN 0 Pr.VALLEN Landschap- en Openluchtrecreate r. J. Vallen BV werd ngeschakeld. Van een proefnfltrate op het termn van de Veluwe werd voorlopg afgezen. Voorlchtng en publcate Bj de oprchtng van de CIV op 9 jul 97 werd door de afdelng Externe Betrekkngen van het Mnstere van Volksgezondhed en Mleuhygëne een persbercht utgegeven waarn taak en samenstellng van de CIV werden genoemd. In de Urgentenota Mleuhygëne, Antwoorden op vraagpunten Zttng werd vnl. n vraagpunten 4 en 54 nader op de CIV en nfltrate op de Veluwe ngegaan. Een eerste bercht van de CIV zelf bestond ut het Eerste Intermrapport (jul 97), waarn de problematek van mogeljke nfltrate op de Veluwe werd uteengezet. Op bass van dt rapport werden gelden aangevraagd voor een onderzoekprogramma. Daarna verscheen n H 0 (7) nr. 4, februar 974 van r. P. J. Verkerk een artkel over de actvteten van de Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe ten behoeve van de Commsse Infltrate Veluwe. Tenslotte werd n een aantal nota's van de Provncale Planologsche Denst ten behoeve van het Streekplan Veluwe, met name n de 'Trloge van de Veluwe' (jul 97) een korte uteenzettng over de CIV gegeven. Afgezen van de voorlchtng op hoorzttngen welke n 97 aan het Ontwerp- PPD

4 Technsche aspekten verbonden aande kunstmatge nfltrate van gezuverd oppervlaktewater n de Veluwe structuurschema voor de Drnk- en Industrewatervoorzenng werden gewjd kan nog vermeld worden dat een aantal malen op verzoek van enkele gemeenten zoals Apeldoorn en Arnhem n 974 door de technsche secretars mondelng toelchtng werd gegeven op het Intermrapport van de CIV. Op 5 aprl 975 werd een voorlchtngsen dscusse-avond over het werk van de CIV gehouden voor gemeentebesturen van de Veluwse gemeenten en van Deventer, Olst, Zutphen en Wjhe. In 97 heeft de Provncale Waterstaat voorlchtng over de CIV gegeven aan de Waterschappen en het Zuverngsschap van de Veluwe. Tenslote werd n verband met eventuele beïnvloedng van partculere grondwaterbronnen of sprengen (forellen-kwekerjen) door vertegenwoordgers van CIV en TW va het Bureau Mleuhygëne VNO end 974 een voorlchtngsavond voor partculere waterwnners georganseerd. Het lgt n de bedoelng n oktober 975 een openbare voorlchrngs- en dscusseavond met betrekkng tot het werk van de CIV te Apeldoorn te houden. De Commsse zal van haar kant de opvattngen der aanwezgen beschouwen als locale nformate met betrekkng tot de matere van haar onderzoek. Lteratuur. De toekomstge drnkwatervoorzenng van Nederland. Rapport van de Centrale Commsse voor Drnkwatervoorzeng 965. 's-gravenhage Bref van de Staatssecretars van Socale Zaken en Volksgezondhed. De toekomstge drnkwatervoorzenng van Nederland. 's-gravenhage Husman, L. en Martjn, Th. G. Kwaltetsverbeterng bj kunstmatge nfltrate. Grondslagen bassplannen 6, HO () 969, nr Mnster Stuyt nstalleerde Commsse Infltrate Veluwe, H 0 (5) 97, nr Burton, I. Water management and the envronment, Paper OECD, aprl Vragen van de heer Esma (D'66) nzake waternfltrateproject op de Veluwe (ngezonden 6 sept. 97). Handelngen Eerste Kamer, zttng Nota. Commsses en werkgroepen en prncpe van kunstmatge nfltrate. RID Nota. Geologsch en hydrologsch vooronderzoek van de Veluwe. RID Nota. Speurwerk met behulp van de proefnstallate. RID Nota 4. Relatepatroon belangen Veluwe. RID 97.. Ontwerp structuurschema Drnk- en Industrewatervoorzenng, Mnstere van Volksgezondhed en Mleuhygëne. 's-gravenhage 97.. Verkerk, P. J. Actvteten van de Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe ten behoeve van de Commsse Infltrate Veluwe, HO (7) 974, nr. 4.. Intermrapport van de Commsse Infltrate Veluwe (jul 97). Om nzcht te verschaffen n de technsche mogeljkheden van nfltrate van voorgezuverd rverwater n de Veluwe en de mate waarn andere belangen bj de utvoerng van een eventueel nfltrateprojekt zouden kunnen worden geschaad, s een hypothetsch nfltrateprojekt opgezet dat n dt artkel wordt beschreven. Het betreft geenszns een besteksklaar ontwerp; evenmn wordt een voorkeur utgesproken voor bepaalde nfltrategebeden op de Veluwe. Utgegaan wordt van een hypothetsch nfltrateprojekt met een pro- "yummsn»., ïafanmfc IR. P. J. VERKERK VEWIN, Rjswjk duktecapactet van 00 mljoen m per jaar voor een gebed op de Veluwe. Er wofdt geïnfltreerd met Rjnwater, dat vóóraf ter plaatse van het onttrekkngspunt aan de Hssel een vergaande chemsche zuverng heeft ondergaan. De aanvoer naar het nfltrategebed geschedt d.m.v. een transportledng O 800 mm over een afstand van ca. 0 km. Een statsch hoogteverschl van 50 m moet worden overbrugd, terwjl aan het begn van de ledng met een druk van 00 mwk rekenng wordt gehouden. Als mogeljke nfltratemddelen zjn beschouwd: vjvers, ondergrondse tunnels en njecteputten. Geïnfltreerd wordt met een snelhed van gemddeld 5 meter per dag. De onttrekkng geschedt door een 60-tal putten met elk een capactet van ca. 50 m per uur. De dkte van het watervoerende pakket bedraagt ca. 00 m; de bodem s ansotroop; het grondwater bevndt zch op ongeveer 0 m beneden het maaveld en s zuurstofhoudend. Het systeem van nfltrate-en onttrekkngsmddelen s zodang ontworpen, dat bj onderbrekng van de nfltrate gedurende maxmaal maanden per jaar en onder handhavng van de onttrekkng van water (contnue produkte) nagenoeg geen utwsselng optreedt van geïnfltreerd gezuverd oppervlaktewater met het omrngende grondwater. Na hervattng van de nfltrate worden de ontstane watertekorten versneld aangevuld door te nfltreren met 0 % van de normale produktecapactet. Nagegaan s welke kwaltetsveranderng het geïnfltreerde gezuverde oppervlaktewater bj doorstromng van de bodem ondergaat en welke beïnvloedng van de kwaltet van het water n beken en sprengen en van het omrngende grondwater s te verwachten, nden nettemn een zekere utwsselng var geïnfltreerd water met grondwater zou optreden. De consequentes heraan verbonden bljven n het laatste geval beperkt tot een relatef smal nvloedsgebed en betreffen voornameljk een verhogng van het gehalte aan chlorde, ntraat, sulfaat, natrum, calcum en lthum n het afstromende grond- en beekwater. Geen nadelge effekten zjn te verwachten van spoorelementen en organsche mcroverontrengngen. Een nazuverng van het teruggewonnen water kan achterwege bjven, nden men n de opzet slaagt om de nfltrate en onttrekkng onder aërobe omstandgheden te laten plaatsvnden. De geprojecteerde werken houden zoveel mogeljk rekenng met de esen de ut een oogpunt van natuur en landschap worden gesteld. Zo kan voor de ledngaanleg n de bossen op de Veluwe n het utgewerkte voorbeeld praktsch geheel gebruk worden gemaakt van bestaande boswegen. Ook de terugwnnngsmddelen zjn geplaatst langs bestaande paden. Gebouwen zjn buten he gevoelge gebed van de Veluwe gehouden, met utzonderng van enkele trafo-gebouw tjes de ondergronds zjn ut te voeren. De explotateaktvteten bestaan n hoofd zaak ut het perodek vervangen van pompen en het schoonmaken van de nfltratemddelen. Metngen van allerle aard denen zoveel mogeljk te worden geautomatseerd. De afvoerledng ut het nfltrategebed bestaat ut ledngen 0 00 mm en s net verder utgewerkt. Verslag van de werkzaamheden van de Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe Algemeen Eerder s n het tjdschrft H 0 (nr. 4, 4 februar 974, pagna 6 t/m 65) een overzcht gegeven van de actvteten van de door het RID en de VEWIN opgercht Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe. Tevens werd daarbj het kader geschetst, waarbnnen deze actvteten Werden ontwkkeld. Genoemd zjn het ontwerp- Structuurschema Drnk- en Industrewater voorzenng 97 waar het nfltrateprojel Veluwe als één van de belangrjke nfrastructurele werken wordt aangemerkt en d Commsse Infltrate Veluwe (CIV) met haar utgebrede onderzoekprogramma waarn het programma van de Technsche Werkgroep s opgenomen. In dt artkel zal na een korte beschouwng van enge algemene technsche aspekten va de Veluwe-nfltrate vooral aandacht

5 H 0 (8) 975, nr worden besteed aan de utwerkng van het hypothetsche nfltrateproject Kroondomen. Een vertal ad hoc groepen hebben zch hermee bezggehouden en de resultaten van hun arbed worden n deelrapporten vastgelegd. Een korte samenvattng van deze deelrapporten wordt n dt artkel gegeven, terwjl voor meer nformate wordt verwezen naar de herna volgende artkelen en de betreffende deelrapporten de als bjlagen bj het end 975 te publceren (end)rapport van de Commsse Infltrate Veluwe zullen zjn gevoegd. De Technsche Werkgroep Veluwe was medo 974 als volgt samengesteld: r. P. J. Verkerk (voorztter) *, Verengng van Explotanten van Waterledngbedrjven n Nederland r. F. L. Schoufour (secretars), Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng dr. F. J. J. Brnkmann, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. H. J. Colenbrander, Provncale Waterstaat van Gelderland A. J. N. Horstmeer, NV Waterledng Maatschappj Gelderland r. J. Hrubec, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng prof. r. L. Husman, Hoogleraar Cvele Gezondhedstechnek aan de Technsche Hogeschool Delft dr. S. Jelgersma, Rjks Geologsche Denst r. Th. G. Martjn, Keurngs- en Speurwerknsttuut van de Nederlandse Waterledngbedrjven, KIWA NV r. J. H. C. Mülschlegel, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. A. J. Roebert, Gemeentewaterledngen Amsterdam drs. E. Romjn, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng dr. r. O. D. L. Strack, Laboratorum voor Geotechnek, Technsche Hogeschool Delft r. P. A. Vermeer, Laboratorum voor Geotechnek, Technsche Hogeschool Delft r. W. J. Vlasblom, Provncaal Waterledngbedrjf van Noord-Holland r. B. C. J. Zoeteman, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng De heren Strack en Vlasblom maken door vernderng van werkkrng nmddels net langer deel lt van de Technsche Werkgroep. 'rncpe van kunstmatge nfltrate kunstmatge nfltrate van gezuverd oppervlaktewater s één van de methoden van vaterwnnng de n Nederland wordt toege- >ast. Met name n sommge dungebeden :jn hermee gunstge ervarngen opgedaan. De nfltrate n de Veluwe zal op tal van )unten verschllen met de dunnfltrate, naar het prncpe van nfltrate s hetzelfde, ïj kunstmatge nfltrate wordt water n Ie bodem gebracht dat op enge afstand :n rondom het nfltratepunt weer wordt mttrokken. Normaal (statonare toestand) :al evenveel water worden geïnfltreerd als mttrokken. ïj nfltrate zal ter plaatse en n de )mgevng van het nfltrategebed een : Tot januar 975 n denst van het RID. wjzgng n de grondwaterstand optreden. Afhankeljk van het systeem van nfltrate en onttrekkng zal dat op de ene plaats een verhogng en op de andere plaats een verlagng van de grondwaterstand kunnen nhouden. Moet om welke reden ook (bjv. door een calamtet op de rver) de aanvoer van nfltratewater onderbroken worden dan zal nettemn de onttrekkng van water aan het nfltrategebed ongestoord moeten kunnen doorgaan. Een supplementare verlagng van de grondwaterstand zal hervan het gevolg zjn. Deze verlagng s ter plaatse van de onttrekkngsputten het grootst en neemt naar buten toe snel af. Zodra de aanvoer van nfltratewater kan worden hervat, kan door een extra hoeveelhed water te nfltreren de oude toestand van vóór de onderbrekngsperode geledeljk aan worden hersteld. Grondwaterstandsfluctuates zowel boven als beneden het nveau van de grondwaterstand bj constante nfltrate en onttrekkng (nulvlak n afb. 5 afb. 6) zjn hervan het gevolg. Kunstmatge nfltrate volgens het hervoor omschreven prncpe bedt derhalve de mogeljkhed tot voorraadvormng en wordt een aantrekkeljke oplossng, nden ut geohydrologsch oogpunt (doorlatendhed bodem, hoogte grondwaterstand t.o.v. maaveld) deze waterstandsfluctuates vrj kunnen optreden en geen overwegende nvloed hebben op de natuurljke ontwkkelng van de vegetate, de landbouw, natuurbehoud, het landschap e.d. De geologsche en hydrologsche structuur van de Veluwe en het geohydrologsch onderzoek dat ter zake s verrcht (ze RIDrapport 'Geohydrologsche nventarsate Veluwe', me 974, drs. E. Romjn) wekken Afb. - Globale aandudng van werken hypothetsch projekt Kroondomen en van gebeden met grondwater op meer dan 0 m beneden maaveld. I GEBIED MET AFSTAND MAAIVELD TOT GRONDWATER GROTER DAN 0m de verwachtng dat n dt opzcht goede mogeljkheden voor kunstmatge nfltrate aanwezg zjn. Het watervoerend pakket n de ondergrond van de Veluwe s gemddeld ca. 50 m dk en bestaat ut grove grndhoudende zanden met lokaal fjnere zanden en klelenzen. Door glacale stuwngen n het verleden zjn vaak oorspronkeljk horzontaal afgezette lagen scheef gesteld en s een complexe geologsche structuur ontstaan. Deze verschubbng van de bodem s aan de oosteljke flank van de Veluwe sterker gebleken dan aan de westeljke flank. Eventuele scheefgestelde klelenzen kunnen de kunstmatge nfltrate plaatseljk bemoeljken. In het groter geheel behoeft dt echter geen overwegende belemmerng te vormen, omdat de klelenzen doorgaans geen aaneengesloten geheel vormen zodat n fete toch van een homogeen watervoerend pakket kan worden gesproken. Uteraard s bj utvoerng van welk nfltrateplan dan ook voorzchtghed geboden en zal vooraf lokaal een depgaand geohydrologsch onderzoek denen plaats te vnden. De grondwaterspegel lgt over grote delen van de Veluwe meer dan 0 meter beneden het maaveld en plaatseljk zelfs meer dan 50 à 60 meter. In afb. s de globale omgrenzng van deze gebeden aangegeven. De depe lggng van van het grondwater schept gunstge voorwaarden voor toepassng van kunstmatge nfltrate ut een oogpunt van eerdergenoemde grondwaterstandsfluctuates. Bnnen het aangegeven gebed met lage grondwaterstanden s het grondwater tot op grote depte veelal aëroob. Met name de flanken van de gestuwde gebeden bevatten overwegend zuurstofhoudend water; de kwaltet van het grondwater n de centra van de gestuwde gebeden moet n het algemeen als mnder aëroob worden gekenschetst. Onder aërobe omstandgheden zal het geïnfltreerde en teruggewonnen water naar verwacht net te hoeven worden nagezuverd. Er worden dan wel bjzondere esen aan de kwaltet van het te nfltreren water gesteld, terwjl grote zorg moet worden besteed aan een juste stuerng van de nfltrategebeden en een zorgvuldge bedrjfsvoerng n hydrologsch opzcht. Het aantrekken van anaëroob grondwater moet te allen tjde worden vermeden. Het water kan op verschllende wjzen worden geïnfltreerd. Een ondersched kan worden gemaakt tussen open nfltrate door mddel van vjvers of kanalen en gesloten nfltrate door mddel van ondergrondse tunnels of njecteputten. Elk van de genoemde nfltratemethoden heeft zjn egen voor- en nadelen en welke methode n de praktjk wordt toegepast, zal mede afhangen van de plaatseljke geohydrologsche struc-

6 00 tuur van de ondergrond en de mogeljkhed tot aanpassng aan het landschap. Bj de utwerkng van het nfltratevoorbeeld Kroondomen herna zjn deze methoden beschouwd. Bronnen van wateronttrekkng Als bron van wateronttrekkng voor nfltrate n de Veluwe komen n aanmerkng de Nederrjn, de IJssel, het IJsselmeer en het Veluwemeer. Bj een nadere keuze van de plaats van onttrekkng spelen n waterhushoudkundg opzcht zowel waterkwanttets- en kwaltetsaspekten een belangrjke rol. In het Structuurschema Drnk- en Industrewatervoorzenng 97 wordt als mogeljke produktecapactet van de gezamenljke werken 500 mljoen m per jaar genoemd, hetgeen neerkomt op een wateronttrekkng van gemddeld 6 m /sec en perodek maxmaal 0 m /sec. Zou het tot een volledge utvoerng van de werken komen dan zal dt altjd gefaseerd gebeuren. Meerdere nfltrategebeden en verschllende plaatsen van wateronttrekkng zjn herbj denkbaar. Bnnen het waterhushoudkundge systeem van Nederland zal een onttrekkng ten behoeve van het Veluweprojekt denen te worden beschouwd n samenhang met andere belangen de voor toedelng van oppervlaktewater n aanmerkng komen. IJsselmeer Bj een onttrekkng aan het IJsselmeer worden de voor- en nadelen ondervonden van de mengng van Rjnwater met utslagwater ut het omrngende gebed. Een nadeel s dat bj calamteuze verontrengng van Rjn of IJsselmeer het wellcht maanden kan duren voordat de verontrengng s doorgespoeld. Veluwemeer Het voordeel van een onttrekkng aan het Veluwemeer s de mengng met opkwellend zoet water ut de Veluwe en het door beken aangevoerd water. Naarmate deze onttrekkng zou toenemen, dent ter compensate meer Rjnwater n het Veluwemeer te worden ngelaten en wordt bovengenoemd voordeel klener. Nederrjn en IJssel Vooralsnog gaat de voorkeur ut naar onttrekkng van water aan Nederrjn of IJssel. Evenals bj de onttrekkng aan IJsselmeer of Veluwemeer het geval zou zjn, s een vergaande zuverng van het oppervlaktewater noodzakeljk. Daarnaast s door een juste keuze van het hydrologsche systeem van nfltrate en onttrekkng ter plaatse van het nfltrategebed een belangrjke kwaltetsafvlakkng van o.a. temperatuur en zoutgehalte te bereken. Van prmar belang s de kans op het optreden van een calamteuze verontrengng van het rverwater, waarbj de onttrekkng van rverwater ten behoeve van de nfltrate moet worden onderbroken. Deze calamteten kunnen het gevolg zjn van ncdentele ongecontroleerde ndustrële lozngen van toxsche stoffen, scheepsongevallen, ongevallen op spoorwegen en autowegen de de rver krusen of er dcht langs zjn gelegen e.d. Ondersched kan worden gemaakt tussen verontrengngen de goed oplossen en de welke sterk aan slbdeeltjes adsorberen. Goed oplosbare verontrengngen zullen het snelst het onttrekkngspunt passeren. Ut onderzoekngen van het RIZA (Rjksnsttuut voor Zuverng van Afvalwater) s gebleken dat na een puntlozng van een goed oplosbare kleurstof een komeetachtge vlek ontstaat, waarbj de lengte van de dffuse staart globaal / bedraagt van het doorlopen trajekt. Bj het optreden van een accdentele lozng van een toxsch goed oplosbare stof nabj Bazel, ca. 600 km bovenstrooms, zou een vervuld rvertrajekt van ca. 50 km het onttrekkngspunt moeten passeren. Voor een onttrekkngspunt aan de IJssel betekent dt n een perode met een lage afvoer een onderbrekngstjd van maxmaal enge dagen. Een nader orënterend onderzoek van het RID n samenwerkng met de Drekte Waterhushoudng en Waterbewegng van Rjkswaterstaat, heeft deze utkomst bevestgd (ze artkel van r. B. C. J. Zoeteman, HO nr. 4, februar 975). Bj calamteten met aan slb adsorberende stoffen wordt het transport naar de mondng over een langere perode utgestrekt. Een voorbeeld van een praktsch geval s de endosulfancalamtet van 969 toen gedurende weken geen water werd onttrokken. De tweede endosulfangolf de door het RIV (Rjksnsttuut voor Volksgezondhed) n het najaar van 969 werd geconstateerd held 4 à 6 weken lang aan (ze afb. ). Een nader onderzoek naar de mogeljke Afb. - Endosuljanconcentrate (a + ß) n Rjnwater n 969 en 970 (bron RIV). duur en frequente van calamteten s n het kader van het Structuurschema Drnken Industrewatervoorzenng aangevat ten ende een dudeljker nzcht n deze complexe problematek te verkrjgen. Met het voorbeeld van de endosulf ancalam tet voor ogen wordt ervan utgegaan dat bj onttrekkng aan Nederrjn of IJssel tenmnste met een aaneengesloten onderbre kngsperode van 4 à 6 weken rekenng moet worden gehouden. In het geval van d( Veluwe-nfltrate wordt n de berekennge een maxmale onderbrekngsperode van maanden per jaar aangehouden. Een langere onderbrekngsperode s n prncp net onmogeljk, maar geeft meer problème met grondwaterstandsfluctuates en de mogeljkhed om de geslonken watervoorraden tjdg aan te vullen. Utgangspunten hypothetsch nfltrateprojekt Kroondomen De realserng van een nfltrateprojekt oj de Veluwe vergt een harmonsche npassn n het geheel van de rumteljke ordenng en n bjzonder met betrekkng tot de belangen van landbouw, natuur en landschap. De omvang en aard van het onder zoekprogramma van de CIV zjn her een dudeljk voorbeeld van. Tenende een z< goed mogeljk nzcht te verkrjgen n de relates met andere belangen en om tot ee optmale technsche oplossng te kunnen geraken, werd behoefte gevoeld aan een ut gewerkt nfltratevoorbeeld, betrokken op een feteljke stuate. Besloten werd dat de Technsche Werkgroep bj wjze van vnge oefenng een hypothetsch nfltrateprojek op paper zou utwerken, waarbj het nfltrategebed mdden op de Veluwe s gelegen en de nlaat met zuverngswerken ergens aan de IJssel. Als proefrekengebed s toen een deel van het Kroondomen gekozen, omdat hervan relatef veel geohydrologsche gegevens bekend zjn en daardoor de utkomsten var de berekenngen een reële voorstellng van zaken zullen geven. Voorts voldoet het gebed n hoge mate aan de esen de n algemene zn aan nfltrategebeden worde gesteld, nl. geschkte geohydrologsche gesteldhed en mogeljkhed van beschermng van het terren tegen verontrengng. Ook de stuerng ten opzchte van de aanvoerbron van water, de IJssel, kan als representatef voor mogeljke nfltrategebeden op de Veluwe worden gezen. De utwerkng van het nfltratevoorbeeld Kroondomen door de Technsche Werkgroep s gesched n een vertal ad hoc groepen, de elk een bepaald facet van het nfltrateprojekt hebben beschouwd. Deze facetten betreffen de utwerkng n zuverngstechnsch, geohydrologsch, geochemsch en bouwtechnsch opzcht. Herbj

7 H 0 (8) 975, nr. 5 0 werden de volgende gemeenschappeljke utgangspunten gekozen: produkte gemddeld 00 mljoen m per jaar (.400 m /uur); wateronttrekkng aan de IJssel; vergaande zuverng van het oppervlaktewater; stuerng van nfltrate- en onttrekkngsmddelen zodang dat geen of weng utwsselng van het nfltraat met het omrngende grondwater optreedt en een optmale kwaltetsafvlakkng (temperatuur, zoutgehalte e.d.) wordt berekt; maxmale onderbrekngsperode van de nfltrate (onttrekkng aan de IJssel).v.m. calamteten, reparatewerkzaamheden of om waterhushoudkundge redenen wordt gesteld op totaal maanden per jaar; gedurende deze maanden gaat de onttrekkng aan het nfltrategebed (leverng aan het voorzenngsgebed) ononderbroken door; nfltrate na onderbrekngsperode, ter aanvullng van de geslonken watervoorraad n en rond het nfltrategebed, s maxmaal 0 % van de nfltrate onder normale omstandgheden; ontwerp, utvoerng en explotate van de gezamenljke werken denen zo goed mogeljk te worden aangepast aan het natuur- en stltekarakter van het gebed (mnmum aan gebouwen, zo veel mogeljk automatserng e.d.). ïj de utwerkng van de plannen meer n letal zjn door de ad hoc groepen vaak ïog aanvullende utgangspunten geformueerd. vlet nadruk zj nogmaals vermeld, dat het ;aat om de presentate van een voorbeeld r an mogeljke nfltrate. Door mn of meer oevallge omstandgheden s hervoor het Croordomen gekozen. Het betreft herbj :chter geenszns de voorberedng van een»esteksklaar ontwerp, gercht op utvoerng n de praktjk. Thans zal nader op de resulaten van de werkzaamheden van de afzonerlj ke ad hoc groepen worden ngegaan. 'uverngstechnsche aspekten )oor de Ad Hoc Groep Zuverng s een oorstel utgewerkt voor een optmale uverng van Rjnwater voor nfltrate n Ie Veluwe. De Ad Hoc Groep Zuverng?as als volgt samengesteld: r. J. C. Schppers, Gemeenteljk Energebedrjf Dordrecht De zuverng van het oppervlaktewater voordat het wordt geïnfltreerd s een essenteel en noodzakeljk element van de Veluwe-nfltrate, waarbj wordt beoogd: beschermng van de bodem tegen verontrengng (voorkomng van accumulate van verontrengende stoffen n de ondergrond n bjzonder n de bovenste meters van het bodemprofel); nfltrate met hoge snelhed ter beperkng van de omvang (oppervlakte) van de nfltratemddelen; mnmale verstoppng van de nfltratemddelen en derhalve mnmale explotate-actvteten n het terren; handhavng van aërobe n de bodem van de Veluwe en het vookomen van de noodzaak tot eventuele nazuverng van het na nfltrate onttrokken water. Er wordt naar gestreefd een kwaltet water te nfltreren de praktsch overeenstemt met water van drnkwaterkwaltet. Op grond van ervarngen de door de waterledngbedrjven zjn opgedaan bj het gebruk van oppervlaktewater voor de drnkwaterberedng en de voorlopge resultaten van de proefnstallate te Ledun s een zuverngsschema opgezet zoals n afb. s weergegeven (ze ook afb. 7). Het door de Ad Hoc Groep Zuverng voorgestelde zuverngsschema omvat de volgende zuverngsfasen. a. Vlokvormng en sedmentate Het doel van de toepassng van vlokvormng s de verwjderng van zwevende en collodale stoffen en een verlagng van de concentrate aan fosfaat. Vele organsche stoffen worden aan de vlok geadsorbeerd; Afb. - Mogeljk zuverngsschema voor nfltrate van Rjnwater n de Veluwe. RIVIER VLOKVORMING EN SEDIMENTATIE j STABILISATIE CONSERVERING ANALYSEBEKKEN KCOLADSORPTIE AFVALWATER* SLIBVERWIJ. DERING OZONISATIE ph-correctie BREEKPUNTS- CHLORING het gehalte aan spoorelementen daalt door coprecptate. Op grond van proeven van de Watertransportmaatschappj Rjn- Kennemerland (WRK) te Jutphaas s gekozen voor de klasseke coagulate gevolgd door beznkng n horzontale beznkngsbassns. De ervarngen aldaar hebben utgewezen dat een betere vlokvormng wordt verkegen n het coagulateproces van het ruwe rverwater bj een hoger slbgehalte, terwjl ook de verdchtbaarhed van het coagulatsch slb hoog s. Een nadeel s dat deze trap van voorzuverng geschakeld s vóór het analysebekken en net beschermd s tegen een (onopgemerkte) ernstge verontrengng van het rverwater. b. Analysebekken Behalve voor de nabeznkng van het coagulateslb s het analysebekken vooral bedoeld als een kwaltetscontrole van het ngenomen water. De tjd nodg voor een waterdeeltje om het bekken van begn tot end te doorstromen moet voldoende lang zjn voor de analyse van een ter plaatse van het nlaatpunt genomen watermonster. Bljkt het water ongeschkt voor verdere zuverng en nfltrate dan kan de nfltrate tjdg worden onderbroken en het veronrengde water ut het bekken terug op de rver worden gevoerd. De verbljftjd van het water n het bekken (doorstromngstjd) s ten mnste op dagen te stellen. In het onderhavge voorbeeld dent het analysebekken net ter overbruggng van peroden dat het rverwater te ernstg zou zjn verontrengd. Ongeacht de duur van de calamteuze verontrengng zal steeds de nfltrate moeten worden onderbroken. Wenst men deze overbruggngsfuncte wèl dan moet een zekere pelvarate n het bekken toelaatbaar zjn. In dat geval zou bj onderbrekng van de onttrekkng van r ] ONTHARDING j DROOÔFILTRATIE GEFORCEERDE BELUCHTING SECUNDAIRE *"j VLOKVORMING L J <" - - SNELFILTRATIE [--, f [ r. B. C. J. Zoeteman (voorztter), Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. J. Hrubec (secretars), Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng dr. r. A. Graveland, Gemeentewaterledngen Amsterdam r. M. J. van Melck, Drnkwaterledng der gemeente Rotterdam TRANSPORT NAAR VELUWE ] DA GE j ONTGASSING :NTUE EL AANVULLEN ARVOC R MOETEN T RESER VEERD - INFILTRATIE TERUGWINNING DE Z IVER NGSTRAP RREIN EN V. ORDEN STABILISATIE CONSERVERING TRANSPORT NAAR RAND VAN VELUWE "-* jontmanganing \ - -J CONSERVERING j m- """ -ONTIJZERING f l l

8 0 water aan de rver door nterng op de watervoorraad n het analysebekken de zuverng en het transport van water naar het nfltrategebed ongestoord kunnen doorgaan. Een zekere compartmenterng van het bekken verdent dan aanbevelng. Kortstondge calamteten van net aan slb gebonden verontrengngen zouden dan zonder onderbrekng van de nfltrate kunnen worden overbrugd. Toepassng en vaststellng van een optmale pelvarate s vooral een economsche kweste, terwjl de realserng mede wordt bepaald door landschappeljke overwegngen (hoogte van djken e.d.). c. Ozonsate Het hoge oxydatevermogen van ozon ledt tot een verbeterng van het rendement van de voorzuverng met betrekkng tot de mcrobologsche gesteldhed, een verwjderng van kleur-, reuk- en smaakstoffen en de verwjderng van mcroverontrengngen zoals pestcden, synthetsche detergenten e.d. d. Onthardng Het Rjnwater s voor hushoudeljk gebruk als hard te beschouwen. In het zuverngsschema s de onthardng als een facultateve zuverngstrap opgenomen. Er wordt rekenng gehouden met een verlagng van 5 meq/ tot meq/. e. Secundare vlokvormng en snelfltrate De toepassng van secundare vlokvormng en snelfltrate tussen de ozonsate en de nog te noemen droogfltrate en akteve koolfltrate kan worden gezen als een addtonele zuverngstrap. Bj een hoge belastng van de droogflters met zwevende stoffen kan de nschakelng van snelfltrate noodzakeljk bljken. Naar verwacht zullen de droogflters de functe van de snelflters kunnen overnemen, maar nettemn dent met de eventuele bouw van de snelflters rekenng te worden gehouden en hervoor het terren te worden gereserveerd. f. Droogfltrate en breekpuntschlorng Bede zuverngstrappen hebben tot doel de ammonak ut het oppervlaktewater te verwjderen. Het ammonakgehalte van het Rjnwater bedraagt gemddeld à 4 met pekconcentrates van 7 à 8. Gezen het hoge zuurstofverbruk voor de ntrfcate van ammonak s met het oog op de handhavng van een aërobe toestand n de Veluwebodem de verwjderng van het ammonak ut het oppervlaktewater van essentële betekens. Door droogfltrate en breekpuntschlorng gecombneerd toe te passen worden de verschllende voordelen verbonden aan de bede methoden van ammonakverwj derng optmaal benut. Droogfltrate kent het belangrjke voordeel dat geen chemcalën worden gebrukt, maar heeft als bezwaar: de gevoelghed voor temperatuurschommelngen en de vormng van het bj concentrates boven 50 ongewenste ntraat. Just wanneer de werkng van de droogfltrate mnmaal s door de lage temperatuur, zjn bj de Rjn de te verwjderen concentrates van ammonak maxmaal. Breekpuntschlorng s steeds een betrouwbare methode gebleken; heeft als voordeel de volledge verwjderng van ammonak door de vormng van moleculare stkstof, maar heeft onder meer als nadeel het hoge verbruk van chloor met als gevolg een verhogng van het chlordegehalte van het gezuverde water. Ook de opslag van chloor verest de nodge voorzorgen. Het nut van de combnate s ern gelegen, dat alleen tjdens de wntermaanden bj een onvoldoende werkng van de droogfltrate een supplementare breekpuntschlorng wordt toegepast. De stjgng van het chlordegehalte door het chloorverbruk s dan het mnst bezwaarljk. g. Akteve koolfltrate Het doel van deze zuverngstrap s de verwjderng van persstente toxsche stoffen (pestcden, carcnogene stoffen e.d.) en de reuk- en smaakstoffen. De toepassng van een aktef koolflter dent tevens als een 'polshng unt' en als beschermng tegen eventuele moeljk controleerbare toxsche stoffen. h. Waterconserverng Om een bacterële nagroe n de transportledng van de zuverngswerken naar de Veluwe tegen te gaan wordt chloordoxde gedoseerd. Ter voorkomng van veranderngen n de samenstellng van het water dent het water voorts chemsch gestablseerd te worden (ph-correcte). Utgaande van de hudge kwaltet van het Rjnwater (jaargemddelden ) en de voorgestelde chemsche zuverng s door Ad Hoc Groep Zuverng een globale prognose opgesteld van de kwaltet van het te nfltreren water. Deze prognose s aangegeven n tabel I en s het utgangspunt geweest voor de Ad Hoc Groep Geocheme bj het onderzoek naar het gedrag van het geïnfltreerde water bj doorstromng van de ondergrond. Opgemerkt wordt dat de prognose de gemddelde kwaltet betreft. De te bouwen zuverngsnstallate zal daarbj flexbel genoeg denen te zjn om tjdeljk bepaalde pekconcentrates aan veronrengende stoffen te kunnen verwerken. De ad hoc groep heeft zch net gewaagd aan voorspellngen met betrekkng tot de kwaltet van het Rjnwater n ons land. Hopeljk zal het nternatonaal overleg zoals n de Internatonale Rjncommsse, de Europese Gemeenschappen en de Raad van Europa n de toekomst aanledng kunnen zjn om ten aanzen van het Veluwe nfltrateproject een betere grondstof als utgangspunt te hanteren. De Ad Hoc Groep Zuverng heeft een voorbeeld van een mogeljke zuverng geschetst op grond van opgedane ervarngen. Afhankeljk van de veranderngen van de aard van de verontrengng van he Rjnwater en technsche ontwkkelngen kunnen andere zuverngsschema's de voor keur verdenen. Geohydrologsche aspekten Door de Ad Hoc Groep Geohydrologe s een verkennende stude utgevoerd naar de kwanttateve hydrologsche aspekten verbonden aan eventuele kunstmatge nfltrât) van gezuverd Rjnwater n de Veluwe n bjzonder met betrekkng tot het nfltrate voorbeeld Kroondomen. De Ad Hoc Groep Geohydrologe was als volgt samen gesteld: drs. E. Romjn (voorztter/secretars), Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. C. v. d. Akker, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng dr. S. Jelgersma, Rjks Geologsche Denst r. J. H. C. Mülschlegel, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. A. J. Roebert, Gemeentewaterledngen Amsterdam r. P. A. Vermeer, Laboratorum voor Geotechnek, Technsche Hogeschool Delft r. G. P. Wnd, Insttuut voor Cultuurtechnek en Waterhushoudng De ad hoc groep had vooral tot taak om utgaande van de beschkbare geohydrologsche gegevens een systeem van nfltrate en onttrekkng te ontwerpen, waarbj een mnmale utwsselng van nfltraat met he van nature aanwezge grondwater plaatsvndt. Voorts wordt een optmale kwaltet afvlakkng van het geïnfltreerde water n de bodem beoogd en zjn berekenngen utgevoerd met betrekkng tot te verwachte grondwaterstandsfluctuates n en rond he nfltrategebed. Er s utgegaan van een bedrjfsvoerng zoals eerder s omschrever De eenvoudgste vorm van nfltrate ontstaat bj een centrsch gelegen nfltrate punt met daaromheen een crkelvormge rng van terugwnnngsputten. Projekteert men een dergeljk systeem op het beeld va de natuurljke grondwaterstromng n de Veluwe dan zal n de statonare toestand benedenstrooms evenveel geïnfltreerd water afstromen (nfltrateverlezen) als e bovenstrooms aan grondwater volgens het natuurljk verhang het crkelvormge nfl-

9 H 0 (8) 975, nr. 5 0 TABEL I - Kwaltetsprognoses n geval van aërobe nfltrate-omstandgheden. Parameter Groothed Rjnwater Chlorde Ntraat Sulfaat Fosfaat Waterstof carbonaat Cyande Natrum Kalum Ammonum Org. ammonum Calcum Magnesum IJzer Mangaan Arseen Beryllum Cadmum Chroom Cobalt Koper Kwk Lthum Lood Nkkel Vanadum Znk Lndaan HCB Endosulfan Cholnesterase remmers Polycyclsche aromaten MS/ paraoxoneenheden Mg/m ,5 60 < 0,0 65 0,8 0,8 90,5 0, 0 0, , , 0,5 0, Opkwellend Opkwellend Geïnfltreerd grondwater grondwater Oorspron- Voorgezuverd water = na K k na 5 % kejk water voor teruggewonnen utwsselng utwsselng grondwater * nfltrate water met nfltraat met nfltraat (aëroob) 80» , ,05 0,0 ] 90 0,0 0,0 0,9» 0,5 «0,5 0 0, 0 «0 «5» 5 40 < 0,05 < 0,0 < 0,0 < 0,0 « , ,' 0. «0,» o, » 5»» 5 8 < 0. < 0. < 0, < 0, spoor ,05 0,00 < 0, ,5 0, , ,4 0, 0,4 0, 0,8 4 0, < 0,05 < 0,0 < 0,0 < 0, , 0 0, ,5 0,06 0, 0, 0, 0,5 0 0, 0 0, 0, 0,4 0, 0,8 0, < 0,05 < 0,0 < 0,0 < 0,0 50 0, 0, 0,5 0,5, < 0,05 < 0,0 < 0,0 < 0,0 50 Hudge concentrates n beken en sprengen van de Velu we Regenwater ** ,06 0, ,5 0,4 0,0 0, ,0 0, 0, 0,,6 4 0,6,5, < 0,05 < 0,0 < 0,05-0 -, ,05-0, , ,7 0 -,0 0, 4,0 0,0 4,0 0,08 0, 4,0,5, 4 4, 8 < 0,05 < 0,0 50 * Waar mogeljk zjn de n Veluwe grondwater gemeten concentrates opgevoerd, gezen de lggng der monsterplaatsen heeft een aanmerkeljk deel van deze waarnemngen betrekkng op net-gecontamneerde plaatsen. In enkele gevallen (pestcden en polycyclsche aromaten) s gebruk gemaakt van elders op mn of meer vergeljkbare punten gemeten concentrates. ** Waarden op met de Veluwe vergeljkbare plaatsen. Onderzoek n het Veluwegebed zelf staat op het onderzoekprogramma. trategebed bnnenstroomt. Er zal weng of geen veranderng optreden n het normale door de neerslag veroorzaakte patroon van grondwaterstandsfluctuates. De afstand van het nfltratepunt tot de terugwnnngsputten s overal dezelfde (geen spredng n verbljftjd) en een kwaltetsafvlakkng wordt net berekt. Een dergeljk systeem beantwoordt slecht aan de gestelde utgangspunten van mnmale verlezen aan nfltraat en een optmale kwaltetsafvlakkng. Door r. P. A. Vermeer s daarom een systeem ontworpen, waarbj deze gebreken zjn verholpen. In plaats van een centrsche nfltrate s het nfltratepunt excentrsch gekozen op de as door het mddelpunt van de crkel evenwjdg aan de stromngsrchtng van het grondwater. Deze toestand s schematsch n afb. 4 aangegeven. Herdoor ontstaat een zone van geïnfltreerd water (nfltratebel) de de vorm van een ovaal aanneemt en zch over de hele hoogte van het watervoerende pakket (ca. 00 m t.p.v. Kroondomen) utstrekt. In tegenstellng met de centrsche nfltrate 0""' ILT " TISM ' rylnfiltbatleeel Afb. 4 - Schematsch bovenaanzcht van excentrsch nfltratesysteem. vndt bj de excentrsche nfltrate wèl een verstorng van het bestaande grondwaterpatroon plaats. Bovenstrooms wordt het water opgestuwd, benedenstrooms als het ware afgezogen. Door de wsselende afstand van het nfltratepunt tot de rng van onttrekkngsputten wordt een lnare verblj f tjdspredng van het water n de ondergrond verkregen en wordt een belangrjke kwaltetsafvlakkng berekt. Tot zover de statonare toestand, waarbj evenveel water wordt geïnfltreerd als onttrokken. Wordt de nfltrate gedurende twee maanden onderbroken dan zal bj een contnuerng van de onttrekkng de nfltratebel (de ovaal n afb. 4) klener en dunner worden. Om te voorkomen dat met het nfltraat grondwater wordt opgepompt, s het systeem zodang te ontwerpen dat de ovaal aan het ende van de twee maanden onderbrekng de rng van onttrekkngsputten nog net heeft berekt. In de daaropvolgende perode van aanvullng kan de nfltratebel weer tot zjn oorpronkeljke omvang worden utgebred. Een belangrjk utgangspunt s dat de onderbrekngsperode van maxmaal maanden per jaar bj een volledge capactetsbezettng van 00 mljoen m per jaar net wordt overschreden. Zou dt wel het geval zjn dan zou dat bj het hervoor beschouwde ontwerp leden tot utwsselng van nfltraat met grondwater en tot grotere grondwaterstandsfluctuates. Bovengenoemd systeem s doorgerekend voor de stuate van het Kroondomen. Vanwege de ansotropc van de bodem (scheef stellng van aardlagen door stuwng) s n de berekenngen de doorlatendhed van de bodem voor de horzontale stromng

10 04 evenwjdg aan de stuwngsrchtng (kd = 6000 m /dag) groter gekozen dan loodrecht op deze rchtng (kd = 000 m /dag). Het gevolg hervan s dat de crkelvormge rng van onttrekkngsputten n het theoretsche voorbeeld van een homogeen watervoerend pakket verandert n een ellpsvorm. Lggng en grootte van de ellps en de ovaal n de statonare toestand zjn voor het Kroondomen aangegeven n afb. 8. Een groot aantal berekenngen s utgevoerd om de kwaltetsafvlakkng door mengng van water met een verschllende verbljftjd n de ondergrond na te gaan. Het betreft her vooral de goed oplosbare stoffen de n concentrate afhankeljk zjn van de afvoer van de Rjn en onveranderd het grondmassef van de Veluwe doorstromen zonder daarbj sporen (bjv. door adsorpte) achter te laten. Als kwaltetsparameter s het chlordegehalte gehanteerd. De nvloed van de verbljftjdspredng op de kwaltetsafvlakkng s nagegaan bj verschllende zoutbelastngen en s betrokken op de hstorsche afvoerkarakterstek van de Rjn. In het voorbeeld van het Kroondomen s bj de stuerng van de nfltrate- en onttrekkngsmddelen n afb. 8 utgegaan van een gemddelde verbljftjd van het water n de bodem van één jaar met een spredng van jaar (T mn = mnd.; T gem = mnd.; T max =4mnd.). Bjvoorbeeld bj een kunstmatge chlordelast van de Rjn van 00 kg/sec komt dat neer op een chlordegehalte van het af te leveren water van doorgaans 50 tot 00 met een enkele utscheter naar 50. Het chlordegehalte van het ruwe Rjnwater kent een veel grllger verloop met hogere pekconcentrates en lagere mnma. Opgemerkt wordt dat bj een grotere spredngstjd, bjv. van meer dan jaar, het effect van de afvlakkng slechts weng toeneemt. Rume aandacht s besteed aan de te verwachten grondwaterstandsfluctuates. Utgaande van verschllende geohydrologsche bodemconstanten zjn tal van combnates doorgerekend. Eerder n deze paragraaf s reeds vermeld dat bj excentrsche nfltrate ook n de statonare toestand de oorspronkeljke grondwaterstromng wordt beïnvloed. Zo zal bjv. n het geval van het Kroondomen op km en 6 km bovenstrooms van het theoretsche nfltratepunt een grondwaterstandsstjgng van resp. ca. 80 cm en 60 cm zjn te verwachten en km en 6 km benedenstrooms een grondwaterstanddalng van eveneens resp. ca. 80 cm en 60 cm. Door de aanwezghed van een weng doorlatende klelaag op gernge depte even ten westen van het Kroondomen zullen deze grondwaterstandsfluctuates (potentaalschommelngen) slechts optreden n het depere grondwaterpakket en de grondwaterstand nabj het maaveld net beïnvloeden. Een voorbeeld van de grondwaterstandsfluctuates als gevolg van de onderbrekng van de nfltrate en de extra aanvullng met nfltraat s gegeven n afb. 5 en afb. 6. Afb. 5 laat zen hoe op dre wllekeurge afstanden van het nfltratepunt de grondwaterstand n de tjd kan fluctueren. Afb. 6 geeft de maxmaal te verwachten grondwaterstandsfluctuates aan tot op 0 km van het nfltratepunt. De berekende grondwaterstandsfluctuates denen te worden gesuperponeerd op de bestaande grondwaterstand n statonare toestand. Een belangrjk punt vormt de mogeljke utwsselng van geïnfltreerd water met omrngend grondwater. Berekend s dat na een onderbrekng van maanden tjdens de perode van extra aanvullng éénmalg een hoeveelhed van m nfltraat (0, % van de jaarprodukte) wordt afgestoten. Voorts treedt utwsselng op als gevolg van dffuse ter plaatse van het contactvlak grondwater-ïnfltraat, nhomogentet van de ondergrond en andere verschllen tussen theoretsche utgangspunten en praktsche omstandgheden. De 'afstromngsvelezen' zullen bj goede aanpassng van de werken aan de geohydrologe naar verwacht mnder dan,5 % en n eder geval mnder dan 5 % van de totale jaarprodukte van 00 mljoen m bedragen. De geohydrologsche berekenngen hebben alle betrekkng op de stromng n de verzadgde zone. De nfltratemddelen (vjvers, tunnels en putten) zjn daarbj schematsch n één punt geconcentreerd gedacht. In werkeljkhed zullen bnnen het nfltrate gebed afwjkngen optreden. Afhankeljk van de geologsche structuur van de bodem kan het verschl utmaken op welke wjze het water va de onverzadgde zone het grondwater berekt en welk nfltratemdde wordt toegepast. In het kader van dt voorbeeld, waarbj het vooral om de beïnvloedng van de waterhushoudkundge toestanc buten het nfltrategebed gaat, s dat thans mnder van belang. Tenslotte wordt opgemerkt dat door het laboratorum voor Geotechnek van de Technsche Hogeschool Delft een speetmodel van het voorbeeld van excentrsche nfltrate s gebouwd. Op aanschouweljke wjze wordt bevestgd wat de computerberekenngen cjfermatg hebben opgeleverd Geochemsche aspekten De Ad Hoc Groep Geocheme heeft bestudeerd welke gevolgen de Veluwe-nfltrate n geochemsch opzcht kan hebben. Een belangrjk utgangspunt voor deze stude vormden de werkzaamheden van de Ad Hoc Groepen Zuverng en Geohydrologe. De Ad Hoc Groep Geocheme was als volg samengesteld: r. B. C. J. Zoeteman (voorztter), Rjksnsttuu voor Drnkwatervoorzenng dr. F. J. J. Brnkmann (secretars), Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng prof. dr. G. B. Engelen, Insttuut voor Aardwetenschappen, Vrje Unverstet dr. M. J. Frssel, Insttuut voor Toepassng var Atoomenerge n de Landbouw drs. H. J. M. Lps, Provncaal Waterledngbedrjf van Noord-Holland Afb. 5 - Grondwaterstandfluctuates als functe van de tjd bj onderbroken nfltrate. AFSTAND TOT INJECTIEPUT r= 500m r: 500m r= 5000m ONDERBREKING GEDURENDE M A AN DE N, A ANVULLING MET 0% GEDURENDE 0 MAANDEN DEBIET Q = 00X0 6 m /jr BERGINGSCOËR S= 0, DOORLATENDHEID KD m/ dog Afb. 6 - Maxmum en mnmum grondwaterstandsfluctuate bj onderbroken nfltrate. <».00 ** 0,00 E z j_, ,00 O Z O a J ID.0 00.C 00.C 00^-4.C 0O~SC C oo ao oo a DOO / / AFSTAND TOT "" INJECTIEPUNT

11 H 0 (8) 975, nr Spleetmodel voor het systeem van excentrsche nfltrate; lnks s punt van nfltrate, rechts s punt van onttrekkng; natuurljke grondwaterstromng van lnks naar rechts. Het punt rechts smuleert een rng van putten, (foto TH Delft) Bel van geïnfltreerd water (ovaal) n statonare toestand, waarbj evenveel water wordt geïnfltreerd als onttrokken, (foto TH Delft) r. C. R. Menard, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. P. Poelstra, Insttuut voor Toepassng van Atoomenerge n de Landbouw drs. E. Rornjn, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng De ad hoc groep had vooral tot taak de utlogngs-, transport- en accumulateverschjnselen te beschouwen bj nfltrate van gezuverd Rjnwater n de Veluwe, tenende nzcht te verschaffen n de kwaltet van het na nfltrate terug te wnnen water en de gegevens te verschaffen op grond waarvan de ecologsche gevolgen van de Veluwe-nfltrate zouden kunnen worden bepaald. Dt laatste geldt n het bjzonder voor de eventuele 'afstromngsverlezen' aan nfltraat, waarbj valt te bedenken dat het gaat om utwsselng van grondwater met water van drnkwaterkwaltet. De ad hoc groep s ervan utgegaan dat de nfltrate een aëroob karakter draagt. In dt verband wordt benadrukt dat de stuerng van de nfltrategebeden en de bedrjfsvoerng n hydrologsch opzcht steeds gercht moeten zjn op het vermjden ran het aantrekken van anaëroob grondmater. Mengng van geïnfltreerd aëroob vater met anaëroob grondwater kan aanledng geven tot verstoppng ter plaatse van e onttrekkngsmddelen en nazuverng /an het teruggewonnen water noodzakeljk naken. De resultaten van de stude door de ad hoc»roep zjn samengevat n tabel I. De progïose van de kwaltet van het terug te vnnen water n kolom 5 wjkt slechts weïg af van de kwaltet van het gezuverde jppervlaktewater. De waarden vermeld n e kolommen 6 t/m 8 geven een ndruk van Ie mate van mogeljke kwaltetsverande- ng van het grondwater door utwsselng net geïnfltreerd water (ze vorge paragraaf). Ten aanzen van de natuurljke stuate zal «n verhogng van het gehalte aan chlo- Bel van geïnfltreerd water na onderbrekng van de nfltrate; vormng van lobben de met het afstromende grondwater worden meegevoerd, (foto TH Delft) Bel van geïnfltreerd water na hervattng van de nfltrate; een verdere nsnoerng van het tot afstromng gekomen nfltraat vndt plaats; de statonare toestand s praktsch hersteld, (foto TH Delft) rde, ntraat, sulfaat, natrum, calcum en lthum optreden. Wat de overge bestanddelen betreft zjn geen verhogngen, n sommge gevallen zelfs verlagng van de gehalten n het afstromende grondwater te verwachten. De kwaltetsveranderng van het grondwater zou zch n het geval van het Kroondomen ut kunnen strekken over een strook ter breedte van ca. km benedenstrooms vanaf het nfltrategebed. Mengng van het eventuele 'verles' aan nfltraat geschedt met het depere grondwater, dat zeer langzaam n noordwesteljke rchtng afstroomt onder de ondepe klelaag ten westen van het Kroondomen. Pas een aantal eeuwen na aanvang van de nfltrate zou deze kwaltet buten de Veluwerand opkwellen. Op deze lange tocht zal overgens door dsperse en adsorpte een verlagng van de concentrate aan stoffen optreden en de oorspronkeljke grondwaterkwaltet worden benaderd. Doordat tot nu toe geen eendudge relate tussen de kwaltet van het onderzochte grondwater en het water n de nabj gelegen sprengkoppen s gevonden en het redeljk s te veronderstellen dat de sprengen voor een belangrjk deel door neerslagwater ut de bovenste pakketten worden gevoed, wordt een prognose over de mogeljke kwaltetsbeïnvloedng van beken en sprengen bemoeljkt. Naar verwacht zal een soortgeljke kwaltetsveranderng als bj het grondwater kunnen optreden, echter n een mnder utgesproken vorm. Concentrates van enge zouten zoals natrum-chlorde zullen wellcht met een faktor twee kunnen toenemen, terwjl geen nadelge effekten ten aanzen van spoorelementen en organsche mcroverontrengngen zjn te verwachten. Een maxmale toenemng van het ntraatgehalte n beken en sprengen met 5 s mogeljk, terwjl momenteel waarden tot 0 mg NO-/I worden gevonden. Het fosfaatgehalte n de beken en sprengen zal onder nvloed van de nfltrate eerder dalen dan stjgen wegens de lage fosfaatconcentrates n het te nfltreren water. De keuze van de nfltratemddelen open dan wel gesloten nfltrate s bj goed onderhoud wat betreft beïnvloedng van het zuurstofgehalte net van belang. Bouwtechnsche aspekten Door de Ad Hoc Groep Constructes s

12 06 op grond van degegevens de door de andere ad Hoc groepen zjn geleverd een technsch ontwerp utgewerkt voor het hypothetsche nfltratevoorbeeld Kroondomen. De Ad Hoc GroepConstructes was als volgt samengesteld: A. J. N. Horstmeer (voorztter), NV Waterledng Maatschappj Gelderland r. F. L. Schoufour (secretars), Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng r. F. A. van Dam, Waterledngbedrjf Mdden-Nederland r. P. Haverkamp Begemann, Gemeentewaterledngen Amsterdam r. P. Jonkman, Waterledngbedrjf Mdden- Nederland r. J. H. C. Mülschlegel, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng Het ontwerp betreft een nfltrateprojekt van gemddeld 00mljoen m per jaar en omvat het nlaatpompstaton en de zuverngswerken aan de IJssel, de transportledng naar de Veluwe, de nfltratemddelen op het Kroondomen, de terugwnnngsmddelen en de aanzet van de transportledng voor de afvoer van het water ut het Kroondomen. De werken zjn gedmensoneerd op een capactet van m per uur. Dt smeer dan de gemddelde produktecapactet van.400 m /uur (ze paragraaf 4).v.m. de mogeljkhed om na een perode van onderbroken nfltrate tjdeljk versneld te kunnen aanvullen. De utwerkng van een nfltratevoorbeeld sgesched om een nzcht te versohaffen n de consequentes de aan de utvoerng en explotate van eventuele nfltratewerken op de Veluwe zjn verbonden. Het betreft n geen geval een ontwerp voor een werkeljk te realseren projekt. Wel zjn de plaatskeuze en de dmensonerng van de hoofdonderdelen van het projekt zodang gekozen dat van een logsch ontwerp sprake s. Een meer geschkte plaats van wateronttrekkng aan de IJssel,een ander ledngtracé of een verschuvng van het nfltrategebed s zeer goed mogeljk, maar doet aan de essente van het voorbeeld nets af. Detallerng van onderdelen s achterwege gelaten; over de landschappeljke npassng van de werken vndt n het kader van decommsse Infltrate Veluwe overleg plaats met een landschapsarchtect. Als nlaatpunt en plaats voor de zuverngswerken seen terren gekozen bnnendjks op de lnker IJsseloever ten noorden van Welsummerveld. Dt terren s een voorlopge keuze, waarbj onder andere de djksbelangen nog net n de beschouwngen zjn betrokken. Een schematsche projekte van de werken volgens het zuverngsscema van de Ad Hoc Groep Zuverng (zeafb. )s aangegeven n afb. 7. De zuverngswerken nemen een terren n beslag van 0 à 40ha, waarvan ca. 9 ha door het analysebassn. De lggng nabj de rver heeft ondermeer Bosweg n Veluwegebed. als voordeel dat bj een calamteuze verontrengng van het analysebassn de nhoud opeenvoudgewjze kan worden doorgespoeld naar de rver. Op het terren s eveneens een slbverwerkngsnstallate geprojekteerd; de aanvoer van chemcalën ten behoeve van de zuverng kan over water gescheden. Het gezuverde water wordt n een renwaterkelder opgevangenen vandaar n één fase naar het nfltrateterren opgepompt. De transportledng naar het nfltrategebed bestaat ut voorgespannen beton, s enkelvoudg ontworpen en heeft een dameter van 800 mm. De lengte van de ledng bedraagt ca. 0 km, waarvan rum 7km bnnen het Kroondomen. Het statsch hoogteverschl sca. 50m; het hoogste punt van de ledng lcht echter op 80 m +NAP, zodat aan het begn van deledng met een druk van ca. 00mwkrekenng moet worden gehouden. Een waterslagvoorzenng n de vorm van ondergrondse wndketels s zonodg toe te passen. Ook n het kader van dt voorbeeld s getracht om een tracé te Hypothetsch nfltrategebed Osseveld nabj Aardhusweg n Kroondomen. ontwerpen waarbj waardevolle gebeden zoveel mogeljk worden gespaard. Bnnen het Kroondomen volgt de ledng praktsch over de hele lengte boswegen van ca. 0 m breedte; de natuurljke hellngen van het terren worden daarbj gevolgd. Evenals voor de andere werkzaamheden op het Kroondomen geldt dat met het oogop de rustverstorng van het grof wld de aanleg van de werken n de perode van februar tot september zou denen plaats te vnden. Als mogeljke nfltratemddelen zjn beschouwd: vjvers, njecteputten en tunnels De ad hoc groep heeft geen voorkeur utgesproken voor een bepaalde nfltratewjze. Aan elk van de nfltratemddelen zjn voor- en nadelen verbonden, de afhan kejk van de omstandgheden door een eder verschllend kunnen worden gewogen De stuerng van de nfltratemddelen s schematsch door een arcerng n afb. 8 aangegeven. De keuze van de plaats smed bepaald door de bjbehorende stuerng var de onttrekkngsmddelen en de mogeljk- Afb. 7 - Schematsch overzcht van een voorbeeld van nlaat en zuverngswerken aan de IJssel.

13 H 0 (8) 975, nr.5 07 hed om het totaal aan werken optmaal n het terren n te passen. Bj nfltrate door mddel van open vjvers s gerekend met een nfltratesnelhed van 5 m/dag gebaseerd op proefnemngen met de proefnstallate nfltrate te Ledun. Rekenng houdende met de mogeljkhed van extra aanvullng s een verdelng n zes bassns gedacht met een totale oppervlakte van ca. 8 ha, waarvan zonodg één bassn buten bedrjf s. Voordelen van open vjvers zjn de technsch gernge ngreep en de lage kosten van utvoerng n vergeljkng met gesloten nfltratemddelen. Een nadeel s de snellere verstoppng (o.a. door algengroe) en de daardoor veelvuldger noodzaak tot mechansch schoonmaken van de nfltratebedden (verwjderng van cm toplaag eens n de à jaar, ofwel 4000 ton grond). Infltrate door mddel van njecteputten s bjv. mogeljk door een zestgtal putten te maken, de normaal elk een debet van 90 m /uur per put kunnen verwerken en bj verhoogde aanvoer na onderbrekng een debet van 0 m /uur per put. Voorgesteld wordt de putten te plaatsen volgens crkelvormge puttenrjen, concentrsch, met een onderlnge afstand tussen de putten van 0 m. De stralen van de crkels bedragen ca. 0 m en ca. 60 m, het aantal putten resp. 6 en 5. Aangenomen s dat over de hoogte van het hele watervoerende pakket (ca. 00 m) kan worden geïnfltreerd. Bj een boorgatdameter van 700 mm geeft dt een ntreesnelhed van 45 cm/uur bj normaal debet. Plaats, aantal en depte van de putten zjn geen star gegeven, maar kunnen bnnen bepaalde grenzen worden gevareerd. Voordelen van njecteputten zjn: weng plaatsrumte, geen verstoppng door algen, goedkoper dan tunnels. Een nadeel s dat nog weng bekend s over de toepassngsmogeljkheden van putten. Explotateactvteten bestaan ut het regeneren dan wel het opneuw boren van putten of het perodek automatsch schoonmaken door versterkt terugpompen. Een prognose aangaande de explotate-actvteten s met de hudge kenns moeljk te maken. Bj de nfltrate door mddel van ondergrondse tunnels s te denken aan een constructe bestaande ut keerwanden van gewapend beton afgedekt met voorgespannen betonbalken van 0 m lengte. Evenals bj de open vjver wordt utgegaan van een nfltratesnelhed van 5 m/dag en s een nfltrateoppervlak van ca. 8 ha nodg, ofwel een aangesloten tunneloppervlak van bjv. 400 x 00 m. Een alternateve oplossng met mnder verstorng s te bedenken door de tunnels aan weerszjden langs de Aardhusweg te leggen. In dat geval zal echter ook het hele systeem van onttrekkngsputten moeten worden aangepast. Een voordeel van tunnels s dat geen verstoppng door algengroe optreedt en de nodge explotateactvteten benedengronds plaatsvnden (rengen eens n de 5 à 0 jaren). Nadelen zjn het (eenmalge) grote grondverzet bj aanleg (depte van ngravng 4 à 5 m bj gronddekkng van m) en de zeer hoge kosten n vergeljkng met vjvers en njecteputten. De terugwnnngsmddelen zjn voor alle dre de nfltratemddelen dezelfde. Gekozen s voor een 60-tal putten met elk een capactet van ca. 50 m /uur gelegen op een onderlnge afstand van 00 m (ze afb. 8). De putten zjn elk utgerust met een egen Afb. 8 - Stuerng nfltrate- en onttrekkngsmddelen nfltrateprojekt Kroondomen. Overzcht nfltrategebed THEORETISCHE ONTTREKKINGSELLIPS BEGRENZING GEBIED MET GEÏNFILTREERD WATER ONTTREKKINGSPUT TRAFOGEBOUWTJE (ONDERGRONDS)

14 08 onderwaterpomp. Van de put s n het terren alleen een toegangsdeksel met een dameter van ca. m zchtbaar op 40 cm boven het maaveld. Ut geohydrologsch oogpunt zouden de putten langs de theoretsch berekende ellps moeten worden geplaatst. In de praktjk s gekozen voor een plaatsng langs bestaande paden, waarbj getracht s zoveel mogeljk de ellps te volgen. De totale oppervlakte van het gebed bnnen de onttrekkngsputten s globaal op 50 ha te stellen. De elektrsche voedng van de onderwaterpompen geschedt va een achttal ondergrondse transformatorkelders. De elektrsche commandovoerng, onderhoud en regstrate van bedrjfsgegevens geschedt n een gebouw op afstand, bjv. n het dorp Uddel. De putten zjn onderlng verbonden door een rngledng van wsselende dameter. De afvoerledng ut het nfltrategebed bestaat ut velghedsoverwegngen ut ledngen 0 00 mm. Het eerste deel van het tracé van deze ledng s n afb. 8 gegeven. Het transport van water geschedt onder egen verval. Een belangrjk aspekt betreft de explotateactvteten n het Kroondomen. Metngen zullen zoveel mogeljk moeten worden geautomatseerd, maar nettemn zullen perodek pompen moeten worden vervangen, nfltratébedden worden schoongemaakt en zand worden aan- of afgevoerd. De aanleg van de werken evenals belangrjke onderhoudswerkzaamheden zullen steeds met het oog op de rustverstorng van het grof Wld n de perode van februar tot september moeten plaatsvnden. Een rustverstorng van de roofvogelpopulate s ter plaatse van het beschouwde nfltrategebed n het voorbeeld van het Kroondomen net te vrezen. In het voorbeeld van het Kroondomen verdent het voorts aanbevelng om ut een oogpunt van beschermng tegen verontrengng de Aardhusweg voor gemotorseerd verkeer af te sluten. Faserng n de bouw van de te nstalleren produkte-eenheden s n het kader van dt nfltratevoorbeeld net verder utgewerkt. Een laatste opmerkng betreft de energevoorzenng. Het zal mogeljk zjn de noodzakeljke elektrctet va ondergondse kabels van het openbare net te betrekken. Nabeschouwng In het voorgaande zjn de belangrjkste punten aangegeven van de problematek de verbonden s aan de utvoerng van een technsch projekt voor nfltrate van gezuverd Rjnwater n de Veluwe. Als voorbeeld s het hypothetsche geval beschouwd dat 00 mljoen m water per jaar n een deel van het Kroondomen zou worden geïnfltreerd. Aandacht werd besteed aan de zuverngstechnsche, geohydrologsche, geochemsche en bouwtechnsche aspekten. De npassng van de werken n het landschap wordt nader bestudeerd door een landschapsarchtect als onderdeel van het onderzoekprogramma van de CIV. Ut technsch oogpunt kan de Veluwenfltrate als een reële mogeljkhed worden aangemerkt. De afwegng van een Veluweprojekt ten opzchte van andere belangen valt buten de competente van de Technsche Werkgroep. Wel s bj de opzet van het nfltratevoorbeeld Kroondomen zoveel mogeljk rekenng gehouden met de esen en wensen de n dt opzcht bj de Commsse Infltrate Veluwe leefden. Zo s n het voorbeeld van het Kroondomen ervan utgegaan dat het geïnfltreerde water zch net of althans zo gerng mogeljk met het grondwater mag mengen. Men dent zch echter wel te realseren dat het om de nfltrate van water met drnkwaterkwaltet gaat en dat mengng met aëroob grondwater ut een oogpunt van de drnkwatervoorzenng weng problemen vormt. De vraag rjst of een systeem met grotere 'verlezen' aan nfltraat van drnkwaterkwaltet en een grotere onttrekkng van aëroob grondwater en dentengevolge een gerngere grondwaterstandsveranderng n de statonare toestand net s te prefereren boven de hudge gekozen opzet bj de nfltrate n het Kroondomen. Belangrjke waterledngtechnsche kenmerken van een nfltrateprojekt Veluwe zjn: de mogeljkhed om tenmnste maanden per jaar de nfltrate te onderbreken, bjv. vanwege een calamtet op de rver, maar toch de onttrekkng van water aan het nfltrategebed net te stoppen en de leverng aan het verzorgngsgebed ongestoord te handhaven; kwaltetsafvlakkng door de onttrekkng van water met verschllende verbljftjd n de bodem waardoor drnkwater van een geljkmatge samenstellng wordt verkregen; nbeslagnemng van relatef gernge oppervlakten terren doordat het proces van voorraadvormng en afvlakkng zch benedengronds afspeelt; bovengronds s het gebruk van hetzelfde terren voor andere doelenden mogeljk, met name kan een samengaan met belangen van natuur en landschap worden genoemd; de velghed en de beschermng tegen al of net opzetteljke verontrengng van butenaf doordat vanaf het nlaatpunt aan de rver tot en met de leverng van het water aan de consument van een bevelgd en gesloten watervoorzenngssysteem sprake s. Opgemerkt wordt dat bj een utvoerng van een wllekeurg nfltrateprojekt op de Veluwe n alle gevallen een ntensef vooronderzoek zal denen plaats te vnden. Aanledng hertoe s de complexe geologsche structuur van de Veluwe. Plaatseljk voorkomende klelenzen kunnen de nfltrate verstoren of noodzaken tot de toepassng van een bepaalde wjze van nfltrate. Zo s het weng znvol om nfltrate door mddel van open vjvers toe te passen, nden zch op enge depte een mnder doorlatende laag bevndt; nfltrate door mddel van njecteputten verdent dan de voorkeur. Ook de garante dat geen anaëroob grondwater wordt aangetrokken s een belangrjk punt van onderzoek. Faserng en bepalng van de optmale grootte van de te nstalleren produkteeenheden zjn n dt stadum net verder utgewerkt. In de praktjk zou met utzonderng van de transportledngen bjv. te denken zjn aan faserng n eenheden van 5 à 50 mljoen m per jaar. De utendeljke grootte van een nfltrateprojekt s geen vast gegeven. Zo kan nfltrate van 00 mljoen m per jaar n één gebed evengoed tot de mogeljkheden behoren als nfltrate n gebeden verspred over de Veluwe met elk een capactet van 00 mljoen m per jaar. Als een ndcate mag gelden dat de nfltrate- en onttrek - kngsmddelen behorende bj een produktecapactet van 00 mljoen m per jaar en bj een gemddelde verbljftjd van het water n de ondergrond van één jaar ongeveer een gebed van 50 ha nsluten. Door de egenljke werken wordt hervan slechts een klen deel n beslag genomen (ca. 8 ha bj open nfltrate), het overge deel van het gebed wordt net of nauweljks beïnvloed. Ter vergeljkng wordt opgemerkt dat het natuurljke nfltrateoppervlak van de Veluwe ca ha bedraagt. De Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe heeft n fete een eerste verkennenc onderzoek naar de mogeljkheden van kunstmatge nfltrate n de Veluwe afgesloten. In een volgend stadum zal vooral aandacht moeten worden besteed aan het onderzoek n gebeden de, rekenng houdende met de 'obstakelkaarten' de ut een oogpunt van andere belangen zjn opgestelc waterledngtechnsch van belang zjn. Andere belangrjke punten van onderzoek zjn de technsche mogeljkheden en de aard van de explotateactvteten bj toepassng van verschllende nfltratemddelen. Op dt punt zal vooral de kenns de elders s verkregen op de Veluwe moeten worden toegepast en door mddel va fundamenteel en toegepast onderzoek verder moeten worden utgebouwd. Een stmulans van dt onderzoek vanut een

15 Ecologsche aspecten van de Veluwe-nfltrate' oogpunt van de Veluwe-nfltrate s her zeker op zjn plaats. Een nauwkeurge kostenberekenng kon n dt stadum nog net worden gegeven, omdat net alle faktoren genoegzaam bekend waren. In zjn algemeenhed kan wel worden gesteld dat een nfltrateprojekt Veluwe als een verantwoorde methode van watervoorzenng n aanmerkng kan worden genomen. Een beschouwng over de plaats van de Veluwe-nfltrate n het totaalbeeld van de openbare watervoorzenng moest achterwege bljven. Hervoor wordt verwezen naar het gepublceerde ontwerp-structuurschema Drnk- en Industrewatervoorzenng 97. Het verdere verloop van het onderzoek naar de nfltratemogeljkheden op de Veluwe s afhankeljk van het adves dat de Commsse Infltrate Veluwe aan de Mnster van Volksgezondhed en Mleuhygëne zal utbrengen en zal ook n samenhang met de ontwkkelngen de zch n het algemeen voordoen, moeten worden bepaald.. De ecologsche betekens van het Veluwemassef en de randgebeden Het 'Veluwemassef' s het grootste aaneengesloten gebed n Nederland dat voor een groot deel ut bjzonder tot uterst waardevolle natuurelementen bestaat. Het bevat bjna een kwart van de Nederlandse bos- en natuurgebeden. De oorzaken van deze grote rjkdom zjn de utgestrekthed, de extreme voedselarmoede en de hoge lggng. Het Veluwemassef s het grootste nog resterende voedselarme gebed n Nederland; de overge nog H. VAN DAM Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng, 's-gravenhage, gedetacheerd bj het Rjksnsttuut voor Natuurbeheer, Leersum M. ZWIJNENBURG-DE RIJKE Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng, 's-gravenhage, gedetacheerd bj het Rjksnsttuut voor Natuurbeheer, Leersum voedselarme gebeden zjn sterk versnpperd en te zamen ongeveer even groot als het Veluwemassef. De hogere delen van de Veluwe zjn schaars bevolkt en er vndt relatef weng landbouw en bemestng plaats. Omstreeks 900 waren bjna alle Plestocene gronden en grote delen van West-Nederland nog voedselarm, maar door de ntensverng van de landbouw zjn de natuurwaarden, de afhankeljk zjn van deze voedselarmoede, elders grotendeels verdwenen. Oorspronkeljk was de Veluwe met loofbos begroed. Na de vestgng van de mens verdween dt bos over grote oppervlakten en maakte plaats voor hede. Relatef klene stukken bos werden gespaard om n de behoefte aan tmmer- en brandhout te kunnen voorzen (malebossen). Een deel van de hedebegroeng werd door schapen afgegraasd en n de vorm van mest gedeponeerd n de potstallen van de bevolkng, de voornameljk langs de Veluwerand woonde. De mest werd, vermengd met heplaggen, gebrukt om de essen, de van nature al ets voedselrjker waren dan het merendeel, te bemesten. Op deze maner werden door menseljke actvtet aan het Veluwemassef mneralen onttrokken, waardoor het nog voedselarmer werd dan het al was. Bj het te ntensef steken van plaggen ontstonden zandverstuvngen. Op plaatsen waar de neerslag door de aanwezghed van slecht- of ondoorlatende lagen net n de bodem kon wegzakken * R.I.N.-mededelng 6. ontstonden vennen (flessen). In de tweede helft van de 9e eeuw, maar vooral n de 0e eeuw verloor de hede door opkomst van de kunstmest zjn functe n het agrarsche bedrjf en werden grote delen ervan bebost, voornameljk met naaldhout. Ook de zandverstuvngen werden door bebossng grotendeels aan banden gelegd. De nog overgebleven heden en zandverstuvngen zjn ook n nternatonaal opzcht van zeer grote betekens. Nederland lgt nabj het centrum van het hede-areaal, dat zch tot het atlantsche en subatlantsche deel van de noordwesteuropese laagvlakte beperkt. De Nederlandse hedetypen verschllen soms aanzenljk van de n andere landen. De oorspronkeljke loofbossen en de later aangeplante bossen zjn zeer utgestrekt. Vanwege de betrekkeljke rust zjn deze, vooral n het Kroondomen, van groot belang voor de fauna. Roofvogels, boommarters, wlde zwjnen en herten kunnen zch nog handhaven, hoewel de versnpperng en verstorng (wegaanleg, recreate) vooral n de laatste jaren sterk toeneemt. Het grondwater onder het massef s zeer voedselarm; het heeft bjna dezelfde samenstellng als het nfltrerende regenwater. Het grondwater kwelt op n de randgebeden en een deel ervan verlaat het massef door beekjes. De beekbeznkngsgronden zjn voedselrjker (leem, zand, veen) dan de ets hoger gelegen zandge ruggen. In kommen waar water stagneert, heeft zch veen gevormd. Door dt gedfferenteerde mleu s n de randgebeden een zeer afwsselende vegetate ontstaan, n tegenstellng tot de toestand op het massef, waar grote eenvormge complexen van een gerng aantal vegetatetypen overheersen. Door de hoge lggng van het massef ten opzchte van de randgebeden s er een voortdurende stroom van voedselarm grondwater ut het massef naar de randgebeden, waar zch voedselrjk grondwater bevndt. Ook n de randgebeden zjn de hoogste plaatsen voedselarmer dan de laagste plaatsen. De nfltrerende neerslag spoelt de wenge nutrënten ut de hoge gebeden naar de lage gebeden. De oorspronkeljke tegenstellng voedselarm massef - voedselrjk randgebed s door de hydrologsche krngloop net alleen gehandhaafd, maar zelfs vergroot, waardoor een stabele overgangsstuate (gradënt) s ontstaan. Systemen n noordwest-europa met gradëntstuates, vergeljkbaar met de Veluwe, zjn o.a. het Kempsch Plateau, de Utrechtse Heuvelrug, het Goo en de Lüneburger Hede. Het Kempsch Plateau s het grootste voedselarme zandgebed dat voor Nederland van belang was, het had ook de grootste en best ontwkkelde gradëntzone.

16 0 Gebeden met veel gradënten zjn van oorsprong rjk aan zeldzame plantesoorten, zoals de noordeljke flank van het Kempsch Plateau (vooral het gebed tussen Endhoven en Weert) en de Gelderse Valle. Voedselarme gebeden en gradëntgebeden zjn bjzonder gevoelg voor cultuurtechnsche maatregelen als ontwaterng en bemestng. Daardoor zjn vooral de Brabantse gradëntgebeden zeer sterk n waarde vermnderd. Hoewel ook het noordeljk deel van de Gelderse Valle reeds n waarde s vermnderd, s dt gebed nog steeds van grote betekens. Vanut dt oogpunt zjn ook het zudeljk deel van de IJsselvalle (her lag het legendarsche Beekberger Woud, geveld n ) en het Wsselse Veen bj Epe (nagenoeg geheel ontgonnen) van belang. Afb. - Fragment van de kaart met natuurwaarde en kwetsbaarhed van de vegetate voor graafwerkzaamheden op het Veluwemassef.. Aanleg en explotate.. De aanleg en explotate van pjpledngen, bouwwerken, wegen, nfltratevjvers e.d. n verband met de vegetate van het Veluwemassef Doel van het onderzoek was, de natuurwaarde en de kwetsbaarhed van de vegetate van het gebed, waar nfltrate geohydrologsch mogeljk geacht wordt op een kaart met schaal : aan te geven. De natuurwaarde s voornameljk gebaseerd op de zeldzaamhed van de vegetate, de kwetsbaarhed op het vermogen tot herstel daarvan. Er zjn verschllende maneren, waarop een vegetate 'gekwetst' kan worden, zoals bemestng, betredng enz. In het onderhavge geval gaat het om de kwetsbaarhed voor graafwefkzaamheden. De aanleg van de nfltratewerken heeft met betrekkng tot de vegetate twee geheel verschllende aspecten: waarde van de vegetate. Als deze groot s, s het verdwjnen van de vegetate en dus het aanleggen van vjvers, bouwwerken e.d. ongewenst. Om genoemde kaart te kunnen vervaardgen, zjn voor de Veluwe acht begroengstypen onderscheden. Aangezen voor utvoerg veldwerk de tjd ontbrak, s gebruk gemaakt van reeds bestaande karterngen. Waar nodg zjn deze n het veld gecontroleerd. Vervolgens s een schema opgesteld, waarn de natuurwaarde en kwetsbaarhed per begroengstype n een relateve dredelge schaal zjn aangegeven (tabel I). Deze cjfers geven slechts een rangorde aan en geen absolute waarde. Het vervaardgen van dt schema s zeer moeljk, omdat objecteve crtera voor het bepalen van de natuurwaarde en kwetsbaarhed merendeels ontbreken. Het s tenslotte tot stand gekomen aan de hand van lteratuurstudes en overleg met collegaebotanc. De waarderngs- en kwetsbaarhedskaart (afb. ) s samengesteld met behulp van dt schema en bovengenoemde begroengstypenkaart. Om schjnnauwkeurghed te voorkomen, zjn de contouren zoveel mogeljk vereenvoudgd. Uteraard moet deze kaart zeer voorzchtg gehanteerd worden. Natuurwaarde en kwetsbaarhed zjn aangegeven per begroengstype; met lokale verschllen bnnen één type s geen rekenng gehouden, daar dt n verband met de tjd onmogeljk was. De droge hede (afb. ) b.v. kan op de ene plaats veel waardevoller en/of kwetsbaarder zjn dan op de andere, wegens het voorkomen van bepaalde zeldzame soorten of omdat we met een kwetsbaarder bodemtype te doen hebben. Van deze kaart kan slechts globaal afgelezen worden, waar de aanleg van de werken, relatef gezen, voor de vegetate het mnst. Het leggen van pjpledngen, waarvoor dre meter depe sleuven gegraven moeten worden, waarbj bodem en vegetate worden verneld. Later, als de sleuf weer geëgalseerd s, zal de vegetate zch n meerdere of mndere mate herstellen. Her gaat het dus om de kwetsbaarhed van de vegetate voor graaf werkzaamheden. Kwetsbare vegetates herstellen zch net of moeljk; daarom zjn ledngen her het mnst gewenst, vooral als deze vegetates bovenden een hoge natuurwaarde hebben. In bepaalde gevallen s het msschen mogeljk de ledngen zodang te leggen, b.v. onder zandwegen of brede paden dat bodem en vegetate net of nauweljks worden geschaad.. De aanleg van nfltratevjvers, bouwwerken e.d., waarvoor de vegetate zal moeten verdwjnen en noot meer terug kan keren. In dt geval gaat het om de natuur- TABEL I - Natuurwaarde en kwetsbaarhed van vegetate n dredelge schaal; geeft de hoogste waarde en kwetsbaarhed aan, de laagste. oud voedselarm loofbos van voor 850 oud naaldbos, aangelegd voor 90 jong naaldbos, aangelegd na 90 stuf zandbebossng droge hede natte en vochtge hede en vennen actef stufzand * stufzand met korstmosvegetate * Natuurwaarde: = beperkt waardevol; zeer waardevol; natuurwaarde, met betrekkng tot de aanleg van vjvers, bouwwerken e.d. Kwetsbaarhed: = weng kwetsbaar; herstelduur mnstens enkele jaren; = matg kwetsbaar; herstelduur mnstens enkele tentallen jaren; = zeer kwetsbaar; herstel nauweljks te verwachten. uterst waardevol. kwetsbaarhed voor graafwerkzaamheden, met betrekkng tot de aanleg van ledngen * Actef stufzand betekent, dat het zand regelmatg n bewegng s en de begroeng schaars s. Als het zand tot rust komt, raakt het begroed met korstmossen.

17 H 0 (8) 975, nr. 5 of het meest schadeljk zal zjn. Inden het nfltrateproject doorgaat en de lokate ervan mn of meer vaststaat, zal ter plaatse detalonderzoek verrcht moeten worden. Aan de hand daarvan moet het utendeljke tracé van de pjpledng, de lggng van de vjver enz. worden bepaald. Er wordt utdrukkeljk voor gewaarschuwd, dat deze waarderngs- en kwetsbaarhedskaart vervaardgd s ten behoeve van het nfltrateproject en net voor andere doelenden, zoals wegenaanleg, recreatevoorzenngen e.d. In dt hoofdstuk s alleen sprake geweest van de aanleg der werken. De explotate zal n het algemeen weng nvloed hebben op de vegetate van het Veluwemassef... De aanleg en explotate van de nfltratewerken n verband met de fauna van het Veluwemassef Het s zeer moeljk gebleken om vast te stellen welke dersoorten eventueel nadelge gevolgen zullen ondervnden van rustverstorng bj de aanleg en explotate van de nfltratewerken. In de eerste plaats s rustverstorng een relatef begrp. De meeste deren zjn veel mnder gevoelg voor geludshnder en bewegngen de regelmatg plaatsvnden, dan voor plotselnge, onverwachte verstorngen n de zn. Zj raken aan eerstgenoemde verstorng gewend. Zo zullen zj zch op den duur betrekkeljk weng aantrekken van b.v. een snelweg. Aan al of net regelmatg rondlopende mensen wennen de dersoorten echter net of moeljker. In de tweede plaats s het moeljk te voorspellen wat bovengenoemde nadelge gevolgen n concreto zullen zjn. Herover s zeer weng bekend. Bepaalde deren kunnen worden verdreven van hun nest of ut hun habtat (woongebed van een organsme). Vooral voor zeldzame soorten de een groot terrtorum hebben of hoge esen aan hun habtat stellen, kan dt nadelg zjn. De net zeldzame soorten komen n dergeljke aantallen voor, dat de populate zch na de verstorng wel weer zal herstellen. Het gaat nu om de vraag, of deze zeldzame deren later, na de verontrustng, naar hun nest of hun eventueel versnpperde terrtorum of vernelde habtat zullen terugkeren en zo net, of zj elders een geschkt substtuut zullen vnden. Herover valt nets met zekerhed te zeggen. Inden het antwoord negatef zou zjn, kan dt plaatseljk achterutgang of verdwjnen van de betreffende soort betekenen. De aanleg van nfltratewerken zal een plotselnge,, hevge, zj het tjdeljke bron van onrust zjn. Tjdens de explotate zullen bj Afb. - Droge hede (Gensto plosae-callunetum); met berkenopslag; foto R.I.N. de nfltratevjvers, putten e.d. regelmatg mensen moeten komen voor controle- en schoonmaakwerkzaamheden. Deze kunnen voor de fauna een bljvende verontrustngsbron zjn. Aan de hand van lteratuurstudes en besprekngen met ornthologen en zoölogen, met name van het R.I.N., s een ljst opgesteld van dersoorten op de Veluwe de n Nederland zeer zeldzaam, zeldzaam of vrj zeldzaam zjn en de eventueel schade zullen ondervnden van deze aanlegen explotatewerkzaamheden. Deze soorten zjn: boommarter, havk, buzerd, wespendef, sperwer, boomvalk, korhoen, wulp, houtsnp, boomleeuwerk, nachtzwaluw, dunpeper en zwarte specht. Het bleek net mogeljk, de broed-, voedselof rustgebeden van deze soorten op een kaart aan te geven, omdat de gegevens hervoor (nog) te summer zjn. Tevens was het onmogeljk de kwetsbaarhed voor rustverstorng per soort n cjfers ut te drukken, zoals bj de vegetatetypen met de kwetsbaarhed voor graafwerkzaamheden s gedaan. Er s nog onvoldoende bekend over de reactes van deren op een dergeljke verstorng, waarbj overgens grote verschllen tussen ndvduen van één soort worden opgemerkt. Om deze redenen moet volstaan worden met een zo nauwkeurg mogeljke beschrjvng van de habtat van de zeldzame soorten, zodat bekend s waar zj aangetroffen kunnen worden en welke esen zj stellen aan hun leefgebed. Versnpperng van grote, aaneengesloten gebeden moet zoveel mogeljk vermeden worden. De aanleg van nfltratewerken zal voor de fauna het mnst schadeljk zjn n gebeden waar reeds relatef veel menseljke actvteten zjn (recreate e.d.). Een dergeljke lokate zal n de praktjk moeljk zjn te realseren, daar calamteten, de een gevolg zjn van menseljke actvteten, de kwaltet van het drnkwater bedregen. Bj verstorende actvteten moet de grootste voorzchtghed n acht genomen worden, n het bjzonder als er onzekerhed bestaat omtrent de gevolgen van deze actvteten. Over habtatesen van veel soorten kunnen wel algemene utspraken gedaan worden, maar over detals s soms onvoldoende bekend; nader onderzoek s her gewenst. Ook voor de fauna geldt, dat detalonderzoek plaats zal moeten vnden, nden het nfltrateproject doorgaat. Men zal b.v. ver ut de buurt moeten bljven van nesten van bovengenoemde zeldzame vogels. Van roofvogels s bekend, dat zj sterk plaatsgebonden zjn. Verstorng maakt reprodukte voor de betrokken deren onmogeljk, omdat zj net elders opneuw gaan broeden... De aanleg van pjpledngen en Maatwerken n verband met de vegetate van de IJsselvalle en de Gelderse Valle Ilsselvalle en Gelderse Valle bestaan voor een groot deel ut agrarsch gebed. De aanleg van pjpledngen zal daar ut natuurwetenschappeljk oogpunt net erg schadeljk zjn, mts klenschalge gebeden met veel heggen, houtwallen e.d. vermeden worden. Deze klenschalge gebeden hebben een grote vogelrjkdom. De roofvogels zjn zeldzaam en uterst gevoelg voor verstorng. Verspred n dt agrarsch gebed lggen natuurgebeden met een hoge natuurwaarde en een grote kwetsbaarhed voor graafwerkzaamheden. Deze gebeden denen n eder geval vermeden te worden. Het leggen van ledngen zal n de grootschalge, open agrarsche gebeden voor vegetate en fauna het mnst schadeljk zjn. Door Staatsbosbeheer te Arnhem s een kaart gemaakt van natuur- en landschapsgebeden, welke een belemmerng vormen voor het stchten van een nlaatwerk aan de IJssel. Op deze kaart zjn tevens vjf plaatsen aangegeven, waar dt werk het mnst schadeljk zal zjn. Inden deze plaatsen voor drnkwaterwnnng ongeschkt zjn, b.v. omdat n de nabjhed afvalwater n de rver wordt geloosd, zal n overleg met Staatsbosbeheer een lokate gevonden moeten worden, waar de belangen van natuurbehoud en drnkwatervoorzenng zo weng mogeljk worden geschaad.. Gevolgen van de explotate van mogeljke nfltratewerken n de randgebeden.. Grondwaterstandsfluctuate en chemsche samenstellng van het grondwater n verband met de vegetate Getracht s om de natuurwaarde en de hydrologsche kwetsbaarhed van de vegetate n het randgebed van de Veluwe,

18 waar de vegetate afhankeljk s van stand en samenstellng van het grondwater, weer te geven op een kaart met schaal : Een plotselnge, gedwongen onderbrekng van de fltrate zal een fluctuate van de grondwaterstand veroorzaken, de wordt gesuperponeerd op de van nature aanwezge fluctuate. Er s aangenomen dat de extra fluctuate n de randgebeden plaatseljk een verlagng van de grondwaterstand van - dm zal betekenen. Er s geen nauwkeurge kaart van de actuele vegetate van het randgebed van de Veluwe en deze kon n de beschkbare tjd ook net worden vervaardgd. De samenstellng van de vegetate en daarmee de hydrologsche kwetsbaarhed s voor een groot deel afhankeljk van de samenstellng van de bodem. In de vegetate komen verschllen voor de mede worden veroorzaakt door lokale verschllen n grondwaterstand en bodemsoort, de net zjn aangegeven op de bodemkaart met schaal : Daarom kon hydrologsche kwetsbaarhed ook net ut deze bodemkaart worden afgeled en s de samenstellng van de vegetate zelf als ndcate voor de grondwaterstand en de fluctuates daarvan gebrukt. Dt s slechts mogeljk gebleken n de gebeden waarvan voldoende nventarsategegevens beschkbaar zjn. Dat zjn n het algemeen de natuurgebeden waarvoor een planologsche beschermng geldt. In twee gebeden met hetzelfde bodemtype en verschllende grondwaterstand, waar de grondwaterstand evenveel verandert, s de relateve veranderng het grootst n het gebed met de hoogste grondwaterstand. Afgezen van andere egenschappen zjn daarom gebeden met de hoogste grondwaterstand het meest kwetsbaar. De fyssche egenschappen van de bodem bepalen de toeleverng van grondwater en de hoeveelhed beschkbaar water n het bodemprofel. Deze nemen toe bj een fjnere granulare samenstellng van de bodem, dus bj de toename van het leem- en klegehalte, waarmee ook grotere voedselrjkdom gepaafd gaat. Ook de voedselrjkdöm zelf beïnvloedt de hydrologsche kwetsbaarhed. In voedselarme gebeden mneralseert het geproduceefde materaal door de zeer lage ph net of nauweljks. Op plaatsen waar het substraat voortdurend met water s verzadgd, kan zelfs hoogveenvormng plaatsvnden. Door tjdeljke dalng of sterkere fluctuate van de grondwaterspegel wordt de bodem beter doorlucht, waardoor mneralsate van de organsche stof optreedt. Herdoor verschjnen n de vegetate planten, de profteren van de bj de mneralsate gevormde zouten (NH 4 +-, N0 ~ en P0 4 - verbndngen), ten koste van soorten de gebonden zjn aan mleus met weng of TABEL II - Hydrologsche kwetsbaarhed van de vegetate. Droog * Vochtg Drassg Nat Open water met geledeljke overgang land/water Open water met abrupte overgang land/water voedselarm matg voedselarm matg voedselrjk = Vegetate net tot zeer weng kwetsbaar voor waterstandsveranderngen n de orde van grootte van - dm. = Vegetate matg kwetsbaar voor waterstandsveranderngen n de orde van grootte van - dm. = Vegetate zeer kwetsbaar voor waterstandsveranderngen n de orde van grootte van - dm. * De termen droog, nat etc. hebben slechts relateve betekens. voedselrjk geen mneralsate. Ook n gebeden met voedselrjke bodem vnden dergeljke veranderngen plaats, maar relatef zjn deze van mnder betekens dan n voedselarme gebeden. Op grond van de nventarsates van een aantal n de natuurgebeden aanwezge plantesoorten en relateve gegevens over de esen de deze planten stellen aan de voedselrjkdom en de hoeveelhed beschkbaar water zjn de natuurgebeden ngedeeld n dre klassen van hydrologsche kwetsbaarhed (tabel II). De mate van kwetsbaarhed van de vegetate van elk natuurgebed s aangegeven op de kaart (afb. ). In enkele gevallen zjn er net voldoende gegevens over de vegetate van de natuurterrenen bekend en s er op grond van vergeljkng met naburge terrenen en gegevens van de bodemkaart toch een utspraak gedaan. Bj het hanteren van de kaart moet er rekenng mee worden gehouden dat voor enkele terrenen de waarderng net just s door het ontbreken van voldoende gegevens. Dt verstoort echter het algemene kaartbeeld net, omdat het over klene stukken gaat. Inden tot nfltrate wordt besloten, zal van de daar- Afb. - Fragment van de kaart met natuurwaarde en hydrologsche kwetsbaarhed van de natuurgebeden n het randgebed van de Veluwe.

19 H 0 (8) 975, nr. 5 toe gekozen plaatsen alsnog een nauwkeurger stude gemaakt moeten worden. Door nfltrate kan n het grondwater het gehalte aan chlorde en voedngsstoffen voor planten (N0 -, S0 4 ", K+, Ca +, Mg +) plaatseljk stjgen. De grootste veranderngen n de vegetate door deze stjgng zjn te verwachten n voedselarme gebeden met een hoge grondwaterstand. Deze gebeden zjn ook het meest kwetsbaar voor veranderngen van de grondwaterstand. De schaal voor kwetsbaarhed voor veranderng van de chemsche samenstellng van het grondwater loopt parallel met de van de kwetsbaarhed voor veranderng van de grondwaterstand. Voor het vaststellen van de natuurwaarde van de vegetate zjn ecotopen of landschapselementen onderscheden (tabel III). Deze ecotopen, b.v. hoogveen, bronbos, spreng met natuurljke bronvegetate (afb. 4), droge hede, houtwal en es, kunnen met de nodge veldkenns van de topografsche kaart worden afgelezen. De natuurwaarde van elke ecotoop s vastgesteld naar aanledng van schalen de voor andere studes met betrekkng tot natuurwaarderng zjn gebrukt en s specaal voor het samenstellen van bjgaande kaart aangepast. In gebeden waar de vegetate zeer goed s ontwkkeld s de waarderng een klasse hoger dan n tabel III voor de betreffende ecotoop s aangegeven, n gebeden met gedegenereerde vegetate een klasse lager. Voor elk gebed s de natuurwaarde van de vegetate op de kaart aangegeven. Het houtwallengebed langs de noordwestrand van het Veluwemassef s afzonderljk aangegeven. Er komen daar veel overgangen tussen droge en natte vegetatetypen voor. De exacte plaats van elk type s echter op grond van de gebrukte lteratuur net te lokalseren. Ook het gebed tussen Heerde en Apeldoorn ten westen van het Apeldoorns kanaal heeft een aparte sgnatuur door de waardevolle beken, wegbermen, houtwallen en bosjes, de ook buten de egenljke natuurgebeden voorkomen. Er kunnen geen absolute voorspellngen worden gedaan omtrent de veranderngen de n de vegetate zullen plaatsvnden ten gevolge van nfltrate. Door grotere en onregelmatge fluctuates van de grondwaterstand neemt de mneralsate van het organsch materaal n de bodem toe. Vooral n voedselarme gebeden kan dt leden tot het verschjnen of talrjker worden van plantesoorten de van deze mneralsate profteren en buten deze terrenen reeds algemeen zjn. De zeldzame planten, de voor deze mleutypen karakterstek zjn, worden mnder talrjk of verdwjnen. De kans dat de natuurwaarde van de vegetate afneemt tengevolge van de Afb. 4 - Bronkrud-gemeenschap (Phlonotdo fontanae-montetum); foto ng. R. van Dam. door nfltrate veroorzaakte veranderngen n het mleu, s aanzenljk groter dan de kans dat deze toeneemt. TABEL III - Natuurwaarderng van de vegetate n de randgebeden. Ecotoop Bronbos Hoogveen Vochtge en natte hede of complex met overgangen tussen natte, vochtge en droge hede Ven Schraalland (blauwgrasland) Boscomplexen met veel overgangen tussen verschllende bodemtypen en/of grondwatertrappen Spreng met natuurljke bronvegetate Boscomplexen met weng overgangen tussen verschllende bodemtypen en/of grondwatertrappen Moerasbos, bjv. beekbegeledend Houtwal Droge hede, stufzand Moeras Net-genormalseerde beek, spreng zonder natuurljke bronvegetate Oude rverloop Kolk, wel Tchelgatencomplex Meer, eutrofe plas Genormalseerde beek Depe plas (ontgrondng) Es, akker Drasland, natte hoowede Cultuurgrasland.. Afvoer en waterkwaltet n beken, sprengen en bronbossen De afvoer van de beken en daarmee het nveau van het water vareert n de meeste beken reeds aanzenljk. De vegetate van de beken s heraan aangepast en veranderngen n de hoeveelhed afgevoerd water zullen hervoor weng schadeljk zjn, mts langdurg droogvallen wordt voorkomen. Voor de vegetate van de bronbossen rondom Arnhem kunnen mnder stellge mededelngen worden gedaan; voorlopg worden deze als zeer kwetsbaar beschouwd. Er zjn echter sterke aan wjzgngen dat de specfeke beekfauna (o.a. vssoorten als beekprk en bermpje, platwormen en larven van Insekten als steenvlegen, eendagsvlegen en kokerjuffers) door een sterke vermnderng van de stroomsnelhed, stagnate van het water of droogvallen van de beek ook op langere termjn zal worden aangetast. Wanneer de bovenloop van een beek weer water gaat voeren, nadat deze eerst s drooggevallen, kan de lagere fauna (ongewervelde deren) zch over een perode van enkele jaren msschen nog herstellen. Herstel van de voor beken karaktersteke vsfauna zal waarschjnljk onmogeljk zjn, daar het water n de benedenloop van de meeste beken te sterk vervuld s om mmgrate van neuwe ndvduen mogeljk te maken. Ut nog net afgerond onderzoek en lteratuurgegevens bljken vooral de beken aan de oosteljke en zudeljke Veluwerand een karaktersteke fauna te hebben en waarschjnljk zeer kwetsbaar te zjn voor droogvallen of tjdeljk zeer lage afvoer. De kwetsbaarhed en natuurwaarde van de beekfauna verschlt soms aanzenljk van de vegetate. Dt s op de kaart net altjd aangegeven. Voorlopg moet worden aangenomen dat de bovenlopen van alle beken van de Oost- en Zud-Veluwe faunstsch uterst waardevol en zeer kwetsbaar zjn. De kwetsbaarhed voor veranderngen van de chemsche samenstellng van het water wordt voor dt gebed buten beschouwng Natuurwaarderng van de vegetate uterst waardevol uterst waardevol uterst waardevol uterst waardevol uterst waardevol bjzonder waardevol bjzonder waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol zeer waardevol beperkt waardevol beperkt waardevol beperkt waardevol beperkt waardevol beperkt waardevol beperkt waardevol Inden een ecotoop bjzonder goed s ontwkkeld, s de waarderng één klasse hoger dan aangegeven. Inden een ecotoop slecht s ontwkkeld, s de waarderng één klasse lager dan aangegeven.

20 4 tussen bodem, vegetate, grondwaterstand en chemsche samenstellng van het grondwater nog onvoldoende s, zullen gegevens moeten worden verzameld n andere gebeden, waar reeds veranderngen van deze factoren plaatsvnden. eo van de belangrjke brongebeden aan de oosteljke rand van de Veluwe, de Moeketel. 5«.. Hydrobologe a. Een detalkarterng van fauna en vegetate van bologsche waardevolle beken sprengen en brongebeden, n de gebeden de door nfltrate zullen worden beïnvloed b. De relate tussen enerzjds de beekafvoer, het nveau en de chemsche samenstellng van het water van de beken en anderzjds de fauna en vegetate van deze mleutypen om, n samenhang met de detalkarterng de veranderng van fauna en vegetate nauwkeurg te voorspellen. gelaten, daar dergeljke veranderngen her net zullen optreden, nden nfltrate ten westen van de waterschedng van de Veluwe zal plaatsvnden. De beken n de Gelderse Valle zjn dermate aangetast door normalsate en vervulng dat eventuele nfltrate geen verdere schade aan deze beken zal berokkenen. De beken de utmonden n het Veluwemeer, vooral de tussen Harderwjk en Elburg, zjn uterst waardevol, omdat ze tenmnste voor een deel van hun traject over laagveen stromen, waardoor er zeer utzonderljke combnates van dersoorten worden aangetroffen. Droogvallen van deze beken of sterke vermnderng van de stroomsnelhed dent te worden vermeden. Waarschjnljk s de fauna net zeer kwetsbaar voor mogeljkerwjs door de nfltrate optredende veranrngen van de waterkwaltet... Grondwaterstand en wedevogels Tussen de grondwaterstand n de perode kort voor en tjdens het broedsezoen en de wedevogelstard bestaat n het algemeen een zeer nauwe relate. Soorten als kwartelkonng, kemphaan, watersnp, zomertalng, slobeend en gele kwkstaart zjn zeer gevoelg voor de grondwaterstand voor en tjdens hun broedtjd. De uterst waardevolle en ook uterst kwetsbare gebeden hebben n het voorjaar een grondwaterstand, de slechts enkele centmeters beneden het maaveld lgt; her kan een waterstandsverlagng van enkele centmeters reeds een aanzenljke achterutgang van de wedevogelstand betekenen. In de zeer waardevolle en ook zeer kwetsbare gebeden, de n het voorjaar een grondwaterstand van één tot enkele decmeters beneden maaveld hebben, bedraagt de marge zeker net meer dan ca. 5-0 cm. Voor nadelge gevolgen van de nfltrate de veroorzaakt worden door veranderng van de chemsche samenstellng van het grondwater, behoeft nauweljks te worden gevreesd. De ornïthologsche waarde en de hydrologsche kwetsbaarhed van de wedevogelgebeden zjn gebaseerd op gegevens over de verspredng en dchtheden van een aantal hydrologsch kwetsbare broedvogels (kemphaan, watersnp, zomertalng, slobeend en tureluur). Voor de polders Kamperveen en Zalk zjn onvoldoende gegevens beschkbaar. Waarschjnljk zjn de her aanwezge wedevogelgebeden bjzonder waardevol en bjzonder kwetsbaar..4. Voorstellen voor nader onderzoek Op grond van het verrchte onderzoek s het mogeljk om lokates voor nfltrate te kezen de het mleu van de vegetate, de van het grondwater afhankeljk s en de flora en fauna van beken en sprengen zo mn mogeljk zullen veranderen. Gedetalleerde utspraken over ecologsche gevolgen van nfltrate kunnen slechts worden gedaan na meer depgaand onderzoek. Na het vaststellen van voorlopge lokates komen de volgende punten voor nader onderzoek n aanmerkng:. Vegetate a. Een karterng van bodem en vegetate op een schaal van ten mnste : van de natuurgebeden de door nfltrate zullen worden beïnvloed. b. Het verband tussen bodem, vegetate en ondep grondwater (fluctuates, chemsche samenstellng) n deze gebeden om, n samenhang met de bodem- en vegetatekaart de veranderng van de vegetate nauwkeurg te kunnen voorspellen. c. Aangezen de kenns van het verband. Hydrologe a. De relate tussen de stand en de chemsche samenstellng van het depe en ondepe grondwater, dat voor de vegetate van belang s en beken en bronnen voedt, om betere voorspellngen te kunnen doen omtrent de veranderngen n het mleu van planten en deren. b. Het doen van nauwkeurger voorspellngen omtrent de fluctuate en chemsche samenstellng van het grondwater n elk natuurgebed afzonderljk. De 'mcrowaterhushoudng' s n de natuurgebeden van grote betekens voor de vegetate en deze s net afleesbaar ut sohypsenkaarten. De duur van het onderzoek onder la en a s afhankeljk van de beschkbare mankracht. Voor het onderzoek onder lb en b zjn tjdreeksen van 5 tot 0 jaar wenseljk. Dt laatste onderzoek kan, voor een deel n samenhang met hydrologsch onderzoek, gefaseerd worden utgevoerd. Mogeljk zjn na - jaar reeds zodange resultaten beschkbaar, dat al meer gefundeerde utspraken over de gevolgen van kunstmatge nfltrate gedaan kunnen worden dan nu het geval s. 4. Bblografe De volledge ljst van bj het onderzoek gebrukte lteratuur s te utgebred om her te vermelden; deze zal als bjlage bj het endrapport van de Commsse Infltrate Veluwe worden gevoegd. In onderstaande ljst Worden slechts enkele publcates genoemd, de meer algemene onderwerpen behandelen of de zeer specfeke nformate geven over mleuveranderngen de ook bj eventuele Veluwenfltrate zullen plaatsvnden. Bakker, D Structuur-oecologe en natuurtechnek, 0 pp, Rede 60e des natals. Rjks-

21 De proefnstallate ten behoeve vanhet Veluwe onderzoek teledun Mededelng van de Commsse Proefnstallate Infltrate (CPI) unverstet Gronngen, Wolters-Noordhoff, Gronngen. Bouterse, M. G De nvloed van lawaa op fauna, 46 pp, Rapport Vakgroep Natuurbeheer, Landbouwhogeschool, Wagenngen. Ellenberg, H. 96. Vegetaton Mtteleuropas mt en Alpen n kausaler, dynamscher und hstorscher Scht. Enführung n de Phytologe IV (): -94. Ulmer, Stuttgart. Glutz von Blotzhem, U. N. 97. Handbuch der Vögel Mtteleuropas, deel 4, 94 pp, Akademsche Verlaggesellschaft, Frankfurt am Man. Glutz von Blotzhem, U. N. 97. Handbuch der Vögel Mtteleuropas, deel 5, 699 pp, Akademsche Verlaggesellschaft, Frankfurt am Man. Harms, W. B. (97). Oecologsche natuurwaarderng 'n het kader van de evaluate van natuurfunctes, 54 pp, Rapport Afd. Geobotane, Katholeke Unverstet, Njmegen/Insttuut voor Mleuvraagstukken, Vrje Unverstet, Amsterdam. Hynes, H. B. M The effect of drought on 'he fauna of a small mountan stream n Wales, Verh. nt. Ver. Lmnol. : ^eeuwen, C. G. van A relaton theoretcal pproach to pattern and proces n vegetaton, Venta 5 : 5-46.?older, W. N Over voorkomen, oecologe?n bologe van de Beekprk, Lampetra planed Bloch) - Petromyzontdae n Nederland, 0 pp, Rapport Rjksunverstet, Utrecht / Rjksnsttuut 'oor Veldbologsch Onderzoek t.b.v. het Natuurjehoud, Zest. tjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng Rapport van de Ad-hoc Werkgroep Geohydrologe 'an de Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe, 5 pp + bjl., 's-gravenhage. rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng Jeochemsch gedrag van gezuverd Rjnwater bj nfltrate n de Veluwe, 69 pp. + bjl. Intérmapport van de Ad-hoc Werkgroep Geocheme van Ie Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe. s-gravenhage. >oet, F. de. 97. De Veluwe - functes en waarden n natonaal kader, Natuur en Landschap 7: Itumpel-Renks, S. E De botansche waarlerng van ecotopen als bjdrage tot een globale waarderng van het natuurljk mleu, Gortera ': /ergunst, D De waterhushoudng n vedevogelgebeden, pp. + bjl. Rapport Vak- ;roep Natuurbeheer, Landbouwhogeschool, Vagenngen. Vesthoff, V., Bakker, P. A., Leeuwen, C. G. v., loo, E. E. van der, Zonneveld, I. S. 97. Wlde kanten, flora en vegetate n onze natuurgebeden, )eel III, 59 pp, Verengng tot Behoud van Natuurmonumenten n Nederland, Amsterdam. Vllems, J. T. J. M De boommarter. Martes aartes (h), n Nederland, 75 pp, Rapport Rjkssttuut voor Veldbologsch Onderzoek t.b.v. het Natuurbehoud, Zest. Vllams, J. T The ntrogen and water elatons of wet meadows, Veröffentl. Geobot. nst. ETH, Stftung Rubel 4: Voudstra, A., Schotsman, N. 97. Het Kroon- 'omen tussen eksploterng en konserverng, 8 pp. + bjl. Rapport Vakgroep Natuurbeheer,.andbouwhogeschool, Wagenngen, 'erl, M Ecologe comparée des prares marécageuses dans les Préalpes de la Susse ccdentale, Veröffentl. Geobot. Inst. ETH, tftung Rübel 44: -9.». Samenvattng In het onderhavge artkel wordt nader ngegaan op de onderzoekngen de vanaf 97 met behulp van een proefnstallate voor de Veluwenfltrate te Ledun zjn verrcht. Allereerst wordt enge algemene achtergrondnformate m.b.t. het project geschetst, vervolgens wordt ngegaan op de technsche aspecten van de proefnstallate en worden de resultaten van de onderzoekngen belcht. Tenslotte worden de concluses van het onderzoek weergegeven JBÊ.'W- mm IR. J. HRUBEC Projectleder, Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng en wordt de nformate samengevat de t.b.v. het Veluwe nfltrate-onderzoek s verkregen.. Inledng Gezen de gernge ervarngen met kunstmatge grondwatervoedng onder omstandgheden de vergeljkbaar zjn met de bj nfltrate n de Veluwe, bleek het noodzakeljk d.m.v. proeven op semtechnsche schaal aanvullende nformate voor de nrchtng en dmensonerng van de voorzuverngs- en nfltratewefken te verkrjgen. Het voornaamste doel van deze proeven s het verkrjgen van nzcht n het verband tussen de mate van voorzuverng van het Rjnwater, de nfltratesnelhëden, de nfltrate looptjden en daarmede de dmensonerng van de nfltratewerken. Voorts wordt getracht meer nformate te verkrjgen m.b.t. de waterkwaltetsveranderngen en de accumulate van verschllende stoffen van het te nfltreren water n het zandpakket tjdens nfltrate. Bj het onderzoekprogramma worden onderstaande utgangspunten gehanteerd: A. mnmale ngreep n het natuurljk mleu van de Veluwe:. mnmale omvang van de nfltratewerken bj een gegeven produktecapactet,. zo gerng mogeljk onderhoud, zoals het schoonmaken van het nfltrate-oppervlak na verstoppng,. het voorkomen van accumulate van schadeljke stoffen n het nfltratepakket; B. het verkrjgen van een zo goed mogeljke kwaltet van het teruggewonnen water; C. het handhaven van aérobe n de bodem tenende nazuverng van het teruggewonnen water zoveel mogeljk te beperken. Het onderzoek vndt n het kader van het gemeenschappeljke speurwerkprogramma van het Keurngsnsttuut voor Waterle'dngartkelen KIWA NV en het Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng plaats. Mede gezen de schaal waarop de proeven plaatsvnden werd ervan utgegaan dat de proeven slechts antwoord kunnen geven op een beperkt aantal vragen, de verband houden met de Veluwe nfltrate.. Omschrjvng van de proefnstallate De proefnstallate bestaat ut een voorzuverngnstallate (kapactet 00 m per dag) en ut 6 nfltrateketels (hoogte 6,5 m en dameter m). Een meer gedetalleerde beschrjvng van de proefnstallate s reeds eerder gegeven []. Voorzuverngsnstallate Bj het onderzoek wordt gebruk gemaakt van WRK water, dt s Rjnwater dat te Jutphaas aan het Lekkanaal onttrokken wordt en aldaar tot medo 974 gefltreerd en gechloord werd en snds jun 974 ook gekoaguleerd wordt en dat naar Ledun wordt getransporteerd. Vervolgens wordt het WRK water n de proefnstallate overeenkomstg de schematsche voorstellng van afb. gezuverd. Volgens de n het schema weergegeven alternateven van voorbehandelng worden verder de nfltrateproeven utgevoerd. De verschllende zuverngstechneken worden op grond van hun effectvtet n het verwjderen van onderstaande stoffen geselecteerd: Gesuspendeerde en kollodale stoffen de de mechansche verstoppng van het nfltrate-oppervlak kunnen veroorzaken. In verband hermede wordt fltrate en koagulate toegepast. Oxdeefbare stoffen, zoals ammonak, de gezen het hoge zuurstofverbruk bj oxdate, het optreden van anaerobe n het nfltratepakket kunnen versnellen. In verband hermede wordt breekpuntschlorng toegepast. Organsche stoffen, de behalve zuurstofverbruk ook een massale bacterèle groe op het nfltrate-oppervlak en n de porën van het nfltratepakket kunnen veroorzaken, waafdoor verstoppng en anaerobe kan ontstaan; het grootste deel van organsche stoffen kan door koagulate, ozonsate en akteve koolfltrate verwjderd worden. Schadeljke bacterën en vrussen; deze worden geïnactveerd door chlorng en ozonsate.

22 6 WRK-WATER BREEKPUNTSCHLORING COAGULATIE IN OP WAARTSE FILTERS OZONISATIE - ONTCHLORING ONTCHLORING * SEC. IJZER DOSERING _ Afb. - Schema van de voorzuverng van het WRK-water. BELUCHTING BELUCHTING T SNELFILTRATIE SNELFILTRATIE f AKTIEVE KOOLFILTRATIE *- KWALITEIT A -»-KWALITEIT B»- KWALITEIT C»_ KWALITEIT D»-KWALITEIT E Herdoor wordt een betere benaderng van de omstandgheden bj onverzadgde nfltrate n de praktjk verkregen dan bj een geljkmatge verdelng van het water over het gehele zandoppervlak. Alleen de eerste twee proeven met het water van kwaltet A werden met een geljkmatge waterverdelng van het water over het gehele nfltrate-oppervlak utgevoerd. De nfltrateketels kunnen ook van lcht worden afgesloten zodat een gesloten nfl trate n ondergrondse tunnels kan worden gesmuleerd. Voor de bepalng van het vochtgehalte n het zand werden n twee ketels op verschl lende depten n het zandbed keramsche tensometers aangebracht. Persstente smaak-, reuk- en toxsche stoffen, de de kwaltet van het teruggewonnen water n ongunstge zn kunnen beïnvloeden. De meest geschkte zuverngstechneken bljken hervoor ozonsate en akteve koolfltrate te zjn. Aan de voorzuverng worden voorts de volgende aanvullende esen gesteld: Verlagng van gehalte aan nutrënten (met name fosfaten) tenende eutrofërng bj open nfltrate tegen te gaan. Fosforverwj derng kan door de koagulate plaatsvnden. Verzadgng van het te nfltreren water met zuurstof tenende een aerobe toestand n het nfltratepakket na te streven. Verzadgng met zuurstof wordt door kunstmatge beluchtng van het te nfltreren water berekt. Infltrateketels De nrchtng van de nfltrateketel s op afb. weergegeven. De ketels zjn gevuld met zand afkomstg ut de omgevng van Elspeet. De horzontale en vertcale doorlatendhed van dt zand bedragen resp. 6 en 5 m/dag. Deze waarden zjn n overeenstemmng met de waarde van 0 m/dag, resp. 5 m/dag welke door de Ad-hoc Groep Geohydrologe van de Technsche Werkgroep Infltrate Veluwe gebrukt wordt als een utgangspunt voor de geohydrologsche berekenngen. Alle nfltrateproeven n Ledun worden om de werkeljke omstandgheden van de nfltrate n de Veluwe zoveel mogeljk te benaderen n een onverzadgd zandpakket utgevoerd. Het water wordt va een centraal n het zandoppervlak geplaatste bus op het nfltrate-oppervlak verdeeld. Het resultaat s dat slechts een gedeelte van het zandoppervlak van de ketel bevloed wordt. CENTRALE BUIS a 00 /GRIND 4-Sm \GRIND 0-0m M,\^\\\\T KETELDEKSEL Afb. - Opstellng van nfltrateketel. 4. Resultaten van de proeven Voorzuverng Een overzcht van de kwaltet van het te nfltreren water na verschllende trappen van de voorzuverng s n tabel I weergegeven. Ut de tabel bljkt dat elke zuverngstrap een substantële verbeterng van de parameters, de de verstoppngsverschjnselen ( de kwalttet van het teruggewonnen water beïnvloeden, tot gevolg heeft. In dt verband zjn met name van belang: troebelhed, jzer, mangaan en organsche stoffen utgedrukt n KMn04-verbruk en TOC (Total Organc Carbon). Een utzonderng herop vormen de klene verschllen tussen het water met kwaltet B en C (d.w.z. het water na koagulate n de opwaartse flters en beluchtng zonder en met snelnfltrate). Dt s net verwonderljk omdat het doel van het nschakelen van het snelflter achter de opwaartse flte en de beluchtng s het opvangen van de tjdeljke doorbraken van jzervlokken doe de opwaartse flters en het ontgassen van TABEL I - Gemddelde waterkwaltet na verschllende systemen van voorzuverng. waterkwaltet perode KMn04-verbruk TOC kleur (Pt-Co) troebelhed (J.T.U) jzer mangaan smaak (verdun.) ammona ntraat o-fosfaat zuurstof gemddelde koncentrate n B C D (waterkwaltet (waterkwaltet B + ozonsate, (WRK water A + koagula- (waterkwaltet sec. jzerdose- (waterkwalte na breekpunts- te n opwaart- B + snelfl- rng + snel- D + akteve chlorng) se flters) trate fltrate koolfltrate) 0/6/7-0//7 /4/7-/8/74 5/4/74-//74//74-//74 l/l/75-//7f 7 6, 8,6 0,4 0,7 0. 7,6 0,64 8,7 0 4,0 0,0 0,09 0,0 0,7 9,0 0,05 8,4 9, , ,5 9,7 0,0 9,4 5,5, 0, ,0 4 0, 0,8 0,04 9,5.5 0,8 0,06 0,0 0,0 0,07 4,7 0,0,0

23 ï 0 (8) 975, nr. 5 7 et na de beluchtng met lucht verzadgde vater. Dat het gestelde doel werd berekt, jljkt ut de verschllen tussen de nfltratemelheden van bede soorten water. e usterst effcënte verlagng van het CMnC>4-verbruk en TOC na akteve kool waterkwaltet E) s mede te danken aan «n zeer lage belastng van het koolflter. Jt een vergeljkng tussen de waterkwaletsgegevens n tabel I en de te verwachten Lwaltet van het te nfltreren water (zoals n de nota 'Voorzuverng van het Rjnvater bj de nfltrate n de Veluwe', de tabel I van artkel Verkerk) s gesteld, >ljkt dat het water met kwaltet D, voorlover het de makroparameters betreft, 'oldoet. PROEF E [KWALITEIT BI (KWALITEIT Afb. - Verloop maandgemddelde nfltratesnelheden van het water met kwaltet A, B en C. nfltrate proeven nmddels zjn de nfltrateproeven met het vater van kwaltet A en B beëndgd..let het water van kwaltet A werden dre >roeven met gesloten ketels utgevoerd. Jj de eerste proef werd het water geljknatg over het gehele nfltrate-oppervlak erdeeld (proef I) en bj de tweede proef ond de verdelng door mddel van een entrale bus plaats (proef II). Tenslotte verd één verkorte herhalng van proef I proef III) utgevoerd met het doel na te ;aan hoe dep de bovenste zandlaag na de erstoppng van het nfltrate-oppervlak erwjderd moet worden om herstel van de nfltratesnelhed te bereken. Vóór proef II werd het zandoppervlak na de beënd- ;ng van de proef I n twee segmenten 'erdeeld waarbj n één segment 5 cm en n et andere segment 7, 5cm van de zandlaag loor schoon zand werd vervangen, let het water van kwaltet B werd één roef met verdelng door mddel van een entrale bus utgevoerd (proef IV). r erloop van de nfltratesnelheden 'roef I en II duurden resp. 55 en 80 lagen. Tjdens proef I en II werden resp. 50 m /m en 40 m /m water geïfltreerd. Ondanks de afname van de tfltratesnelhed na ca. 00 dagen tot,5 m /'d werd proef I voortgezet, om nzcht e verkrjgen n de veranderngen van de /aterkwaltet onder anaerobe omstandg- Leden. Iet verloop van de nfltratesnelheden jdens bede proeven I en II (ze afb. ) cheelt aanzenljk, hetgeen waarschjnljk en gevolg s van de hogere troebelhed an het te nfltreren water n de aanvangsase van proef II. De gemddelde nfltratenelhed tjdens de eerste 4 maanden van e nfltrate bedroeg bj proef I,9 m/dag n bj proef II,7 m/dag (berekend op het andoppervlak van de centrale bus). )e herhalngsproef III duurde 0 dagen en o '"J 6- - LUCHT : 0 0 k ^*N *^^^ -*\ r /"ÏSOcm /50 c m \ S ^N I V 0 0 ' 0 0 j ' AM DO PP. AN DOP P... ; 0?.0 5 O AFVOERWATER (4d. \ 0 0 ' 0 0 GEMIDDELDE) ; ; : r I I I ; j 0 0 ' 0 0 ' 0 0 FEBR. MRT AFR MEI JUNI Afb. 4 - Zuurstofgehalte van de lucht n het nfltratepakket en van het afvoerwater tjdens proef HL TABEL II - Gemddelde waterkwaltet vóór en na nfltrate met water van kwaltet A en B (n ). waterkwaltet proef perode parameter KMn04-verbruk TOC smaak kleur (Pt-Co) troebelhed (J.T.U) jzer mangaan ammona ntraat o-fosfaat zuurstof ph bcarbonaat 7 6, 8,6 0,4 0,7 0,0 7, ,7 6,95 5 I 0/6/7-0//7 4,4 0,5 0,05 0,06 0,0 8,5 0,,8 7,0 9 verschl 5,7 0 7,45 0,9 0, 0,0 + 0,9 0, 4,9 + 0,05 +4 n het eerste segment waarn een zandlaag van 5 cm was vervangen, werd 50 m /m en n het tweede segment 0 m /m geïnfltreerd, d.w.z. dat de gemddelde nfltratesnelhed, m/dag resp.,0 m/dag bedroeg. Het verloop van de nfltratesnelhed van het water met kwaltet B was aanzenljk gunstger dan met waterkwaltet A. Tjdens proef IV de 50 dagen duurde werd 00 m /m water geïnfltreerd, hetgeen op A 7 6, 9 8,0 0,9 0, 0,4 7,9 0,74 6,85 09 II //7-/0/7 4,9 0 0,9 0,04 0, ,6 0, 7,05 5 verschl 6, 8 8,8 0,5 0,7 0,09 + 0,7 0,6 + 0, ,0 0,0 0,09 0,0 0,7 9,0 0,05 7,7 4 B IV /4/7-/8/74 8-,4- toevoerwater afvoerwater toevoerwater afvoerwater toevoerwater afvoerwater 8. 0, 0,04 0,0 0,09 9, 0,05 7, 4 verschl 0,8 0,07 0,05 0,0 0,08 + 0, 0 0,04 0 een gemddelde nfltratesnelhed van ca. 4 m/dag neerkomt. Ut afb. bljkt dat bj nfltrate met deze waterkwaltet, de nfltratesnelhed grote schommelngen vertoonde. Een en ander kan vermoedeljk worden toegeschreven aan oververzadgng met lucht van het zandpakket de n sterke mate afhangt van het temperatuurverloop van het water tjdens nfltrate en de oververzadgng van het water na kunstmatge beluchtng.

24 8 Veranderngen van de waterkwaltet De waterkwaltet vóór en na nfltrate wat betreft makroparameters s n tabel II vermeld. Herut bljkt dat bj de nfltrate van water met kwaltet A een aanzenljke verbeterng optreedt van kleur en smaak (ca %), KMn0 4 -verbruk (ca. 0 %), TOC (0-0 %), troebelhed (90 %) en jzer (80 %). Het verloop van het zuurstofgehalte n het afvoerwater en n de lucht van het nfltrate-pakket (afb. 4) wjst op een relatef snelle utputtng van de zuurstof bj de nfltrate van water met kwaltet A. De bj proef I optredende verlagng van het zuurstofgehalte tot ca.,5 n de laatste fase had een stjgng van het mangaangehalte n het afvoerwater tot gevolg (het gemddelde mangaangehalte van het afvoerwater tjdens de eerste fase van de proef bedroeg 0,0, terwjl zj aan het end 0,4 bedroeg). De verlagng van het fosfaatgehalte tjdens proeven I en III was aanzenljk gernger dan bj proef II. Het gemddelde fosfaatgehalte van het afvoerwater van de proeven I en III bedroeg resp. 0, en 0,4, terwjl tjdens proef II de gemddelde waarde 0, bedroeg. Een en ander kan wellcht toegeschreven worden aan de veel lagere belastng n gram PO4 - per m zand bj proef II, waarbj de waterverdelng plaatsvond door mddel van de centrale bus. Het nfltrate-oppervlak was her nl. 4 maal zo klen als bj de proeven I en III (waterverdelng over het gehele nfltrate-oppervlak), terwjl de nfltratesnelhed bj II gernger was. Van de spoorelementen, welke bj de proeven werden bepaald (beryllum, cadmum, koper, chroom, cobalt, lthum, lood, nkkel, vanadum en znk) werd een dudeljke afname van het znkgehalte en n mndere mate van het chroom- en nkkelgehalte waargenomen. Het lthumgehalte verloopt analoog aan het fosfaatgehalte, m.a.w. bj proef II werd lthum n sterkere mate verlaagd dan bj de proeven I en III. De relateve verbeterng van de waterkwaltet B s aanzenljk gernger dan de verbeterng met het water met kwaltet A (tabel II). De reden hervoor s de betere kwaltet van het te nfltreren water. Van de spoorelementen werden bj de nfltrate van het water met kwaltet B znk en nkkel en aanvankeljk ook lthum verlaagd. Eveneens was sprake van een vermnderng van het koper- en chroomgehalte, zj het mnder utgesproken. Na nfltrate werden vrjwel geen veranderngen n de gehalten aan cadmum, beryllum, cobalt en lood geconstateerd. De gehalten aan pestcden (HCB, o-hch en y-hch) welke tjdens proef IV vjfmaal werden bepaald, ondergngen bj de nfltrate geen veranderngen. Verstoppng van het nfltrate pakket Na het ende van de proeven werden steekmonsters van het zand op de verschllende depten genomen om de penetrate van de spoorelementen en de verstoppng van het nfltrate-oppervlak te bepalen. In het zandmonster werden gloeverles, KMnC>4-verbruk, jzergehalte en spoorelementen bepaald. Voorts werden de monsters mcroscopsch onderzocht. Na proef III werd eveneens het kemgetal, en na proef IV het volume van het slb n het zand bepaald. Ut dt onderzoek bleek dat verstoppng voornameljk n de bovenste laag met een dkte van ca. 5 cm plaats vndt. Dat de verwjderng van maxmaal 5 cm zandlaag bj de nfltrate van het water met kwaltet A voldoende s om herstel van de nfltratesnelhed te bereken, werd aangetoond bj proef III waarn geen verschllen werden gemeten tussen de nfltratesnelheden n het segment waarn 5 cm resp. 7,5 cm zandlaag van de voorgaande proef I werden vervangen. Ondanks het fet, dat ut de analyse van de spoorelementen van het toevoer- en afvoerwater van de proefketels bljkt dat geen verwjderng van enkele spoorelementen cobalt, beryllum, cadmum) plaatsvond, werd d.m.v. zandanalyse een gernge accumulate van deze spoorelementen n de bovenste zandlaag gevonden (afb. 5). Enkele spoorelementen, zoals znk, lthum, nkkel, koper penetreerden echter tot grotere depte n het zandpakket. 5. Voorlopge konkluses met betrekkng tot de nfltrateproeven met water van kwaltet A en B De aanvankeljke nfltratesnelhed me het water van kwaltet A kan onder de proef omstandgheden geschat worden op - 5 m/dag; het water van kwaltet B dat sterk afhankeljk bljkt te zjn van het restgehalte aan jzer n het te nfltreren water, kan maxmale nflxratesnelheden van 8-0 m/dag bereken. De maxmale lengte van de nfltratelooptjd bj gesloten nfltrate (d.w.z. de perode waarbj een nfltratesnelhed grot«dan m/dag optreedt) bedraagt voor water met kwaltet A maxmaal 6 maande en voor water met kwaltet B kan deze langer zjn dan jaar. De dkte van de bovenlaag de na de verstoppng van het nfltrate-oppervlak verwjderd moet worden bedraagt maxmaal 5 cm. Wordt nfltrate van water met kwalte A toegepast dan zal n het nfltratepakket vrjwel zeker anaerobe ontstaan, waardoo o.m. mangaan n oplossng zal gaan. Wegens onvoldoende verwjderng van de organsche stoffen tjdens de koagulate (TOC somtjds hoger dan 5 ) s eveneeens bj nfltrate van water met kwaltet B het optreden van anaerobe n het zandpakket net utgesloten. Tevens bljkt de bedrjfszekerhed van het zuverngssysteem onvoldoende te zjn om water met een konstante kwaltet B te garanderen. Vooral het gevaar van een plotselnge doorbraak van jzervlokken n d opwaartse flters kan een snelle verstoppn van het nfltrateoppervlak veroorzaken. Van de onderzochte spoorelementen Afb. 5 - Accumulate van organsche stoffen (KMnO^ verbruk), znk en cobalt n het zand na afloo, van de nfltrate proeven II, III en IV. - Tg KMnOa ; g ZAND - VERKLARING'