HET VELOCARDIOFACIAAL SYNDROOM : GENETISCHE EN ERFELIJKHEIDSASPECTEN.
|
|
- Karolien Melissa van den Berg
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 1 HET VELOCARDIOFACIAAL SYNDROOM : GENETISCHE EN ERFELIJKHEIDSASPECTEN. KOEN DEVRIENDT. Centrum voor Menselijke Erfelijkheid KULeuven Inleiding. Het DiGeorge syndroom werd reeds in 1965 eschreven door Dr. DiGeorge, een kinderendocrinoloog uit Phildelphi (USA). Hij merkte een ntl kinderen op met een fwezige thymus (zwezerik) en ijschildklieren. In de jren drop werden ijkomende kenmerken eschreven, voornmelijk ngeoren hrtfwijkingen en enkele geltstrekken zols milde oorfwijkingen en een kleine kin. In 1978 eschreef Shprintzen, die werkzm ws in een Neuskeel en oorfdeling een nieuw syndroom, gekenmerkt door een gehemeltespleet, ngeoren hrtfwijkingen, typische geltstrekken en leerstoornissen. Hij noemde de ndoening velocrdio-fcil syndrome, nr de elngrijkste kenmerken: (velo (verhemelte), crdio (hrt), fcil (ngezicht). Bij deze kinderen wren de hrtfwijkingen meestl minder uitgesproken, wrdoor ze de zuigelingenleeftijd overleefden. Hierdoor werden op ltere leeftijd ijkomende prolemen duidelijk zols leerstoornissen en sprkprolemen. Beide ndoeningen vertoonden enige vriiliteit, mr ook gelijkenissen tussen eide syndromen werd reeds vroeg opgemerkt. Intussen hd men in Jpn ook een syndroom eschreven gekenmerkt door ngeoren hrtfwijkingen, krkteristiek gelt en vertrgde ontwikkeling, en men noemde dit het conotruncl nomly fce syndroom (CTAF). 1. HET DIGEORGESYNDROOM, VELOCARDIOFACIAAL SYNDROOM WORDEN VEROORZAAKT DOOR EENZELFDE DELETIE IN CHROMOSOOM 22Q11. Syndroom etekent een ndoening wrvn de verschillende kenmerken of fwijkingen één gemeenschppelijke oorzk heen. Lnge tijd leef deze oorzk ongekend ij eide syndromen, tot men in 1981 een fmilie eschreef met vier kinderen die het DiGeorge syndroom hdden. Allen wren ze drger vn een fwijking n de lnge rm vn chromosoom 22, nmelijk een stukje tekort. Zo n stukje tekort wordt deletie genoemd. Ndien werd een gelijkrdige deletie vn een gedeelte vn chromosoom 22 ngetroffen ij ndere kinderen met het DiGeorge syndroom, mr dit leef een minderheid. Vnf het einde vn de jren 80 ws het technisch mogelijk om dit chromosoom 22 verder te onderzoeken. Men slgde er l guw in om n te tonen dt er een gemeenschppelijk regio ws in chromosoom 22q11 die ij l deze personen met een zichtre chromosoomdeletie fwezig ws (zie figuur). p q Stukje tekort = deletie * op lnge rm (= q) * ndje nr 11.2 Chromosomen 22 deletie in 1 vn de 2 chromosomen 22q11.2 1
2 2 Een ndere, veel geruikte, technisch-wetenschppelijke nm voor het DiGeorge en Velocrdiofcil syndroom is het syndroom. del stt voor deletie, het feit dt een stuk erfelijk mteril uit een chromosoom verdwenen is. 22 verwijst nr het chromosoom 22. q verwijst nr de lnge rm vn het chromosoom. Elk chromosoom heeft immers een lnge en een korte rm. De korte wordt ngeduid met p vn het Frnse petit (= klein). 11 verwijst nr het verdwenen ndje of stukje chromosoom. De elngrijkste doorrk ws de ontdekking dt de meeste personen met het DiGeorge syndroom ook een zeer kleine deletie drgen vn één vn hun chromosomen 22q11. Deze deletie ws echter niet zichtr met de gewone technieken wrmee chromosomen werden onderzocht. Om deze fwijking in het licht te stellen wren nieuwe technieken nodig. Hiervoor kon men een eroep doen op een techniek die toelt om heel gericht een welepld chromosoomfrgmentje te kleuren. Dit wordt FISH genoemd, wt stt voor Fluorescentie in situ hyridistie. Een routine test voor de, geseerd op de fluorescentie in situ hyridistie techniek (FISH) is nu eschikr in de meeste genetische lo s. FLUORESCENTIE IN SITU HYBDRIDISATIE (FISH) norml.2 Beide chromosomen 22 zols zichtr ij gewoon norml chromosomenonderzoek FISH : Alle chromosomen worden in het luw gekleurd. Beide chromosomen 22 worden gemerkt met een groene merker n een uiteinde. De regio 22q11 wordt gemerkt in het rood. Op één chromosoom is deze regio nwezig, op het ndere chromosoom is dit signl fwezig. Dit wijst op een deletie vn chromosoom 22q11. Al snel werd ngetoond dt dezelfde fwijking eveneens ngetroffen wordt ij de meeste personen met het VCFS en met het CTAF. We weten nu dt deze in feite zeer frequent is, en voorkomt ij ongeveer 1/4000 tot 1/5000 vn lle psgeorenen. Hiermee ehoort het VCFS tot een steeds groter wordende groep vn genetische ndoeningen die veroorzkt worden door kleine chromosomle deleties, tesmen microdeletiesyndromen genoemd. Andoeningen met een microdeletie Velo-crdio-fcil S. 22q11 1/5000 Prder-Willi S. 15q / Angelmn S. 15q / W illim s S. 7q11 1/20000 Neurofiromtose 17q11 1/30000 Sotos syndroom 5q35 zeldzm 8p deletiesyndroom 8p23.1 zeldzm 2
3 3 2. HOE ONTSTAAT DEZE DELETIE IN CHROMOSOOM 22Q11. Het lichm is opgeouwd uit cellen. In de kern vn elke cel evindt zich het erfelijk mteril, in wt het DNA wordt genoemd. Door opeenvolgende celdelingen wordt het DNA doorgegeven n lle dochtercellen. Tijdens de celdeling neemt het DNA de vorm n vn chromosomen. Bij de mens evtten de lichmscellen met celkern 23 pren chromosomen, dus 46 chromosomen. Elk chromosoom is drger vn een reeks genen die de informtie evtten voor onze erfelijke eigenschppen. Een gen is dus een stukje DNA dt een specifieke functie heeft en dt n de sis kn liggen vn een eplde eigenschp. Het totl ntl genen ij de mens wordt gescht op meerdere tienduizenden. Wnneer een gen ktief wordt in een eplde cel wordt dit vertld nr een eiwit, dt dn een eplde werking zl uitoefenen. # $ 89: 0/, ,9 0-0;, ;07,20 3 ;,3/: 03/ ,,890,,7 Een mens heeft dus vn elk chromosoom 2 exemplren: één vn moeder en één vn vder fkomstig. Ouders geven chromosomen door vi de geslchtscellen, mr vn elk chromosoom slechts één exemplr. Beide chromosomen 22 moeten dus gescheiden worden over twee prte geslchtscellen. Mr lvorens ze gescheiden worden treedt er tussen deze chromosomen nog een uitwisseling op. Er ontstn reuken op overeenkomstige pltsen vn de twee chromosomen, de frgmenten worden uitgewisseld en ndien worden ze weer neen gezet. Hierij gt norml gesproken geen DNA verloren : dergelijke uitwisselingen geeuren tussen overeenkomstige pltsen vn eide chromosomen, wrdoor er netto geen verschil optreedt voor en n de uitwisseling. moeder Vorming vn de geslchtscellen vder * Vn 46 nr 23 chromos. * Uitwisseling eicel evruchting zdcel 3
4 4 Recent is geleken dt het geied in chromosoom 22q11 een prte smenstelling heeft, en ls het wre een zwkke plek vormt, wrdoor sneller een verlies vn een stukje chromosoom kn optreden. Het chromosoomfrgment dt verloren gt wordt n eide knten omgeven door DNA stukken die identiek zijn. Deze DNA frgmenten worden ook wel repets of herhlingen genoemd. In de onderstnde figuur (links) zijn deze repets ngeduid door de letters en, wrij de smenstelling vn gelijk is n deze vn. Norml kn er een uitwisseling optreden tussen de eide chromosomen, wrij er een reuk ontstn op dezelfde plts, v. op eide chromosomen is er een reuk in de repet, met ndien een uitwisseling, en herstel vn de chromosomen (onderstnde figuur rechts). Ontstn vn deletie 22q11 en 22q11 = : repets p m Mr deze repetitieve DNA frgmenten zijn vooreschikkend tot een foutieve uitwisseling zols weergegeven in de onderstnde figuur. Als er een uitwisseling optreedt tussen en in plts vn tussen en of en, dn ontstn er twee foutieve geslchtscellen: één wrij het stukje tussen en ontreekt (een deletie). In de ndere cel is dit stukje verdueld. N evruchting vn deze eiwel of zdcel ontstt zo een emryo met een (DiGeorge/velocrdiofcil syndroom), of met een verdueling vn dit gedeelte (wt hiervn de gevolgen zijn is niet gekend). en p m deletie verdueling 4
5 5 Zijn er fctoren gekend die dit soort fouten kunnen uitlokken? De fout geeurt dus meestl ij de vorming vn de geslchtscellen en de vooreschiktheid tot het optreden vn deze zit dus ls het wre ingekken in de chromosomen 22. Dit is ij iedereen zo, en toch treedt deze foutieve uitwisseling niet ij iedereen op. Zijn er dn eplde fktoren gekend die deze foutieve uitwisseling uitlokken? Schdelijke stoffen in de omgeving? Er is tot op heden geen enkel vernd ngetoond tussen het optreden vn deze fout en eplde omstndigheden. De is eschreven ij lle rssen, in lle lnden vn de wereld. Voor ndere microdeleties zols chromosoom 15q11-13 (wt l veel lnger gekend is) vond men géén vernd met lootstelling n schdelijke stoffen uit de omgeving. Voor de del22q1 is er nog geen onderzoek geeurd, mr een vernd met schdelijke stoffen is onwrschijnlijk. Over het lgemeen gesproken wordt het effect vn dergelijke schdelijke invloeden uit de omgeving overscht. De geslchtscellen zijn lijkr zeer weerstnding tegen schdelijke invloeden vnuit de omgeving. Bijvooreeld, ehndeling vn personen met knker met cytosttic (medictie om knkercellen te doden) gt niet geprd met een verhoogd risico op erfelijke ziektes ij de kinderen vn deze persoon. Personen die rdioktief estrld werden in Jpn ij de toomom kunnen genetische schde oplopen in hun lichmscellen, wt zich uit door ijvooreeld een verhoogd risico op knker. Blootstelling vn een foetus n rdioktieve strlen kn leiden tot ngeoren fwijkingen. Erfelijke ziektes ontstn ps ls er genetische schde optreedt in de geslchtscellen, en studies heen uitgewezen dt personen die estrld werden in Jpn niet méér erfelijke ziektes vertonen ij hun kinderen. Vder of moeder? De fout treedt in de helft vn de gevllen op ij vder (in de zdcel), en in de ndere ij moeder (in de eicel). Leeftijd vn de ouders? Beplde chromosoomfwijkingen zols syndroom vn Down (mongolisme) komen vker voor ij moeders met een gevorderde leeftijd. Hier etreft het echter een totl nder mechnisme vn fout: er worden twee chromosomen doorgegeven in plts vn twee. Voor microdeleties is er géén vernd ngetoond met de leeftijd vn vder of vn moeder. Vrinten in chromosoom 22q11 die vooreschikken tot een deletie? Een ndere mogelijkheid is dt er eplde personen zijn die een vrinte heen vn het chromosoom 22q11 dt sneller tot een deletie leidt dn ndere chromosomen 22. Voor een microdeletie in chromosoom 8p23.1 (en mogelijk ook voor 7q11) is ngetoond dt er een dergelijke vrinte estt, wrij er een omkering opgetreden is vn het chromosoomfrgment tussen de twee repets. Dit zou geprd gn met een verhoogd risico op het optreden vn een deletie. Bij de ouders vn 20 kinderen met een konden wij géén dergelijke omkering in chromosoom 22 ntonen, en dit speelt dus geen rol ij het optreden vn een. inversie in 22q11 ls vooreschikkende fctor? Verhoogd risico op deletie tussen en Vrinte = omkering Del 22q11 : NEEN (inversie is niet nwezig ij ouders vn 20 personen met ) norml Vrinte = omkering = inversie 5
6 6 Heeft deze deletie ltijd estn? De ltste jren worden veel kinderen met het DiGeorge of velo-crdio-fcile syndroom gedignosticeerd, veel meer dn vroeger. Betekent dit dt de deletie nu frekwenter voorkomt dn vroeger? De heeft ltijd l estn, mr het is ps sinds enkele jren mogelijk om deze kleine chromosomle fout op te sporen. Vroeger kon dit niet. Drdoor is het nu mogelijk om ij personen die niet lle of slechts milde kenmerken vn de ndoening vertonen, toch de dignose te stelen, door middel vn het genetisch onderzoek. Dit is een eerste reden wrom de dignose frekwenter gesteld wordt. Wnneer we nog verder terug gn in de tijd wren de overlevingsknsen voor vele kinderen met het VCFS minder gunstig : hrtfwijkingen konden niet verholpen worden, ernstige voedingsprolemen zorgden voor een lgemene verzwkking vn de y s, wrdoor ze veel vtrder wren voor llerhnde infekties. De levensverwchtingen zijn nu veel eter, wrdoor er meer personen zijn met deze ndoening, en de dignose dus vker gesteld wordt. Is de deletie 22q11 dn te eschouwen ls een gril vn de ntuur? Chromosoomfwijkingen heen ltijd estn, en zullen ltijd lijven estn. Hoe vreemd het moge klinken, genetisch fouten zijn noodzkelijk voor het overleven vn de mens ls soort. Fouten in het erfelijk mteril treden voortdurend op, spontn. Af en toe leidt zo n fout tot een nieuw kenmerk ij de persoon, wrdoor hij of zij eter ngepst is n zijn omgeving, etere overlevingsknsen heeft: een voordeel dus. Dit nieuwe kenmerk is erfelijk, en zl dus doorgegeven worden n zijn nkomelingen. Dit is de sis vn evolutie: geleidelijke vernderingen in kenmerken vn een soort. Vele vn deze fouten zorgen dn ook voor de nodige vritie innen de mens ls soort: verschillen in huidskleur, vorm vn neus of oren, grootte, intelligentie, weerstnd tegen infekties, uithoudingsvermogen enz. De mensheid in l zijn vrities is mr geworden wt hij is dnkzij het voortdurend optreden vn fouten. Deze evolutie geeurt uiterst trg, over vele 1000-den jren. We merken er dus niets vn. De keerzijde vn de medille zijn fouten die de normle ontwikkeling vn het individu verstoren. Indien het zeer ernstige fwijkingen zijn, leidt dit meestl tot een vroegtijdig miskrm. De meeste miskrmen worden inderdd veroorzkt door nieuwe genetisch fouten, en zijn dus te eschouwen ls een vorm vn ntuurlijke selectie. Toch worden er vele kinderen georen met ngeoren ndoeningen, die niet direkt levensedreigend zijn. De oorzk vn deze fouten is dezelfde ls de oorzk vn goede fouten : toevllige vernderingen in de smenstelling vn de chromosomen, en dit zit ingekken in de ntuur. In tegenstellig met de goede wijzigingen in het erfelijk mteril, die niet direkt merkr zijn, worden we dgdgelijks geconfronteerd met de genetische fouten die niet direkt een voordeel zijn voor het individu die ze drgt. 3. HET VERBAND TUSSEN DE DEL22Q11 EN DE KENMERKEN VAN HET VELOCARDIOFACIAAL SYNDROOM. Chromosoomfwijking => Kenmerken DEL22q11? Hrtfwijking gespleten verhemelte Bijschildklier werking thymus hypo- of plsi uiterlijke kenmerken leerstoornissen/ verstndel. hndicp gedrgskenmerken 6
7 7 Hoe veroorzkt een deletie in chromosoom 22q11 de verschillende kenmerken zols de hrtfwijkingen, verhemelteprolemen, leerstoornissen? Op een chromosoom liggen genen, die de erfelijke informtie evtten. Die informtie is noodzkelijk voor een normle ontwikkeling vn het emryo, mr ook voor een normle werking vn het lichm eens lle orgnen norml ngelegd zijn. Angezien we vn elk gen twee exemplren heen hoeft het verlies vn één vn eide (zols ij een deletie) niet noodzkelijk geprd te gn met een proleem : vk is de werking vn één vn eide genen voldoende. Mr voor een ntl ndere genen zijn eiden noodzkelijk : wnneer dn één vn eide verloren gt treedt er wel een stoornis op. In de regio die etrokken is in de zijn tot op heden 25 verschillende genen geïdentificeerd. Het lijft nog steeds de vrg of lle kenmerken vn het VCFS te verklren zijn door één enkel gen in die regio, dn wel een comintie vn verschillende genen. In elk gevl kunnen verschillende kenmerken verklrd worden door fwezigheid vn het TBX1- gen. Immers, ls dit gen ij proefdieren (muizen in dit gevl) werd uitgeschkeld, dn leidt dit tot dezelfde orgnfwijkingen zols ij het DiGeorge/VCFS, nmelijk ngeoren hrtfwijkingen, een kleinere of fwezige thymus, de ijschildklieren die te klein zijn, een kleine kin en kleine oortjes, en een gespleten verhemelte. norml Muis zonder Tx1 norml Tx1 uitgeschkeld kleine kin, kleine oortjes een gespleten verhemelte t = thymus (zwezerik) h = hrt,79, ' : / 07 Mr tot op heden is ij geen enkele persoon met kenmerken vn het DG/VCFS zonder een een fout in dit TBX1 gen ngetroffen. Dit zou er kunnen op wijzen dt er ndere genen zijn inde regio die eveneens elngrijk zijn voor het ontstn vn een hrtfwijking. Hierij wordt gedcht n het HIRA-gen. Wnneer dit wordt uitgeschkeld ij de muis treden er eveneens hrtfwijkingen op, nmelijk een truncus rteriosus. Bovendien is niet gekend of dit TBX1-gen ook een verklring kn ieden voor de ndere kenmerken vn het DG/VCFS, zols de leerprolemen, de ngeoren nierfwijkingen die vk voorkomen en dergelijke. Dit wordt nog volop onderzocht. 4.WAAROM ZIJN DE KENMERKEN ZO WISSELEND? De gevolgen vn een zijn voor elke persoon zéér wisselend, niet lleen wt de ernst etreft (v de grd vn leerstoornissen of verstndelijke hndicp), mr ook het l of niet voorkomen vn een epld proleem (v slechts de helft tot 75% vn lle personen met een heeft een hrtfwijking). De meest voor de hnd liggende verklring zou zijn dt de grootte vn de deletie de ernst eplt, mr dit is niet het gevl. Bij de overgrote meerderheid vn de personen met een is de grootte vn de deletie hetzelfde. Dit is logische, wnt de grootte wis fhnkelijk vn de fstnd vn de repets, en die liggen ij iedereen op dezelfde plts op het chromosoom. In een zeer klein percentge (minder dn 5%) vn de ptienten met 7
8 8 een typisch DGS of VCFS wordt geen gevonden in gewone deletieregio in 22q11. Zeer uitzonderlijk zijn er deleties eschreven die zich iets uiten deze regio evinden. Lnge tijd heeft men eweerd dt er een tweede chromosomle locus voor het DiGeorge zich evindt op chromosoom 10p. Het is nu duidelijk dt personen met een deletie op chromosoom 10p een ernstige verstndelijke hndicp vertonen, en dt er ovendien vk doofheid en nierfwijkingen voorkomen. Recent toonden we n dt er op chromosoom 10p minstens twee verschillende genen zijn voor deze ndoening : het GATA3 gen voor de doofheid, nierfwijkingen en de hypoprthyroidie en een nder, nog niet gekrkteriseerd gen, verntwoordelijk voor de immuunstoornissen en hrtfwijkingen. Er zijn drie mogelijke verklringen voor deze vritie. A. ndere genen die een rol spelen B. invloed vn eplde omgevingsfctoren C. toevllige fctoren tijdens de ontwikkeling. A. Invloed vn ndere genen. Het uiteindelijk resultt vn de ontwikkeling vn het hrt, hersenen, verhemelte enz. is niet enkel fhnkelijk vn genen in 22q11, mr zijn er honderden ndere genen die hier ook in etrokken zijn. Ieder vn ons is verschillend, niet lleen vn uiterlijk, mr ook in onze mnier vn denken en egrijpen. Dit is ten dele te verklren doordt er zovel verschillen zijn in smenstelling vn onze genen. Alhoewel er vn elk gen één eplde stndrd vorm estt, is geleken dt er wel enorm veel vrities estn vn in de evolking. Deze vrities zijn enerzijds de verklring voor de grote vritie in lengte, gewicht, intelligentie, mr ook de reden wrom de ene persoon een hoger risico heeft op hoge loeddruk, stm of een ngeoren hrtfwijking, een verhemeltespleet en dergelijke. Op zichzelf zijn ze dus niet de oorzk vn een ndoening, mr gn welk geprd met een toenme in risico, wnneer ndere genetische vrinten nwezig zijn, en onder invloed vn eplde omgevingsfctoren. Recent is een eerste vooreeld gevonden die (ten dele) kn verklren wrom de ene persoon met een een hrtfwijking heeft, en de ndere niet. Een Leuvense onderzoeksgroep onder leiding vn Prof. P. Crmeliet estudeert de ontwikkeling vn hrt en loedvten. Eerder teovllig stootten ze op een muis met dezelfde kenmerken ls het DiGeorge syndroom, toen ze ij deze muis het gen VEGF uitschkelden. Deze muizen vertonen net zols de muizen zonder TBX1 de krkteristieke hrtfwijkingen, mr eveneens fwezige thymus, kleinere ijschildklieren, een kleine kin, verhemeltespleet en kleinere oren. In een nder dierenmodel, de zervis, toonden zij n dt TBX1 en VEGF tijdens de ontwikkeling op elkr inwerken. Het ws dn ook de vrg of VEGF ij de mens een verklring kon ieden wrom de ene persoon met een hrtfwijking heeft, en de ndere niet. Het VEGF-gen estt in verschillende vrinten, wrvn eplde geprd gn met een verminderde werking vn het gen (de productie vn het VEGF-eiwit ligt lger) /03 ' 3472, 0 574/: ,9 08 vergelijking tussen / /0 6 03,79,1 3 43/07,79,1 3 ' ;072 3/07/0 574/:.9 0 ' 574/:.9 0 '07,, / /, 73472,, 8
9 9 Nu lijkt dt personen met een én een hrtfwijking vker deze minder werkzme vorm heen dn personen met een zonder hrtfwijking. In cijfers uitgedrukt etekent dit dt een person met een die tweeml deze minder functionerende de vorm vn het VEGF-gen evt 2.5 ml meer kns heeft op een hrtfwijking. Deze vrinten komen dus ook voor ij personen zonder hrtfwijking, en het risico op een hrtfwijking wordt niet volledig epld door deze VEGF (enkel een verhoogd risico). Het is drom niet zinvol om hiervoor genetische tests te ontwikkelen die v voor de geoorte zullen kunnen uitmken of een persoon met een l of niet een hrtfwijking zl ontwikkelen. In de nije toekomst verwchten we dt er nog nieuwe genen zullen gevonden worden die mee eplen wrom de ene persoon v meer leerstoornissen of gedrgsprolemen heeft dn de ndere, wrom de ene person met een zwrlijvig wordt, en de ndere niet. B. omgevingsfctoren De omgeving wrin een persoon opgroeit is eveneens elngrijk. Voeding, opvoeding, en dergelijke zullen zeker ook ten dele mee eplen wrom iedereen verschillend is. Gelukkig mr, wnt dit lt toe om meer efficiente methodes te ontwikkelen wrmee we v de sprktlprolemen en rekenprolemen vn kinderen met een kunnen npkken.µ Enige jren geleden werd ondermeer door A. Swillen, orthopedgoge veronden n het Centrum voor Menselijke Erfelijkheid te Leuven opgemerkt dt personen met een vk eplde gedrgskenmerken vertoonden, zols v ndchtsstoornissen en socil-emotionele prolemen. In een onderzoek vn ndere kinderen met een vertrgde sprk-tlontwikkelen, mr zonder een vonden we echter dezelfde gedrgskenmerken terug. Dit wijst erop dt dit mogelijks een (normle) rectie is vn een kind met sprk-tlstoornissen, eerder dn een rechtstreeks gevolg vn de. Intelligentie is een zeer complex gegeven, dt epld wordt door een ingewikkeld smenspel vn genen en omgeving. Hiervoor wordt het woord multifctorieël geruikt. Men weet reeds lnge tijd dt de intelligentie vn een kind in elngrijke mte epld wordt door de intelligentie vn eide ouders, ngezien ze enerzijds gemeenschppelijke genen heen, mr ook dezelfde omgeving leven en opgroeien. Dit geldt ook voor kinderen met een : glol genomen kunnen we stellen dt de intelligentie vn een kind met een hoger is nrmte het opleidingsniveu vn de ouders hoger is. Anderzijds zien we dt wnneer één vn eide ouders zelf drger is vn een dt de intelligentie meestl lger is, met een groot risico op een verstndelijke hndicp. Er lijkt géén vernd te zijn tussen intelligentie en het l of niet heen vn een ngeoren hrtfwijking. intelligentie O : individuele intelligentie-score - : gemiddelde intelligentie Fmilile De novo 9
10 10 C. Toevl? Toch kunnen genen niet lle verschillen verklren : er zijn immers verschillende één-eïge tweelingen gekend met een wrij de het ene lid een ngeoren hrtfwijking heeft en het ndere lid niet. Angezien eiden identiek hetzelfde genetisch mteril heen, en ook reeds vn ij het egin vn de ontwikkeling in een zeer gelijkrdige omgeving opgroeien kn niet lles verklrd worden door genen en omgevingsfctoren. Nr lle wrschijnlijkheid is in de ontwikkelign niet lles volledig epld vn in het egin, mr zijn er ook nog toevllig fctoren die een rol spelen. Dit etekent dn ook dt we wrschijnlijk nooit in stt zullen zijn om vn te voren met zekerheid een uitsprk te doen over hoe de ndoening zich ij een eplde persoon zl mnifesteren : het zl steeds voor een groot stuk fwchten zijn. 5. ERFELIJKHEID VAN DE DELETIE 22Q11. We moeten drie situties onderscheiden. A. Herhlingsrisico voor ndere kinderen in het gezin in gevl vn een nieuwe fout. Vermits de fout n het chromosoom 22 toevllig tot stnd komt en de chromosomen vn de ouders verder norml zijn, is het risico zeer klein dt een volgende kind de ndoening ook zl vertonen. Toch is er een licht verhoog risico in vergelijking met ouders die geen kindje heen met een. Dit weten we omdt er een ntl fmilies gekend zijn wrij eide ouders géén drgen, en er toch 2 kinderen georen zijn met een. De verklring hiervoor is dt we steeds moeten rekening houden met de mogelijkheid vn een zogenmd gondl mosicisme. Mosicisme etekent dt er in het lchm nst normle cellen ook cellen zijn die een drgen. Gondl etekent dt deze normle cellen zich enkel in de geslchtsklieren evinden. Dus, er is een zeer kleine kns dt een vn de ouders in een gedeelte vn zijn geslchtscellen deze fout reeds heeft, en zo twee ml dit kn doorgeven n een kind. De kns hierop is lg (wrschijnlijk minder dn 1/200). herhlings-risico ij nieuwe deletie GONADAAL MOSAICISME * Nieuwe deletie (de novo) Herhlingsirsico is zéér lg (<1/200) 10
11 11 B. Voor gezonde roers en zussen of verdere fmilieleden (ooms en tntes) vn iemnd met een is er géén verhoogd erfelijk risico voor dit proleem. Risico s voor gezonde fmilieleden ij de novo deletie? Herhlingsrisico niet verhoogd! C. Wt voor kinderen vn een persoon met een? Iemnd met een fwijkend chromosoom 22 kn deze fwijking wél n zijn kinderen doorgeven. Die kns edrgt 1 op 2. De drger heeft immers één fwijkend chromosoom 22 en één norml. Wnneer het chromosoom met de fout doorgegeven wordt, erft het kind de fwijking. In het ndere gevl niet. Hierij wordt er wel vn uitgegn dt de prtner 2 normle chromosomen 22 heeft. De grote moeilijkheid is dt de ernst vn de gevolgen ij het kind momenteel niet te voorspellen zijn : zl er een hrtfwijking zijn, en zo j, hoe erg? Hoe zl het kind verstndelijk ontwikkelen? * moeder vder * Vn 46 nr 23 chromos. * Uitwisseling * * * 50% herhlingsrisico in elke zwngerschp eicel 50% 50% 50% 50% zdcel 11
12 12 Prentle dignose? PRENATALE DIAGNOSE 1. echogrfie : 20 weken ernstige hrt defecten ndere mjeure structurele fwijkingen (zz) risico s : geen 2. Vruchtwterpunctie : weeks kryotype & FISH 22q11 risico : 1/ Vlokkentest : weeks kryotype & FISH 22q11 risico 1/ Preimplnttie genetische dignose (n IVF) selectieve implnttie niet gedne emryo s risico : succes <1/5 pogingen! Er estn verschillende technieken om, zo gewenst, tijdens de zwngerschp te controleren of een fwijkend chromosoom 22 doorgegeven werd. Een echogrfie kn ernstige fwijkingen vn het hrt in het licht stellen, vnf ongeveer weken. Het este tijdstip is ongeveer 20 weken. Een norml onderzoek vn het hrt sluit een echter niet uit, wnt een kleine helft vn de kinderen met een heeft géén hrtfwijking. Andere zichtre fwijkingen zijn zeldzm ij een. Een teveel n vruchtwter is echter wel eschreven, en vermoedelijk te wijten n een verminderd drinken vn het vruchtwter door de foetus. Een vruchtwterpunctie geeurt meestl vnf 15 weken. Dit onderzoek lt toe een chromosomenkrt op te stellen en FISH voor een uit te voeren. Een vruchtwterpunctie gt geprd met een risico op een miskrm vn ongeveer 1/200. Een vlokkentest kn reeds op ongeveer weken, en op de cellen die ekomen worden kn men ook chromosomenonderzoek uitvoeren en FISH voor een. Het voordeel dt dit vroeger kn uitgevoerd worden in de zwngerschp moet fgewogen worden tegenover het hogere risico op een miskrm in vergelijking met een vruchtwterpunctie (1/100). Een recente ontwikkeling is de preïmplnttiedignose. Mits een omweg lngs kunstmtige evruchting (in vitro fertilistie IVF) kn men de ekomen emryo s nkijken of ze l of niet drger zijn vn een. Enkel de normle emryo s worden dn terug ingeplnt. Hiervoor geruikt men een vrinte vn FISH, nmelijk rechtstreeks op de celkern (zie figuur). De kns op een zwngerschp n IVF lijft nog steeds eperkt tot ongeveer 1 op 5. Zo kn men wel een herhling voorkomen, mr deze endering is nog steeds erg omslchtig en etekent vk een zwre emotionele en finnciële elsting voor het koppel. Vnzelfsprekend zl deze procedure enkel voorehouden worden voor koppels wrij één vn eiden drger is vn de. PREIMPLANTATIEDIAGNOSE %#$ $! % % Controle chr22 22q11 + ANALYSE: norml 12
In dit hoofdstuk introduceren we de hoofdrolspelers van het college: eindige automaten.
9 2 Eindige utomten In dit hoofdstuk introduceren we de hoofdrolspelers vn het college: eindige utomten. 2.1 Deterministische eindige utomten We eginnen met een vooreeld. Vooreeld 2.1 Beschouw het volgende
Nadere informatieRoute F - Desert. kangoeroerat
Route F - Desert Voor deze route, moet je eerst nr de Bush. Dr moet je even zoeken nr de tunnel die nr de Desert leidt. Geruik onderstnd krtje voor de Desert. Begin ij nummer 1. 1 Kngoeroertten Kngoeroertten
Nadere informatieWerkblad TI-83: Over de hoofdstelling van de integraalrekening
Werkld TI-8: Over de hoofdstelling vn de integrlrekening. Inleiding We ekijken chtereenvolgens in onderstnde figuren telkens de grfiek vn een functie f met in het intervl [; ]. f ( ) = f ( ) = + y = 5
Nadere informatie1a Een hoeveelheid stof kan maar op één manier veranderen. Hoe?
Oefenopgven over Stoffen en Mterilen Uitwerking en ntwoord op elke opgve stt n de ltste opgve. Gegevens kunnen worden opgezoht in de tellen hterin. Als de zwrteftor niet vermeld is mg je 9,81 N/kg nemen.
Nadere informatieOpdrachten bij hoofdstuk 2
Opdrchten ij hoofdstuk 2 2.1 Het vullen vn je portfolio In hoofdstuk 2 he je gezien op welke mnier je de informtie kunt verzmelen. An de hnd vn die informtie kun je de producten mken wrmee jij je portfolio
Nadere informatieDe route van de Ocean start in de Bush. Volg de bordjes naar de Ocean. De vragen staan in chronologische volgorde.
Route L - Oen 1 De route vn de Oen strt in de Bush. Volg de ordjes nr de Oen. De vrgen stn in hronologishe volgorde. Kwllen Dt er lngs de Nederlndse kust kwllen voorkomen, is lgemeen ekend. De oorkwl kun
Nadere informatiegefragmenteerde bestanden Bestand Bestand Bestand Bestand Bestand a Bestand a Bestand a Bestand a Bestand Bestand Bestand Bestand c Bestand a
Terrorisme, dgelijks het onderwerp in de medi. Er kn niet omheen gekeken worden, de komende jren zl de strijd tegen terreurorgnisties ls IS en DAESH het onderwerp vn gesprek vormen. Tl vn nslgen werden
Nadere informatieNakomelingen van rendieren kunnen een paar uur na de geboorte al met de kudde meerennen. Zijn rendieren nestvlieders of nestblijvers?
Route A 1 Bosrendieren en korstmossen Rendieren zijn de enige herten wrvn zowel mnnetjes ls vrouwtjes een gewei drgen. Vroeger dcht men dt het gewei geruikt werd om sneeuw weg te schuiven zodt ze ij het
Nadere informatieWerkloosheid, armoede, schooluitval en criminaliteit. Er zal veel belastinggeld nodig zijn om al die problemen op te lossen.
vk Mtshppijleer them Multiulturele smenleving onderwerp Het multiulturele drm vn P. Sheffer ntwoorden ij de vrgen over het rtikel kls Hvo 5 dtum jnuri 2014 1 2 3 4 5 6 7 8 De vrg hoe de slehte werk-, woon-
Nadere informatieAbnormale verdachte (niet accidentele, intentionele) letsels en afwijkingen
hoofdstuk 10 Anormle verdchte (niet ccidentele, intentionele) letsels en fwijkingen 10.1 Inleiding Eenderde vn de letsels evindt zich op een voor een letsel ongeruikelijke plek, zols de zijknt vn het gelt,
Nadere informatieHOOFDSTUK 1 BASISBEGRIPPEN
I - 1 HOOFDSTUK 1 BASISBEGRIPPEN 1.1. Het egrip krcht 1.1.1. Definitie vn krcht Een stoffelijk punt is een punt wrn een zekere mss toegekend wordt. Dit punt is meestl de voorstellende vn een lichm. Zo
Nadere informatieedatenq is een toepassing die de ondernemingen de mogelijkheid biedt om hun statistische aangiften in te vullen en door te sturen via internet.
Inleiding edatenq is een toepssing die de ondernemingen de mogelijkheid iedt om hun sttistishe ngiften in te vullen en door te sturen vi internet. Het etreft een door de FOD Eonomie volledig eveiligde
Nadere informatieDe formule van het opslagpercentage voor alle producten luidt:
4.3 Verkoopprijs erekenen Om een product of een dienst met winst te verkopen, moet je eerst goed weten wt de kosten zijn. Als je dt weet, dn kun je de verkoopprijs eplen. Kosten De kostprijs vn een product
Nadere informatieDe tijdens de training aangeboden ski-imitaties gebruiken we zowel als middel maar ook als doel.
15 Ski-eroics Hoofdstuk 15, Pgin 1 vn 5 15.1 Inleiding Het is elngrijk om SneeuwFit triningen gevrieerd te houden. Proeer het nod vn ctiviteiten zo verschillend mogelijk te houden. Een vooreeld hiervn
Nadere informatieVoorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Donderdag 20 mei 13.30 16.30 uur
Wiskunde B Profi Exmen VWO Voorereidend Wetenschppelijk Onderwijs Tijdvk Donderdg 20 mei 3.30 6.30 uur 9 99 Dit exmen estt uit 5 vrgen. Voor elk vrgnummer is ngegeven hoeveel punten met een goed ntwoord
Nadere informatieJOB-monitor 2016 Vragenlijst
JOB-monitor 2016 Vrgenlijst (versie met wijzigingen t.o.v. 2014) JOB in smenwerking met ReserchNed 2015 JOB. Geen vn de mterilen die onderdeel uitmken vn de JOB-monitor 2016 mogen zonder voorfgnde schriftelijke
Nadere informatiePraktische Opdracht Lineair Programmeren V5
Prktische Opdrcht Lineir Progrmmeren V5 Bij deze prktische opdrcht g je n het werk met een ntl prolemen die je door middel vn Lineir Progrmmeren kunt oplossen. Je werkt lleen of in tweetllen. De prktische
Nadere informatie1.3 Wortels. x x 36 6 = x = 1.5 Breuken. teller teller noemer noemer. Delen: vermenigvuldig met het omgekeerde.
Voorereidende opgven Stoomursus Tips: Mk de volgende opgven het liefst voorin in één vn de A4-shriften die je gt geruiken tijdens de ursus. Als een som niet lukt, werk hem dn uit tot wr je kunt en g verder
Nadere informatieWat is goed voor een mooie, gezonde huid? Kruis de goede antwoorden aan. weinig slaap. buitenlucht goede voeding. ontspanning veel fruit eten
DE HUID 1 Bouw en functie O: 12/1 Wt is goed voor een mooie, gezonde huid? Kruis de goede ntwoorden n. weinig slp uitenlucht goede voeding ontspnning veel fruit eten innen zitten ptt met myonise eten in
Nadere informatieEen CVA (beroerte) kan uw leven drastisch veranderen! 2009 Een uitgave van de Nederlandse CVA-vereniging
N een CVA (beroerte)... hoe verder?. Een CVA (beroerte) kn uw leven drstisch vernderen! 2009 Een uitgve vn de Nederlndse CVA-vereniging Wt is een CVA? In Nederlnd leven meer dn een hlf miljoen mensen met
Nadere informatieINTERVIEWEN 1 SITUATIE
INTERVIEWEN drs. W. Bontenl 1 SITUATIE Een interview vlt te omshrijven ls een gesprek tussen één of meerdere personen - de interviewers - en een ndere persoon (of diverse nderen) - de geïnterviewden -
Nadere informatie6.4 Rekenen met evenwichtsreacties
6.4 Rekenen met evenwihtsreties An de hnd vn een reeks vooreelden zullen we het rekenwerk ehndelen n evenwihtsreties. Vooreeld 6.2 We estuderen het gsevenwiht: A(g) + B(g) C(g) + D(g) In een ruimte vn
Nadere informatieOm welke reden heeft een kwak relatief grote ogen?
Route K - Volière en fznterie Strt ij de volière; de vrgen 1 t/m 6 gn over een ntl grote Europese vogels. De vrgen over de ndere dieren vn deze route hoeven niet in de juiste volgorde te stn. Dt komt omdt
Nadere informatieModerne wiskunde: berekenen zwaartepunt vwo B
Moderne wiskunde: erekenen zwrtepunt vwo B In de edities 7 en 8 ws er in de slotdelen vn VWO B ruimte genomen voor een prgrf over het erekenen vn een zwrtepunt. In de negende editie is er voor gekozen
Nadere informatieRapportage Enquête ondergrondse afvalinzameling Zaltbommel
Rpportge Enquête ondergrondse fvlinzmeling Zltommel Enquête ondergrondse fvlinzmeling Zltommel VERSIEBEHEER Versie Sttus Dtum Opsteller Wijzigingen Goedkeuring Door Dtum 0.1 onept 4-11-09 VERSPREIDING
Nadere informatiefonts: achtergrond PostScript Fonts op computers?
fonts: chtergrond PostScript Fonts op computers? Tco Hoekwter tco.hoekwter@wkp.nl bstrct Dit rtikel geeft een korte inleiding in de interne werking vn PostScript computerfonts en hun coderingen. Dit rtikel
Nadere informatie6.0 INTRO. 1 a Bekijk de sommen hiernaast en ga na of ze kloppen. 1 2 0 3 = 2 2 3 1 4 = 2 3 4 2 5 = 2 4 5 3 6 = 2 5 6 4 7 = 2...
113 6.0 INTRO 1 Bekijk de sommen hiernst en g n of ze kloppen. Schrijf de twee volgende sommen uit de rij op en controleer of deze ook ls uitkomst 2 heen. c Schrijf twee sommen op die veel verder in de
Nadere informatieGetallenverzamelingen
Getllenverzmelingen Getllenverzmelingen Ntuurlijke getllen Het getlegrip heeft zih wrshijnlijk ontwikkeld op een wijze die overeenkomt met de mnier wrop u zelf de getllen geleerd het. De sis is het tellen.
Nadere informatie1 De onderneming in de wereldeconomie
1 De onderneming in de wereldeconomie Meerkeuzevrgen 1.1 Glolisering is een proces vn wereldwijde economische integrtie door een sterke toenme vn de interntionle hndel en investeringen. wrij de wereldproductie
Nadere informatieHoofdstuk 8 Beslissen onder risico en onzekerheid
Hoofdstuk 8 Beslissen onder risico en onzekerheid 8.5 Tectronis Tectronis, een friknt vn elektronic, kn vn een nder edrijf een éénjrige licentie verkrijgen voor de fricge vn product A, B of C. Deze producten
Nadere informatieFormeel Denken. Herfst 2004. Contents
Formeel Denken Hermn Geuvers Deels geseerd op het herfst 2002 dictt vn Henk Brendregt en Bs Spitters, met dnk n het Discrete Wiskunde dictt vn Wim Gielen Herfst 2004 Contents 1 Automten 1 1.1 Automten
Nadere informatieM1 Combinatie van naar voren staande tanden met impacties en een overtallig gebitselement bij een 10-jarig meisje
M1 Comintie vn nr voren stnde tnden met impcties en een overtllig geitselement ij een 10-jrig meisje Trefwoorden: Klsse-II/1 mlocclusie Impctie Overtllig geitselement Eversie Functionele pprtuur Buiteneugel
Nadere informatie1. Differentiaalvergelijkingen
Differentilvergelijkingen Vn discreet nr continu We estuderen de evolutie vn de evolking vn een lnd met 5 miljoen inwoners Stel u n het ntl inwoners n n jr, met n een discrete vriele We heen enkel informtie
Nadere informatieREKENEN MACHTEN MET. 5N4p EEBII 2013 GGHM
REKENEN MET MACHTEN Np EEBII 0 GGHM Inhoud Herhlin: Eponentiele roei... Netieve Mchten... Geroken mchten... Etr Oefeninen... 9 Hoere-mchts functies... 0 Overzicht vn de reels... Herhlin: Eponentiële roei
Nadere informatieV2.1 Eerlijk verdeeld?
Wie verdient wt? v2 Mkt geld gelukkig? L Voor je sisehoeften zols eten, woonruimte en kleding en je l guw dit edrg kwijt. Bedenk mr eens wt de mndhuur is. En hoeveel etl je voor vste lsten 1s gs, liht
Nadere informatie1 De watersnoodramp van 1953
1 De wtersnoodrmp vn 1953 In de ncht vn 31 jnuri nr 1 februri 1953 ws het springvloed. Dn stt het wter in de zee extr hoog. Bovendien ws er een zwre noordwesterstorm (orkn, windkrcht 12). Het wter in de
Nadere informatieBreuken en verhoudingen
WISKUNDE IN DE BOUW Breuken en verhoudingen Leerdoelen N het estuderen vn dit hoofdstuk moet je in stt zijn om: te rekenen met reuken en verhoudingen; reuken toe te pssen in erekeningen vn onder ndere
Nadere informatieBijlage agendapunt 7: Inhoudelijke planning overlegtafels 2015
Bijlge gendpunt 7: Inhoudelijke plnning overlegtfels 2015 In de Ontwikkelgend (ijlge 5 ij de Deelovereenkomst mtwerkvoorziening egeleiding 18+) zijn 7 them s en 31 suthem s opgenomen die in 2015 tijdens
Nadere informatieDe noodzakelijke voorwaarden voor een evenwicht kunnen derhalve samengevat worden als: F = 0 geen resulterende kracht in x richting.
1. EVENWICHT Zols in het eerste gedeelte over krchten en momenten reeds n de orde is gesteld werken op een lichm meestl meerdere krchten tegelijkertijd. We zeggen dt het lichm onderhevig is n een stelsel
Nadere informatieFormeel Denken 2012 Uitwerkingen Tentamen
1. Schrijf de formule vn de propositielogic Formeel Denken 2012 Uitwerkingen Tentmen (23/01/13) ( ) volgens de officiële grmmtic uit de syllus, en geef de wrheidstel. De officiële schrijfwijze is De ijehorende
Nadere informatieHoofdstuk 0: algebraïsche formules
Hoofdstuk 0: lgebrïsche formules Dit hoofdstuk hoort bij het eerste college infinitesimlrekening op 3 september 2009. Alle gegevens over de cursus zijn te vinden op http://www.mth.uu.nl/people/hogend/inf.html
Nadere informatieMedicatie HOOFDSTUK. Bloeddrukcontrole
UNIT 4 Meditie HOOFDSTUK 4 Bloeddrukontrole Dit projet werd gefinnierd met de steun vn de Europese Commissie. De verntwoordelijkheid voor deze pulitie ligt uitsluitend ij de uteur; de Commissie kn niet
Nadere informatieErasmus MC Junior Med School
Ersmus MC Desiderius School vn begrijpen nr beslissen Ersmus MC Junior Med School 2012-2013 De rts-onderzoekers vn morgen Het progrmm Dit progrmm loopt prllel n VWO-5 en -6 en bestt uit vier onderdelen:
Nadere informatieBekijk onderstaand algoritme recalg. Bepaal recalg(5) en laat zien hoe u het antwoord hebt verkregen.
Vooreeldtentmen 1 Tentmen Dtstructuren en lgoritmen (T641 en T6741) OPGAVE 1 c d Bekijk onderstnd lgoritme recalg. Bepl recalg() en lt zien hoe u het ntwoord het verkregen. Wt erekent recalg in het lgemeen?
Nadere informatieedatenq is een toepassing die de ondernemingen de mogelijkheid biedt om hun statistische aangiften in te vullen en door te sturen via internet.
Hndleiding edatenq Mndelijkse enquête toerisme en hotelwezen Inleiding edatenq is een toepssing die de ondernemingen de mogelijkheid iedt om hun sttistische ngiften in te vullen en door te sturen vi internet.
Nadere informatieInhoudsopgave. Voorwaarden Hypotheek SpaarVerzekering Model 10052. Delta Lloyd Levensverzekering NV. 1 Wat bedoelen wij met? 3
Voorwrden Hypotheek SprVerzekering Model 10052 Delt Lloyd Levensverzekering NV Inhoudsopgve 1 Wt edoelen wij met? 3 2 Wnneer strt uw verzekering? 3 3 Wnneer stopt uw verzekering? 3 3.1 Kunt u de verzekering
Nadere informatieHOEVEEL KEREN WIJ UIT? 5.1 Keren we altijd alles uit? WANNEER KEREN WIJ NIET UIT? WAT DOEN WIJ BIJ FRAUDE? 9.1 Wat zijn de gevolgen van fraude?
VOORWAARDEN Overlijdensrisicoverzekering Delt Lloyd Levensverzekering NV Amsterdm MODEL 2401 U wilt uw finnciële zken goed geregeld heen. Ook ij overlijden. Drom het u een overlijdensrisicoverzekering
Nadere informatieJaarlijks vinden er arbeidsongevallen plaats. Gebruik persoonlijke beschermingsmiddelen en voorkom dat je gewond raakt.
Persoonlijke eschermingsmiddelen Jrlijks vinden er 230.000 reidsongevllen plts. Geruik persoonlijke eschermingsmiddelen en voorkom dt je gewond rkt. JEZELF BESCHERMEN Werken in trnsport en logistiek kn
Nadere informatiePak jouw passer en maak de afstand tussen de passerpunten 3 cm.
Psser en irkel Verkennen Opgve 1 Op de foto hiernst wordt met ehulp vn een psser een irkel getekend. Pk jouw psser en mk de fstnd tussen de psserpunten 3 m. Teken een punt M en zet drin de stlen punt vn
Nadere informatieWelke van de volgende beweringen over de kromme snavel is of welke zijn juist voor jonge flamingo's? Maak het hokje met een juiste bewering zwart.
Route I 1 Flmingo's Flmingo's zeven met hun kromme snvel voedsel uit het wter. Jonge flmingo's heen een rehte snvel. De jonge dieren zeven niet zelf voedsel uit het wter, mr worden door de ouders gevoerd.
Nadere informatieHoe komt het dat elk organisme bepaalde kenmerken heeft? Waar ligt de informatie voor alle erfelijke kenmerken in elk organisme opgesla gen?.
ERFELIJKHEID 1 N i e t l l e m l h e t z e l f e 2 G e n o t y p e e n f e n o t y p e O: 17/1 Hoe komt het t elk orgnisme eple kenmerken heeft? O: 17/2 Wr ligt e informtie voor lle erfelijke kenmerken
Nadere informatiePROCEDURE SCHADEMELDING - VASTGOED -
PROCEDURE SCHADEMELDING - VASTGOED - Afdeling Finnciën Gemeente Molenwrd Procedure Schdemelding Vstgoed versie 1.0 - pg. 1 Gemeente Molenwrd Inhoud Inleiding 1. Algemene beplingen 1.1 Schde melding 1.2.Schde
Nadere informatieDigitale informatieverwerking
Digitle informtieverwerking E. Gernt Inleiding De elektroni leent zih ook uitstekend voor de verwerking vn informtie. De informti is in stt om de één of ndere vorm vn informtie om te zetten in een elektrishe
Nadere informatieKrommen en oppervlakken in de ruimte
(HOOFDSTUK 60, uit College Mthemtis, door Frnk Ares, Jr. nd Philip A. Shmidt, Shum s Series, MGrw-Hill, New York; dit is de voorereiding voor een uit te geven Nederlndse vertling). Krommen en oppervlkken
Nadere informatie1 Uw secretaresse vraagt u wie u voor deze sessie wilt uitnodigen. Aan welke mensen denkt u?
CREATIVITEIT drs. R.B.E. vn Wijngrden 1 SITUATIE Elke dg zijn er momenten die om retiviteit vrgen. Een proleem oplossen, een nieuw idee ontwikkelen, ties edenken, vereterpunten zoeken zken wrvoor het nuttig
Nadere informatieLeesvaardigheidsexamens moderne vreemde talen in Europees verband
Leesvrdigheidsexmens moderne vreemde tlen in Europees vernd De reltie tussen de centrle exmens leesvrdigheid en het Europees Referentiekder José Noijons, Henk Kuijper juni 6 An deze uitgve heen meegewerkt:
Nadere informatie1.3 Wortels. = a b c. x = 1.5 Breuken. teller teller. noemer noemer. Delen: vermenigvuldig met het omgekeerde.
Voorereidende opgven Kerstvkntieursus Tips: MEER DAN 0 JAAR ERVARING Mk de volgende opgven het liefst voorin in één vn de A-shriften die je gt geruiken tijdens de ursus. Als een som niet lukt, werk hem
Nadere informatieHenk Pijls Korteweg-de Vries Instituut voor Wiskunde Universiteit van Amsterdam
Jn vn de Crts Henk Pijls De kromme gevormd door de toppen vn de prolen door drie gegeven punten NAW 5/9 nr. mrt 08 9 Jn vn de Crts Korteweg-de Vries Instituut voor Wiskunde Universiteit vn Amsterdm j.vndecrts@uv.nl
Nadere informatiePublicatiereeks Gevaarlijke Stoffen 1. Deel 2B: Effecten van explosie op constructies
Pulictiereeks Gevrlijke Stoffen Deel B: Effecten vn eplosie op constructies decemer 003 pgin vn 3 PGS, Deel B: Effecten vn eplosie op constructies Inhoudsopgve pgin Smenvtting 4 Summry 4 Inleiding 5 Identifictieschem
Nadere informatieopgaven formele structuren procesalgebra
opgven formele struturen proeslger Opgve 1. (opgve 3.3.7 op p.97 vn het ditt 2005) Een mier moet vn links voor onder nr rehts hter oven op een kuus, met ties (rehts), (hter), en (oven). Uitwerking vn opgve
Nadere informatiemaatschappijwetenschappen pilot vwo 2019-II
Opgve 1 Goud 1 mximumscore 2 een uitleg dt goud economische indingen tussen mensen kn versterken, met een toepssing vn economische indingen en drvn een vooreeld uit de eerste line vn de inleiding 1 een
Nadere informatieLineaire formules.
www.betles.nl In de wiskunde horen bij grfieken beplde formules wrmee deze grfiek getekend kn worden. zijn formules die in een grfiek een reeks vn punten oplevert die op een rechte lijn liggen. In de vorige
Nadere informatieVoorbereidende opgaven Kerstvakantiecursus
Voorbereidende opgven Kerstvkntiecursus Tips: Mk de volgende opgven het liefst voorin in één vn de A4-schriften die je gt gebruiken tijdens de cursus. Als een som niet lukt, kijk dn even in het beknopt
Nadere informatieOntleden? Leuk! Inleiding. Opzet van deze lesbrief. Door Henk Jongsma, hoofdauteur Op Niveau tweede fase
Door Henk Jongsm, hoofduteur Op Niveu tweede fse Ontleden? Leuk! Inleiding Lstig soms, dt ontleden. Denk je net een regel te egrijpen, kom je weer een uitzondering tegen. En ls je denkt die uitzondering
Nadere informatie11 Wiskundige denkactiviteiten: digitale bijlage
Wiskundige denkctiviteiten: digitle ijlge Suggesties voor opdrchten wrij de leerlingen uitgedgd worden wiskundige denkctiviteiten te ontplooien. De opdrchten heen de volgende structuur. In de kop stn chtereenvolgend:
Nadere informatieInhoud college 7 Basiswiskunde
Inhoud college 7 Bsiswiskunde 3.3 De ntuurlijke logritme en de exponentiële functie (zie college 6) 5.1/3 Introductie Integrlen 5.4 Eigenschppen vn de eplde integrl 5.5 De hoofdstelling vn Clculus 2.10
Nadere informatieInhoud leereenheid 13. Integreren. Introductie 125. Leerkern 126. Samenvatting 149. Zelftoets 150
Inhoud leereenheid 3 Integreren Introductie 5 Leerkern 6 Integrl ls oppervlkte 6 De functie ls fgeleide vn zijn oppervlktefunctie 3 3 Primitieven 33 4 Beplde en oneplde integrl 35 5 Oneigenlijke integrlen
Nadere informatieFunctiebeschrijving en -waardering Stichting Promes, Meppel
Functie-informtie Functienm Orgnistie Stichting Promes, onderdeel Onderwijsondersteuning Slrisschl 4 Indelingsniveu FUWASYS-dvies IIb Werkterrein Bedrijfsvoering - Mngementondersteuning Activiteiten Bewerken
Nadere informatieUitvoeringsregeling Dienstreizen Wageningen UR
Uitvoeringsregeling Dienstreizen Wgeningen UR Vstgesteld door het College vn Bestuur d.d. 11 ugustus 2003* Gelet op rtikel 3.21 lid 1 su vn de CAO Nederlndse Universiteiten en rtikel 8.5 vn de CAO Stichting
Nadere informatieU heeft een vraag gesteld over de cliënttevredenheidsonderzoeken Wmo en Jeugd. Via deze memo wil ik u hierover informeren.
GERLANTJ Rdsinformtiememo Dtum Ons kenmerk An Kopie n Vn Onderwerp donderdg 16 juni 2016 16.059567 De Gemeenterd en de Commissie Smenleving College vn urgemeester en wethouders Cliëntervringsonderzoek
Nadere informatieDocentenhandleiding. Leerlingenmateriaal DELFSTOFFEN IN NEDERLAND. Niveau. Inhoud. Opdracht 2. Inleiding. Opdracht 3. Opdracht 1
111122952X_Geokrnt 58 05-09-2005 08:24 Pgin 6 6 Docentenhndleiding Inhoud In Nederlnd worden op dit moment rdgs, rdolie en steenzout vnuit grote diepte omhoog gehld. Drnst worden er zogenmde oppervlktedelfstoffen,
Nadere informatieNatuurlijke getallen op een getallenas en in een assenstelsel
Turf het ntl fouten en zet de resultten in een tel. Vlmingen Nederlnders resultt ntl resultt ntl 9 9 en nder tlstelsel U Ontijfer de volgende hiërogliefen met ehulp vn het overziht op p. in het leerwerkoek.........................
Nadere informatie8 Kostenverbijzondering (I)
8 Kostenverijzondering (I) V8.8 Speelgoedfriknt Autoys BV heeft onlngs de Jolls Joye ontwikkeld: een plsti speelgoeduto voor peuters in de leeftijdstegorie vn twee tot vijf jr. De produtie voor 2009 wordt
Nadere informatieRiante bouwkavel met ruime bebouwingsmogelijkheden
Rinte ouwkvel met ruime eouwingsmogelijkheden gelegen n de krkteristieke strt Berg te Nuenen Koopprijs 682.000,00 v.o.n. Groot 1.748 m² 1. Algemene eschrijving Op een prchtige plek, nij het centrum vn
Nadere informatieVerschil zal er zijn hv bovenbouw WERKBLAD
Vershil zl er zijn hv ovenouw WERKBLAD 1. Hoe heet de gemeente wr jij in woont? 2. Hoeveel inwoners heeft je gemeente in 2010? 3. Is het ntl inwoners in jouw gemeente sinds 2010 gestegen of gedld? 4. In
Nadere informatieKATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN SUBFACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSWETENSCHAPPEN HUB HANDELSWETENSCHAPPEN
KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN SUBFACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSWETENSCHAPPEN HUB HANDELSWETENSCHAPPEN ELEMENTAIR ALGEBRAÏSCH REKENEN Een zelfhulpgids voor letterrekenen Rekenregels Uitgewerkte voorbeelden
Nadere informatieWerkkaarten GIGO 1184 Elektriciteit Set
Werkkrten GIGO 1184 Elektriiteit Set PMOT 2006 1 Informtie voor de leerkrht Elektriiteit is één vn de ndhtsgeieden ij de nieuwe kerndoelen voor ntuur en tehniek: 42 De leerlingen leren onderzoek doen n
Nadere informatieReguliere Expressies en Automaten: Overzicht
Reguliere Expressies en Automten: Overzicht Alfetten Tekenrijtjes over een lfet Tlen over een lfet Reguliere Uitdrukkingen Reguliere Operties Herkenners voor Reguliere Ptronen Deterministische utomten
Nadere informatieOogheelkunde. Vitamine A therapie bij retinitis pigmentosa
Oogheelkunde Vitmine A therpie bij retinitis pigmentos U heeft een fsprk op de polikliniek Oogheelkunde voor een Vitmine A therpie bij retinitis pigmentos. In deze folder leest u meer hierover. Wt is retinitis
Nadere informatieHoofdstuk 2 DE STELLING VAN PYTHAGORAS
Hoofdstuk DE STELLING VAN PYTHAGORAS INHOUD. De stelling vn Pythgors formuleren 98. Meetkundige voorstellingen 06. De stelling vn Pythgors ewijzen 09. Rekenen met Pythgors. Construties.6 Pythgors in de
Nadere informatieHet bepalen van een evenwichtstoedeling met behulp van het 1 e principe van Wardrop is equivalent aan het oplossen van een minimaliserings-probleem.
Exmen Verkeerskunde (H1I6A) Ktholieke Universiteit Leuven Afdeling Industrieel Beleid / Verkeer & Infrstructuur Dtum: dinsdg 2 september 28 Tijd: Instructies: 8.3 12.3 uur Er zijn 4 vrgen over het gedeelte
Nadere informatieKeuze van het lagertype
Keuze vn het lgertype Beschikbre ruimte... 35 Belstingen... 37 Grootte vn de belsting... 37 Richting vn de belsting... 37 Scheefstelling... 40 Precisie... 40 Toerentl... 42 Lgergeruis... 42 Stijfheid...
Nadere informatieVerschil zal er zijn mvbo bovenbouw WERKBLAD
Vershil zl er zijn mvo ovenouw WERKBLAD 1. Hoe heet de gemeente wr jij in woont? 2. Hoeveel inwoners heeft je gemeente in 2010? 3. Is het ntl inwoners in jouw gemeente sinds 2010 gestegen of gedld? 4.
Nadere informatiewedstrijden, dus totaal 1 n ( n 1)
Hoofdstuk : Comintoriek.. Telprolemen visuliseren Opgve :. ;. voordeel: een wegendigrm is compcter ndeel: ij een wegendigrm moet je weten dt je moet vermenigvuldigen terwijl je ij een oomdigrm het ntl
Nadere informatieHet kwadraat van een tweeterm a+b. (a+b)²
Merkwrdig producten: Het kwdrt vn een tweeterm + (+)² Even herhlen Wnneer een getl of een lettervorm met zichzelf vermenigvuldigd wordt, dn duid je dt n door dt getl of die lettervorm één keer te schrijven
Nadere informatieFunctiebeschrijving en -waardering Stichting Promes, Meppel
Functie-informtie Functienm Orgnistie Stichting Promes, onderdeel Onderwijsondersteuning Slrisschl 5 Indelingsniveu FUWASYS-dvies IIc Werkterrein Onderwijsproces -> onderwijsbegeleiding Activiteiten Bewerken
Nadere informatieschets 10 Bergrede: tweeërlei fundament (7:24-29)
shets 10 Bergrede: tweeërlei fundment (7:24-29) A Kernpunten * An het einde vn de Bergrede vergelijkt Jezus de mens met de ouwer vn een huis. Het is een eeld voor wt wij vn ons leven mken en vioor de hele
Nadere informatieGBK Leden profiel beheer
GBK Leden profiel eheer Op de nieuwe GBK site kn het eigen leden profiel ijgehouden worden. Op dit profiel kn iogrfische informtie worden ingevoerd, werk kn n een portfolio worden toegevoegd, er kunnen
Nadere informatieIs er tussen de dieren in de afbeelding sprake van voedselconcurrentie? Leg je antwoord uit.
Route M - Sfri 1 De Afriknse svnne De Afriknse svnne is een eosysteem met een open lndshp; in uitgestrekte grsvlkten kom je oomgroepen en drinkpltsen tegen die voor zowel plnteneters ls roofdieren elngrijk
Nadere informatieDe oppervlakte van de rechthoek uit de vorige opgave hangt van dezelfde variabelen af.
Opgve 1 Vn twee korte en twee lnge luifers is een rehthoek geleg. Omt je geen fmetingen weet hngt e omtrek vn eze rehthoek f vn twee vrielen, nmelijk lengtekorteluif er en lengtelngeluif er. Welke formule
Nadere informatieKlimaatneutraal en duurzaam ondernemen voor evenementen in Eindhoven. Concept beleidsstuk, april 2008
Gemeente Eindhoven Klimtneutrl en duurzm ondernemen voor evenementen in Eindhoven. Concept eleidsstuk, pril 2008 Jolijn Brouwers Stgiire gemeente Eindhoven, fdeling MO Derdejrs student Algemene Cultuurwetenschppen
Nadere informatieZelfstudie practicum 1
Zelfstudie prtium 1 1.8 Gegeven is de volgende expressie:. () Geef de wrheidstel vn deze expressie. () Minimliseer de gegeven expressie. () Geef een poort implementtie vn de expressie vn onderdeel ().
Nadere informatieAssertiviteit. Agressiviteit
ASSERTIVITEIT drs. M.F. Serrurier Shepper 1 SITUATIE Assertiviteit is een zelfewuste, psyhishe weerrheid wrdoor u in stt ent op te komen voor uw eigen elngen en uiting te geven n uw gevoelens, wensen en
Nadere informatie1.3 Wortels. = a. x = 1.5 Breuken. teller teller. noemer noemer. Delen: vermenigvuldig met het omgekeerde.
Voorereidende opgven Emenursus Tips: MEER DAN 0 JAAR ERVARING Mk de volgende opgven het liefst voorin in één vn de A4-shriften die je gt geruiken tijdens de ursus. Als een som niet lukt, werk hem dn uit
Nadere informatieHANDLEIDING FOKWAARDEN 2014. Informatie & Inspiratie document Met uitleg over het hoe en waarom van de fokwaarden
HANDLEIDING FOKWAARDEN 2014 Informtie & Inspirtie document Met uitleg over het hoe en wrom vn de fokwrden Missie Al ruim 25 jr ondersteunt ELDA bedrijven in de grrische sector, en het is voor ons een belngrijke
Nadere informatieLijn, lijnstuk, punt. Verkennen. Uitleg. Opgave 1
Lijn, lijnstuk, punt Verkennen Opgve 1 Je ziet hier een pltje vn spoorrils vn een modelspoorn. De rils zijn evestigd op dwrsliggers. Hoe liggen de rils ten opziht vn elkr? Hoe liggen de dwrsliggers ten
Nadere informatieMerkwaardige producten en ontbinden in factoren
6 Merkwrdige producten en ontinden in fctoren Dit kun je l 1 een mcht tot een mcht verheffen eentermen vermenigvuldigen 3 eentermen delen 4 veeltermen vermenigvuldigen 5 een veelterm delen door een eenterm
Nadere informatieVoorbereidende opgaven Stoomcursus
Voorereidende opgven Stoomcursus Tips: MEER DAN 0 JAAR ERVARING Dit document estt uit twee delen: de voorereidende opgven en een overzicht met lgerïsche vrdigheden. Mk de volgende opgven het liefst voorin
Nadere informatieWELK LICHTSCHERM MOET IK GEBRUIKEN VOOR INLOOPBEVEILIGING?
ICK KEUZEHULP WELK LICHTCHERM MOET IK GEBRUIKEN VOOR INLOOPBEVEILIGING? Voor inloopeveiliging geldt onder meer de norm EN 13855. Dit is de norm voor het eplen vn de veiligheidsfstnd. Deze fstnd is fhnkelijk
Nadere informatie