Verliesverwerken in de spelkamer Diagnostiek en (spel)therapeutische behandeling van (stagnerende) verliesverwerking bij kinderen en jongeren

Transcriptie

1 Spe werkt! 17 december 2012 Veresverwerken n de spekamer Dagnostek en (spe)therapeutsche behandeng van (stagnerende) veresverwerkng bj knderen en jongeren Marken Spuj Unverstet Utrecht: Opedng Pedagogsche Wetenschappen Ambuatorum Vee voorkomende opvattngen over rouw Veresverwerkng veroopt aan de hand van fasen Er zjn net zovee knderen de een derbare verezen Rouwen hoort bj het even en kan dus geen stoorns zjn Een veres dent atjd doorgewerkt te worden; vee huen hoort daar bj en posteve emotes zjn afwezg Veres van een ouder s een beangrjke rsco-factor voor het ontwkkeen van psychopathooge Iedere schoo zou een rouwgroep moeten aanbeden Er bestaan goede (evdence based behandengen) voor rouwende K&J Prevaente van vereservarngen Harrngson & Harrngton (2001) Ø Vrjwe ae jongeren (11-16 jaar) maken een veres mee (sechts 7.6% rapporteert geen veres). Ø De kans dat een 16-jarge zjn ouder, of een broer/zus verest s 5-6%. Ø Jongeren de zeggen dat ze 4 of meer verezen hebben meegemaakt, scoren vaak ook hoger op depresse. Ø Jongeren de zeggen dat het veres hun even erg veranderd heeft, hebben meer psychopathooge. Ø 85,5 % van de onderzochte jongeren met hoge scores op psychopathooge w geen professonee hup. -> ntermezzo Centraa Bureau voor de Statstek (2008) Prevaente van Stagnerende Rouw. Intermezzo: Wat wen rouwende knderen en jongeren zef? - Normaa behanded worden, geen utzonderng zjn. - Ik ben net zeg - Bjf vragen hoe het gaat ook as k zeg dat het goed gaat. - Vraag wat k nodg heb - Doe ook euke dngen met mj - Denk aan mj op specae dagen. Ook na 2,3 of 10 jaar! - Ben je bang om mj verdretg te maken en zeg je nks? Je kunt mj net verdretg maken, dat ben k a! - Vraag aan mj hoe het met mj gaat en net aan een ander - Schoo s afedng, een rouwgroep op schoo s daarom net atjd geschkt (ut: Verder zonder jou, Daan Westernk, 2010) Prevaente van vereservarngen Harrngson & Harrngton (2001) Centraa Bureau voor de Statstek (2008) Ø Er overeden 3832 ouders van mnderjarge knderen Ø Er overjden meer vaders dan moeders Prevaente van Stagnerende Rouw. Prevaente van vereservarngen Harrngson & Harrngton (2001) Centraa Bureau voor de Statstek (2008) Prevaente van Stagnerende Rouw s onbekend Ø 20 % van de knderen en jongeren heeft na 2 jaar nog uteenopende psychsche probemen Ø Schattng van stagnerende rouw s ca 5% 1

2 Begrp van de dood en probeemgedragngen: baby s en peuters Het knd ervaart het gems van de hechtngsfguur (nden overeden of nden mnder emotonee beschkbaar door het overjden) en reageert op stress n de omgevng Begrp van de dood en probeemgedragngen: 2-7 jaar knd denkt nog magsch; begrjpt nog net wat dood s (onomkeerbaarhed; dode kan en voet nks meer) Probeemgedragngen: separate-angst, afhankejkhed neemt toe (camen), regresse naar eerdere ontwkkengstaken, huen, sne boos en geïrrteerd. Probeemgedragngen (kndertjd!): Saapprobemen, bedpassen, hoofdpjn (>8 jaar), concentrateprobemen, actng out/agresse (jongens), doodswens Begrp van de dood en probeemgedragngen: 7-11 jaar Knderen hebben begrp van de dood, maar kunnen zch net voorsteen dat het hen overkomt; ze zjn zch er we bewust van dat edereen sterft. Vee knderen zeggen dat ze bang zjn dat hun ouder(s) sterven. Probeemgedragngen (kndertjd!): Saapprobemen, bedpassen, hoofdpjn (>8 jaar), concentrateprobemen, actng out/agresse (jongens), doodswens Begrp van de dood en probeemgedragngen (3): >9 jaar Knderen worden zch meer bewust van het gevoe dat de dood bj nabestaanden teweeg brengt Gevog kan zjn dat knderen hun emotes net tonen, omdat ze denken/ weten dat dt verdret bj de ander teweeg kan brengen Probeemgedragngen: trekken zch terug ut gezn en doen meer met peers, rscovo-gedrag (acoho, drugs), parentfcate (mesjes), actng out/agresse (jongens), doodswens. Gevogen van ngrjpende verezen op de ange termjn Ondudejke resutaten Internaserende probemen n de vowassenhed (depresseve stoornssen, angstoornssen - gegeneraseerde angststoorns, fobeën, panekstoorns-, eetstoornssen, schzofrene (ze o.a. Agd e.a., 1999; Kender e.a., 1992; Luecken, 2008; Mack, 2001) Stkkebroek et a (2012) vnden -muv angststoornssen (panekstoorns)- just weng samenhang tussen het verezen van een ouder as knd en de eeftjd waarop psychopathooge zch ontwkked. 2

3 Ontwkkengen n de DSM-V Trauma en stress gereateerde stoornssen -> aan rouw gereateerde aanpassngsstoorns Secte III: Persstent Compex Bereavement Reated Dsorder (PCBRD) / Proonged Gref Dsorder (PGD) Wat s Gecompceerde Rouw? Gecompceerde rouw s te omschrjven as een stoorns waarbj rouwreactes (de ook bj normae rouw voorkomen) zeer ntens zjn, aanbjven en net overgaan, en een hoop probemen veroorzaken n het dagejks functoneren. Ze: Ze ook Boeen & Prgerson (2012) Kapow, Layne, Pynoos, Cohen & Leberman (2012) Hoe zet dat er meer specfek ut? Voorgestede crtera GR voor DSM-V A Oorzakejk crterum: De persoon heeft het overjden van een beangrjke ander meegemaakt. B Separate-wanhoop: Intens verangen en zoeken naar overedene en ntens jden a.g.v. onvervud wens tot herengng met overedene C Overge emotonee reacte (tm. 5): Gevoe dat dee van zz. s gestorven. Moete met accepteren van het veres Vermjdng van reatet van het veres Onvermogen anderen te vertrouwen. Btterhed en booshed Moete met doorgaan met het even. Verdoofdhed/vervakkng Leven voet eeg/zonder betekens Verbaasd, gechoqueerd gevoe D Tjd: Dagnose kan net gested worden avorens 6 maanden na overjden verstreken zjn. E Beperkngen: Sxs jden tot ernstge beperkngen n functoneren. Voorgestede crtera GR voor DSM-5 A Oorzakejk crterum: De persoon heeft het overjden van een beangrjke ander meegemaakt. B Separate-wanhoop: Intens verangen en zoeken naar overedene en ntens jden a.g.v. onvervud Onderzoek: wens tot herengng met overedene Verschjnseen C Overge emotonee B en C reacte n eerste (tm. 65): maanden: - Hangen Gevoe net dat samen dee van met zz. atere s gestorven. probemen Moete met accepteren van het veres Verschjnseen Vermjdng B van en reatet C anger van het dan veres 6 maanden: Onvermogen anderen te vertrouwen. - Hangen WEL samen met atere probemen Btterhed en booshed Moete met doorgaan met het even. Verdoofdhed/vervakkng Leven voet eeg/zonder betekens Verbaasd, gechoqueerd gevoe D Tjd: Dagnose kan net gested worden avorens 6 maanden na overjden verstreken zjn. E Beperkngen: Sxs jden tot ernstge beperkngen n functoneren. Ze Prgerson et a., (2009). Crtera for Proonged Gref Dsorder. PLoS Medcne Ze Prgerson et a., (2009). Crtera for Proonged Gref Dsorder. PLoS Medcne Normae rouw versus gecompceerde rouw Normae rouw Gecompceerde rouw Gevoeens Verdret Verscheurend verangen Gecompceerde Rouw, Depresse en Angst Onderzoek bj 206 mensen n VS de hup zochten bj vastopende rouw: Gedachten Postever over even, toekomst Negatef over even, toekomst Gedrag Hernnerngen Troostend Controe Gerchthed op vereden en toekomst (aanpassng) De persoon heeft controe over de pjn Gerchthed op vereden en op veres (zoekgedrag) Pjnjk Worden onderdrukt De pjn heeft controe over de persoon (Lang) net edereen met depresse (MDD) of traumatsche stress (PTSS) had Gecompceerde Rouw (GR) Groep met aeen GR (= 32%) zouden we naar hus sturen as we aeen zouden etten op depresse en PTSS 3

4 Gecompceerde Rouw, Depresse en Angst Angst Depresse Gevoeens Angst voor specfeke Somberhed stuates (of gevoeens Vervakkng of hernnerngen Schrkachtg / op hoede Gedrag Vermjdng van angstwekkende stuates/stmu Gedachten De wered s gevaarjk! Ik ben constant n gevaar! Totaa ontbreken van motvate om ets te doen Instrumenten om probematsche rouw bj jeugdgen te dagnostceren GR Verangen Gems Wanhoop Streven naar gevoe van nabjhed (zoekgedrag) Gerchthed op vereden Het even stet soweso Ik kan het net nets voor / en kzef verdragen dat [ ] noot en de toekomst ook net meer terugkomt Het even stet nets meer voor nu [ ] weg s RVL-K en RVL-J as nstrument om gecompceerde rouw te dagnostceren (Spuj, Stkkebroek & Boeen, 2005; Spuj e.a., n press) 30 tems o.a. Ø Ik vnd het moejk om de dngen te doen de k normaa doe, want k denk zovee aan [ ]. Ø Denken aan [ ] maakt mj n de war. Ø Ik vnd het moejk dat [ ] overeden s; k vnd het net eerjk. Ø Ik w graag bj [ ] zjn. Ø Ik w naar pekken en dngen toe de met [ ] te maken hebben. Ø Ik ben boos over [ ] dood. Ø Ik kan net geoven dat [ ] overeden s. Ø Ik ben hee erg geschrokken van [ ] overjden; k ben er heemaa ondersteboven van. Gecompceerde rouw: RVL-K (8-12) en RVL-J (13-18) De psychometrsche kwateten van de RVL-K (8-12) en RVL-J (13-18) zjn vodoende/goed (Spuj et a, n press). Bevndngen wjzen n dezefde rchtng van Amerkaans onderzoek (Mehem et a., 2004a,b, 2007) Chdhood Traumatc Gref: Extended Gref Inventory (EGI) (Layne et a, 2001; ned. vertang Let Den, 2005) Onderzoek naar de RVL-K en RVL-J Spuj et a, 2011/2012) Bede vragenjsten meten 1 factor (PGD) De betrouwbaarhed van de RVL-K en RVL-J s hoog en dt gedt ook voor de test-hertestbetrouwbaarhed. Er s een hoge correate met maten voor aanverwante kachten as depresse en PTSS. Er worden we sgnfcante correates gevonden met YSR schaen, maar vee mnder met de CBCL. Dt heeft beangrjke mpcates voor de praktjk. Er zjn geen opmerkejke verschen tussen jongens en mesjes; oorzaak van veres; verwachte vs onverwachte verezen; reate met de overedene. Modeen om veresverwerkng te beschrjven en behandeng op te baseren: Fasenmode (o.a. Küber Ross, 1982) Rouwtakenmode (Worden, 1991; Brown & Goodman, 2005) Cogntef Gedragsmatg mode (Boeen, van den Hout & van den Bout, 2006) Modeen om veresverwerkng te beschrjven (1): Fasenmode Fasenmode (o.a. Küber Ross): I: Shock en ongeoof II: Verangen en zoeken III: Doorwerken van het veres IV: Votooen van de verwerkng 4

5 Modeen om veresverwerkng te beschrjven (1): Fasenmode Fasenmode (o.a. Kuber Ross): Krtek: I: Shock en ongeoof II: Verangen Ieder rouwproces en zoeken s unek; eder III: Doorwerken mens heeft van andere het veres reactes op een veres en de duur van een IV: Votooen van de verwerkng rouwproces s bj eder mens anders. As de fasen net dooropen worden betekent dat net dat het fout gaat. Modeen (2a): Rouwtaken (Worden, 1991; Brown & Goodman, 2005) I De reatet van het veres aanvaarden: - Accepteren van de reatet en begrjpen van onomkeerbaarhed II De pjn en het verdret dooreven III Aanpassen aan een neuw even waarn de overedene net meer aanwezg s IV De overedene emotonee een pek geven en de draad van het even weer oppakken Modeen (2a): Rouwtaken (Worden, 1991; Brown & Goodman, 2005) I De reatet van het veres aanvaarden II De pjn en het verdret dooreven. - Ervaren van en eren omgaan met pjnjke en emotonee reactes ten gevoge van het overjden (bjv. verdret, woede, wrok, verwarrng, schud). III Aanpassen aan een neuw even waarn de overedene net meer aanwezg s IV De overedene emotonee een pek geven en de draad van het even weer oppakken Modeen (2b): Rouwtaken (Worden, 1991; Brown & Goodman, 2005) I De reatet van het veres aanvaarden: II De pjn en het verdret dooreven. III Aanpassen aan een neuw even waarn de overedene net meer aanwezg s - Aanpassng aan de veranderngen de zch voordoen n hun even en denttet, de samenhangen met het overjden. - Ontwkkeen van neuwe reates of het verdepen van bestaande reates de tot steun kunnen zjn n het eren omgaan met het veres. - Investeren n neuwe reates en actvteten waarut bjkt dat er weer verder kan worden gegaan met het even. IV De overedene emotonee een pek geven en de draad van het even weer oppakken. Modeen (2b): Rouwtaken (Worden, 1991; Brown & Goodman, 2005) I De reatet van het veres aanvaarden: II De pjn en het verdret dooreven. III Aanpassen aan een neuw even waarn de overedene net meer aanwezg s IV De overedene emotonee een pek geven en de draad van het even weer oppakken. - Het behouden van een betekensvoe band met de overedene, bjvoorbeed door het ophaen van hernnerngen of het onderhouden van een gedenkpaats. - Betekens verenen aan de dood (van begrjpen waarom emand overeden s, tot wat de betekens s van het overjden op de nabestaanden). - Contnueren van de ontwkkengstaken de passen bj de kndertjd en adoescente. Modeen (2b): Rouwtaken (Worden, 1991; Brown & Goodman, 2005) I De reatet van het veres aanvaarden: Krtek: II De pjn en het verdret dooreven. Geen theore over stagnerende rouw en dus ook geen specfeke III Aanpassen aan een neuw even waarn de overedene net meer aanwezg s IV De overedene emotonee een pek geven en de draad van het even weer aanknopngspunten oppakken. voor behandeen van stagnerende rouw. 5

6 rouwende +context veresgebeurtens naseep van het veres Cogntef-gedragsmatg mode van stagnerende rouwprocessen (Gecompceerde Rouw) kenmerken processen utkomst Boeen, P.A., van den Hout, M.A. & van den Bout, J. (2006). Stagnate van het verwerkngsproces (Gecompceerde rouw) Voorzchtge schattng 5% van de knderen Kenmerken nadere utwerkng vm dagnostek (1) (ze o.a Dowdney, 2000; Webb 2002) Geznsfactoren: Ø Knderen waarvan de achterbjvende ouder psychsche probemen heeft (bjv. depresse, mddeen msbruk). Ø Geznnen waar sprake s van andere ngrjpende gebeurtenssen na het overjden (fnancëe probemen, verhuzen etc) e/o geznnen waarn a vee probemen waren voor het overjden (schedng, opvoedngsprobemen etc.) Ø Ouders de net n staat zjn tot postve parentng (Sander, e.a., 2003). Ø Geznnen met een ken socaa netwerk; ouders met vee draagast. Omgevngsfactoren Ø Ervaren steun vanut schoo en/of sport en/of kerk etcetera Ø Stgmatserng Ø Reacte van peers Kenmerken nadere utwerkng vm dagnostek (2) (ze o.a Dowdney, 2000) Persoonjke factoren van knd Ø Weng veerkracht; aag zefbeed; neurotsche persoonjkhed; moejk temperament. Ø Onvege hechtng; reate met de overedene. Ø Lage ntegente Ø Eerdere psychopathooge (bjvoorbeed depresses, ptss) Rscofactoren (2) Kenmerken van het veres: Ø Geen mogejkhed gehad om afsched te nemen (gevoe of werkejk). Ø Potsenge dood (gevoe of werkejk) Ø Idee dat de dood voorkomen had kunnen worden. Ø Suïcde of moord as oorzaak, nabestaanden ü rapporteren vee nternaserende probemen (63%) (Pfeffer e.a., 1997). ü open verhoogd rsco op depresseve kachten en vroegtjdg ntervenëren s geïndceerd (Brent e.a., 2009). Protecteve factoren zjn o.a.: Hoog IQ Makkejk temperament Postef zefbeed (knd en ouder) Vege gehechthed. Gezn heeft gejksoortge probemen eerder goed opgeost Gezn accepteert hup Ouder vertoont postve parentng. Gezn heeft een goed socaa netwerk Gezn heeft weng andere probemen rouwende + context veresgebeurtens naseep van het veres Cogntef-gedragsmatg mode van stagnerende rouwprocessen (Gecompceerde Rouw) kenmerken processen utkomst Gebrekkge ntegrate van het veres n het ange termjn geheugen Bassopvattngen en msnterpretates (net-hepende gedachten) Stagnate van het verwerkngsproces (Gecompceerde rouw) Voorzchtge schattng 5% van de knderen Boeen, P.A., van den Hout, M.A. & van den Bout, J. (2006). 6

7 Meten van dsfunctonee cogntes bj vowassenen en jeugdgen (Boeen, 2007; Boeen & Spuj, 2008; Spuj et a., n voorberedng) Zef, de ander, het even, wered en de toekomst Snds hj/zj dood s vnd k mjzef een sappeng / heeft nemand meer ets aan mj Ik vnd dat anderen vee beter zouden moeten op etten hoe het met mj gaat Mjn even s nks meer waard snds hj/zj er net meer s Ik vnd de wered waardeoos snds hj/zj dood s Ik denk dat het noot beter met mj za gaan; k heb geen vertrouwen n de toekomst zonder hem/haar. Schud Het s (ook) mjn schud dat dood s Meten van dsfunctonee cogntes bj vowassenen en jeugdgen (Boeen, 2007; Boeen & Spuj, 2008; Spuj et a., n voorberedng) Doodsangst Nu dood s denk k ook steeds dat kzef dood kan gaan Gepasthed van rouwreactes Ik rouw net zoas het hoort Koesteren van rouwreactes Ik moet aan hem/haar denken anders vergeet k hem/haar msschen. Het s net aardg ten opzchte van hem/haar as k net (meer) verdretg ben. Cogntef-gedragsmatg mode van stagnerende rouwprocessen (Gecompceerde Rouw) Maadaptef gedrag (Spuj et a., n voorberedng) kenmerken processen utkomst rouwende + context veresgebeurtens naseep van het veres Gebrekkge ntegrate van het veres n het ange termjn geheugen Bassopvattngen en msnterpretates (net-hepende gedachten) Angstge en depresseve vermjdng Stagnate van het verwerkngsproces (Gecompceerde rouw) Voorzchtge schattng 5% van de knderen Angstge vermjdng Ik w er net aan denken dat dood s Ik begn sne over ets anders as mensen over hem/haar begnnen Somber terugtrekgedrag (depresseve vermjdng) Ik bjf tegenwoordg ever thus dan dat k euke dngen ga doen Het ukt mj net (meer) om euke dngen te gaan doen, k heb tegenwoordg vaak nergens zn n Boeen, P.A., van den Hout, M.A. & van den Bout, J. (2006). Effectvtet van nterventes gercht op rouw Meta-anayse (Currer e.a., 2007) Sechts 13 studes beschkbaar. Rouwhup een cogntef gedragsmatge benaderng van rouwgereateerde kachten Beschkbare studes aten een gemddede gewogen effectgrootte van d=.14 zen. Verkarngen: Ø Hup wordt meesta ang na veres aangeboden. Ø Samensteng van de groep jkt beangrjk bj groepsbehandeng. Ø Rouwreactes worden vaak net as utkomstmaat genomen. 7

8 Rouwhup agemene nformate Voor knderen en jongeren van 8-18 jaar n combnate met begeedng van de ouder(s) De behandeng s specaa ontwkked voor knderen de een derbare ander hebben veroren De behandeng bestaat ut 9 sesses voor het knd en 5 sesses voor de ouder(s) De behandeng s preventef, d.w.z. dat hj n een vroeg stadum kan worden aangeboden (vanaf ca 6 maanden na het veres). Doe van de behandeng s om het veres meer onderdee te aten worden van het evensverhaa. De behandeng s zo opgebouwd dat er aangesoten kan worden bj de uneke stuate van de cënt. Knderen en ouder(s) krjgen een werkboek met nformate en gerchte oefenngen. rouwende + context veresgebeurtens naseep van het veres Cogntef-gedragsmatg mode van stagnerende rouwprocessen (Gecompceerde Rouw) kenmerken processen utkomst Gebrekkge ntegrate van het veres n het ange termjn geheugen Bassopvattngen en msnterpretates (net-hepende gedachten) Boeen, P.A., van den Hout, M.A. & van den Bout, J. (2006). Angstge en depresseve vermjdng Stagnate van het verwerkngsproces (Gecompceerde rouw) Voorzchtge schattng 5% van de knderen Wordt bj dverse nstengen n NL aangeboden, nfo@rouwhup.n Hoe? Door psycho-educate te geven over wat het betekent om een veres te verwerken (n het agemeen) en knd te bevragen hoe hj/zj het veres verwerkt. Door negateve gedachten op te sporen en te veranderen n meer hepende gedachten. Door vermjdngsgedrag aan te pakken Angstge vermjdng: stap voor stap doen waar je bang voor bent Sombere vermjdng: graduee actverng Knderen te eren hun egen probemen op te ossen en netaeen-maar-atjd-aes-doen-voor-anderen. Door de communcate met ouder(s) te verbeteren en postve parentng te stmueren. Hoe? Door psycho-educate te geven over wat het betekent om een veres te verwerken (n het agemeen) en knd te bevragen hoe hj/zj het veres verwerkt. Door negateve gedachten op te sporen en te veranderen n meer hepende gedachten. Door vermjdngsgedrag aan te pakken Angstge vermjdng: stap voor stap doen waar je bang voor bent Sombere vermjdng: graduee actverng Knderen te eren hun egen probemen op te ossen en netaeen-maar-atjd-aes-doen-voor-anderen. Door de communcate met ouder(s) te verbeteren en postve parentng te stmueren. Hoe? Hupmddeen voor psycho-educate Hoe? Door psycho-educate te geven over wat het betekent om een veres te verwerken (n het agemeen) en knd te bevragen hoe hj/zj het veres verwerkt. Door negateve gedachten op te sporen en te veranderen n meer hepende gedachten. Door vermjdngsgedrag aan te pakken Angstge vermjdng: stap voor stap doen waar je bang voor bent Sombere vermjdng: graduee actverng Knderen te eren hun egen probemen op te ossen en netaeen-maar-atjd-aes-doen-voor-anderen. Door de communcate met ouder(s) te verbeteren en postve parentng te stmueren. 8

9 Toepassngen n spe. Ø Spebeed utvragen dmv basstechneken (ze Groothoff, 2009, p.206) Ordenen Utokken Dfferentëren Probeer n het spe te achterhaen Ø. Wat er n de beevng van het knd gebeurd s (et op: knderen kunnen soms vervormde waarnemng van de reatet hebben; mogejkheden voor psycho-educate) Ø. Hoe de spefguur/uren zch herbj voeen (et op: denk aan rouwtaak 2; mogejkheden voor psycho-educate) Ø. Wat ze denken (tp: ees teratuur over mogejke rouwspecfeke cogntes; de houdbaarhed van cogntes kan ter dscusse worden gested n het spe) Ø. Wat ze doen (vecht psycho-educate over handge en onhandge vormen van copng n n het spe, rek aternateven aan) Probeer n het spe te achterhaen Ø. Wat er gebeurd s (et op: knderen kunnen soms vervormde waarnemng van de reatet hebben; mogejkheden voor psychoeducate) Ø. Hoe de spefguur/uren zch herbj voeen (et op: denk aan rouwtaak 2; mogejkheden voor psycho-educate) Ø. Wat ze denken (tp: ees teratuur over mogejke rouwspecfeke cogntes; de houdbaarhed van cogntes kan ter dscusse worden gested n het spe) Ø. Wat ze doen (vecht psycho-educate over handge en onhandge vormen van copng n n het spe, rek aternateven aan) Probeer n het spe te achterhaen Ø. Wat er n de beevng van het knd gebeurd s (et op: knderen kunnen soms vervormde waarnemng van de reatet hebben; mogejkheden voor psycho-educate) Ø. Hoe de spefguur/uren zch herbj voeen (et op: denk aan rouwtaak 2; mogejkheden voor psycho-educate) Ø. Wat ze denken (tp: ees teratuur over mogejke rouwspecfeke cogntes; de houdbaarhed van cogntes kan ter dscusse worden gested n het spe) Ø. Wat ze doen (vecht psycho-educate over handge en onhandge vormen van copng n n het spe, rek aternateven aan) Utdagen van automatsche gedachten (de Haan & Paauw, 2008; Böges, 2008) Ø Hoe weet k dat het waar s wat k denk? Wat zjn bewjzen/aanwjzngen voor jouw gedachten? Weke feten ondersteunen jouw gedachten? Weke feten wjzen op ets anders dan jouw gedachten? Ø Kan je de stuate van meerdere kanten bekjken? Zou je er anders tegen aan kunnen kjken? Zjn er aternateve verkarngen? Ø Heb je voorbeeden dat het nderdaad zo afep? Is het we eens eerder gebeurd? Hoe zeker weet je dat het zo afoopt? Zou het ook anders kunnen afopen? Heb je voorbeeden waarbj het anders afep? Ø Wat zou emand anders kunnen denken n zo n geva? Overdrjf k? Ø Wat zou k her over 5 jaar over denken? Ø Is het een ramp as gebeurt wat k vrees? Is dt het ende van de wered? Hoe? Door psycho-educate te geven over wat het betekent om een veres te verwerken (n het agemeen) en knd te bevragen hoe hj/zj het veres verwerkt. Door negateve gedachten op te sporen en te veranderen n meer hepende gedachten. Door vermjdngsgedrag aan te pakken Angstge vermjdng: stap voor stap doen waar je bang voor bent Sombere vermjdng: graduee actverng Knderen te eren hun egen probemen op te ossen en netaeen-maar-atjd-aes-doen-voor-anderen. Door de communcate met ouder(s) te verbeteren en postve parentng te stmueren. 9

10 Hoe? Probeer n het spe te achterhaen Ø. Wat er gebeurd s (et op: knderen kunnen soms vervormde waarnemng van de reatet hebben; mogejkheden voor psychoeducate) Ø. Hoe de spefguur/uren zch herbj voeen (et op: denk aan rouwtaak 2; mogejkheden voor psycho-educate) Ø. Wat ze denken (tp: ees teratuur over mogejke rouwspecfeke cogntes; de houdbaarhed van cogntes kan ter dscusse worden gested n het spe) Ø. Wat ze doen (vecht psycho-educate over handge en onhandge vormen van copng n n het spe, rek aternateven aan) Door psycho-educate te geven over wat het betekent om een veres te verwerken (n het agemeen) en knd te bevragen hoe hj/zj het veres verwerkt. Door negateve gedachten op te sporen en te veranderen n meer hepende gedachten. Door vermjdngsgedrag aan te pakken Door de communcate met ouder(s) te verbeteren en postve parentng te stmueren. 15 mnuten aandacht Handvatten voor praten over het veres Knd steunen bj het dooropen van het programma Resutaten eerste potstudy (Spuj, Van Londen-Huberts & Boeen, n press) RCI van P1 tm P6 P1 P2 P3 P4 P5 P6 IPG-C CPSS CDI CBCL nt CBCL ext CBCL tota Debby 20 Eva 15 Ed Mke 10 Anna 5 Yoand a ba s e ba ne se 7 ba ne se 6 ba ne se 5 ba ne se 4 ba ne se 3 ba ne se 2 se ne ss 1 ss 1 ss 2 ss 3 ss 4 ss 5 ss 6 ss 7 ss 8 o n 9 po st 0 Vragen(v)uur 10