Do SS ier. I Jos Kersten& Tonny van de Pasch. Spirituele zorg

Transcriptie

1 Do SS er Jos Kersten& Tonny van de Pasch n Nederland wordt sprtuele zorg n de verplegng belangrjk en relevant geacht, maar het ontbreekt desondanks aan systematsche aandacht ervoor: zowel n het onderwjs als n de praktjk. Het bljkt dat verpleegkundgen net goed worden voorbered op het verlenen van sprtuele zorg. Met zjn proefschrft 'Towards Nursng Competences n Sprtual Care' wenst René van Leeuwen een bjdrage te leveren aan de structurele nbeddng van sprtuele zorg n de verpleegkundge zorg en n het verpleegkundg onderwjs. nbeddng n verpleegkundg zorgproces kan beter n twee onderzoeken met focusgroepen stelde René van Leeuwen vast welke sprtuele thema's voor patënten een belangrjke rol spelen en hoe verpleegkundgen n hun zorgverlenng Ook formuleerde her mee omgaan. hj op bass van de nternatonale vaklteratuur een competl!nteprofelv09r zorg door verplekundgen., ::N,:,., spr:tuele Sprtuele zorg Tjdens hun opledng wordt studenten verpleegkunde geleerd dat zj patëntgerchte zorg moeten verlenen, wat ook wel wordt aangedud als 'holstsch verplegen'. Met de holstsche benaderng wordt bedoeld dat alle aspecten van het menseljk functoneren worden betrokken bj het vaststellen van de zorgbehoeften van de ndvduele patënt en bj de plannng van de zorg voor de patënt. Dt betekent dat verpleegkundgen behalve voor het lchameljke, geesteljke en socale functoneren ook aandacht hebben voor het sprtuele functoneren van patënten. René van Leeuwen houdt n zjn proefschrft Towards Nursng Competences n Sprtual Care1als defnte van sprtueel functoneren aan: het levensbeschouweljke dan wel relgeus functoneren, met nbegrp van zngevngsvragen. Deze defnte omvat dus relgeuze en netrelgeuze vormen van sprtualtet. De Wereldgezondhedsorgansate (WHO), de nternatonal Councl of Nurses (CN) en Nederlandse verpleegkundge beroepsorgansates benadrukken dat verpleegkundgen aandacht moeten besteden aan sprtuele aspecten van verpleegkundge zorg. Deze maken ook deel ut van de bestaande verpleegkundge modellen. Ut dverse onderzoeken bljkt dat er mogeljk een relate s tussen de gezondhed van patënten en hun sprtuele functoneren. Tegeljkbljkt ook dat verpleegkundgen n Nederland ncdenteel wel aandacht hebben voor sprtuele aspecten van het menseljk functoneren, maar dat het over het algemeen nog vaak aan de aandacht ontbreekt. Vandaar de onderwerpkeuze voor zjn proefschrft, zo lcht René van Leeuwen toe: 'k werd gedreven door een mengelng van professonele en persoonljke factoren. Als professonal was (en ben) k van menng dat verpleegkundgen zorg denen te hebben voor de patënt als hele mens. Daarbj hoort ook de aandacht voor het sprtuele, de levensbeschouweljke kant van de patënt. Het was (en s) mjn opvattng dat n de verpleegkunde n theore het belang van sprtuele zorg wordt beleden, maar dat het n de praktjk het excluseve werkterren van de geesteljk verzorger ljkt te zjn. k vroeg mj af hoe dat komt en of dat terecht s.' Sprtuele thema's Van Leeuwen heeft n focusgroepen onderzocht welke aspecten van sprtualtet bj zekte een rol spelen. Voor dt doel zjn ervarngen van patënten, verpleegkundgen en geesteljk verzorgers verkend bnnen de specalsmen oncologe, cardologe en neurologe n Nederlandse zekenhuzen. Het onderzoek omvatte 13 focusgroepen, met n totaal 67 deelnemers. De stude toont aan dat sprtualtet op uteenlopende wjze een rol TvZ Tjdscrft voorverpleegkundgen.2008 nr. 7/8

2 '" c,g 0; :;[-:'-;j: -;Z;;J--;J.. "-;.T",.r_... ::;:!-?;;::-'-- "./' -,--" '/ /-,--T::.:- -" - :;;.._. 'h,.-.8"" :. :-,-> :-.,."'-..; -. kan spelen bj patënten. n de gesprekken kwam een brede waaer aan sprtuele thema's naar voren. Geloof Het thema geloof kwam n de gesprekken postef en negatef aan bod. Postef wanneer patënten de op God vertrouwden geen angst kenden om te sterven, n wonderen geloofden en kracht vonden n zchzelf, hun geloof en de natuur. Negatef wanneer respondenten boos waren op God, angst hadden om dood te gaan, bang waren om God onder ogen te komen of net langer kracht ut hun geloof konden putten. Patënt: 'k voel dat er ets moet zjn daarboven, maar voor mj s dat net langer God. Er s teveel gebeurd n mjn leven. Mjn moeder s dood en mjnschoonmoeder,en nu benk zelf zek.' Kwetsbaarhed De confrontate met hun kwetsbaarhed en sterfeljkhed beïnvloedt het geesteljke evenwcht van patënten. Sommge respondenten ervoeren de zekte als een verles, doordat zj hun leven een andere wendng zagen nemen. Anderen ondergngen hun stuate als een lot waannee ze zch konden verzoenen en zo hun zekte een plaats geven. Patënt: 'edereen komt een keer aan de beurt; heeft zjn egen krus te dragen. Laat k er het beste van maken.' Sommge patënten brachten hun stuate ook n verband met hun levensende en het accepterenvan de dood of geenangst hebben om te sterven. Patënten vertelden dat omgaan met een ernstge zekte een proces s waar zj utendeljk zelf doorheen moeten, wat hen soms een gevoel van eenzaamhed geeft. Hoe leef k door met mjn zekte? Patënten negen er daarbj toe op hun leven terug te kjken en een soort balans op te maken. Geesteljk verzorger: 'Toen de patënt het slechte neuws kreeg, begon hj terug te kjken: wat heb k tot nu toe met mjn leven gedaan?' Emotes Gedurende hun zekte ervaren patënten emotes als (exstentële) angst, zorg, woede, opstandghed en verdret. Patënt: 'k zat vol booshed. k dacht, k heb een levensbedregende zekte terwjl er allerle crmnelen rondlopen de een lekker leventje leden, en emandals k de geenvlegkwaaddoet...' Verschllende respondenten noemden de m-,'f:?:: pact van lchameljke aspecten. Aan een van de ntervews deden vrouwen met borstkanker mee. Zj vertelden over hun schaamte wanneer zj na de operate werden geconfronteerd met hun lchaam. Verschllenden van hen gaven aan dat fysek contact op moeljke momenten als ondersteunend werd ervaren. Patënten benoemden ook wat hen had geholpen om met hun zekte om te gaan: humor, postef denken, open zjn over hun gevoelens, gerustgesteld worden, zelf hun omgevng geruststellen,bljvenvechten.patënt:'k bljf vechten. k maak ets van mjn leven. k zal bljven vechten, dat doe k mjn hele leven al.' Gewoonten Veel respondenten gaven aan dat patënten steun ondervonden van bepaalde praktjken of gewoonten:gebed,medtate,het lezenvan relgeuzeof sprtueleboeken,lusterennaar relgeuze of sprtuele muzek, bezoeken van (relgeuze) densten n het zekenhus en van de zekenhuskapel voor een moment van stlte. Patënt: 'Soms loopt mjn hoofd over van gedachten. Wanneer k de gedachtestroom net kan stoppen, begn k op mjn maner te bdden. Dan praat k met God of mjzelfof emand anders.' TvZ Tjdschrft voorverpleegkundgen'2008 nr. 7/8 15

3 'Deltaplan Mensgerlchté' ;e.: Zorg' 'Aandacjhoor sprtuehfzo"g s ltdeecleral1c1se V.]Jtjeen ondergt!sc ''f..,:::,'"",:':'" -,:':',,:,.-.":.:_.':,'J_<.-', _.;:', ':, '.;::;x-',:h!_< -J;'.:'-"':,'::' "::.._::-;::,,':,;., wordt,n het'leroepsp"ofj",vancevrleegkndgl!;:w191!"c!rncl.naàr.nèt4 me:ste rp';gkügn:jl :eî':jnar,e.;ej!::t-;':. thuls!1oo e,!:!zjgèn d"er!tung:,kune,':bede'9p'c,.çv'àk;,daarz9u c,e' :. ".' "',,.. "':\ "./, l, ',,7, _",;;.,- ",,,,,."(.'l " _.. _,,'".'" fundamenteel op noetenbeznn4!n:.zr1eentr4!ré';y1leeuwen :: )"fl'!;, _,:.'; ':'",;-:,0.: '.1;":; 1t,'!<clj4!.et ":'\.;..Y'; _-\".;,tîjkwjze";d,;: c'...< ". 1-,, ":"'",/_ ' K _f':'-j::'.,!t; ':,_::-:,::, Vanut een hoîstsd be!ladrng 'orden". 'T-' ',-/:'".',',,...- ve rp leeg ku nd ge:g eaç,t!1jf!1àlleer:áérlc dcht te hebben voo hehchárîeljke; :"",--".',..- "..;':',,'>:",,"/.." teljke en socale'funètonere'n maar ook vóorhu'nsprtul gek vàr'patënfen;" ',.,-'.;..',{. - <:-'-<-\--',,-,-' funttorl1î'n.,.. - ;"' -..;,..,'.' :- Van Leeu en:pa:'hb jè;het ëver.:watdru,k" een mens tel dl\!psté?8et'woord op'.de. ", ,'.'>'!--' ;""':':'" '- ",»;.,':' - vraagjs 'sturend eh 'edend{oör\ae.,ändéré " "",,.(" -::. "." ':, ':,<,,,, _ '._, \,:.:':'-,:.(' ",:,.,,... aspecten, JU.tjn.t;jdê 'VarT'fffs'r..kte. wordt!het sprt4leaspect manfestl:1rjéthd' heeft eell hartl'jfarètge!tad. word;apes" sef, dehkt:mjn hèle leven valtnd'ugen. Hoe moet hetnj verdr?' 'Mensen vragen vaak:, hoe verhoudt zch het sprtuele aspect tot het geesteljk functoneren? Het geesteljke heeft vooral betrekkng op de psychsche gesteldhed van depatënt:. hoe hj denkt, waarneemt,' de emotes de hj ervaart,zoals angst bjvoorbeeld. Er Js een zekere overlap met het sprtuele. as, pect, maar ook een wezenljk verschl. Wanneer je speekt over angst bjvoorbeeld, dan heb je het bj het'geesteljke aspect over 'gewone' angst en bj het sprtuele aspect over exstentële levensangst. Wat als k er nog een hartnfarct overheen krjg? Hoe moet het dan verder met mjn vrouwen Relevant thema 'Er s geen hard wetenschappljk aandacht knderen?' bewjs dat voor sprtuele zorg de gezondhed van patënten bevordert. n de Verengde Staten s wel veel onderzoek gedaan naar de nvloed van sprtuele zorg op hoe patënten hun zekte beleven, hoe zj omgaan met hun zekte, omgaan met spannng. Daarut bljkt dat sprtuele zorg belangrjk kan bjdragen aan het welzjn en welbevnden van de patënt en daarmee ook postef van nvloed s op zjn gezondhed. meer, en vooral verpleegkundg, Mjn pledoo s om veel onderzoek..',.\t:";:':.{::::: / ". '_,.,'''' '_,'; ;''-,'Y< tédoêjomm;:nadtt!!h?palen wélkéwl, sj'r',ue- '., Y_.,.;.,...,!,:.;",.,):/,,,, '''''h.'+,"_ ';":', ":" Je 33rg?geelt 1,1de.cortext van:d,neg,erlandsesaerlevng. Mjneg';;nordéz'ók:5'dat; c :J:,t; '?. :_' "",' -:\,":="'>' ": ':;r::-': '-:;. ")J'-?,:, ',:-{:'"" 'èensoort:;radrvoor: het!? utg'ey9!!['o'r\dr '::;;-,:: -:,,' :'"'1; '. --'f.:,,' ":;;, ",: ':.. <"":;;.,.,,',:'',',,-'''' t*>:o; een f!prl<roe"t>atënten,>n;laf láa,w.l!h),;zendàt;;gprtuele.;zo'rg ookn d<e,nèderrà!jêfs. :'" "!"-.';..\;;:;::::,.-..:" r", '.-.. ::. '1!.. ':O' '"M'"J;-. stte:n:leva,ntt;thema s:' ".. '" ;,rtn'.<".,';::,.,''.?, nde;raktjjl<l)<,;ne vr;lel1tvr sprtue!, zorgergvallc!e,.pefoo.l1 vän.ä: \r.pleegkurdge;afk harèn.:'èîb,säàtzjertenvér?de :'" """',-,/:,:''':':t:'';,1;:,r::;/"w':, -;".-'. '\},,';,:;,' -.. '-.' een.zal zegg.en:wa,nneer.lk,alleen:al het.woord hoor, word k er helemaal krebelg van. Een ander wmpelt het af omdat. ze. helemaal nets met relge he,eft. nhetalgèmeen verpleegkundgen de negng om,door teverwjzen naar de egen.geesteljke bestaat:bj van de patënt of de geesteljk verzorger,van het zekenhus. sgnaleren de\behoefte aan sprtuele:zorg, maar doen n ondersteunende zn net zoveel. Met het doorverwjzen Ze moet je nog oppassen ook. Patënten vatten dat soms op als een sgnaal van hun naderende dood.' 'Het kan ook anders. Een patënt lgt de hele dag stlletjes n beden na het bezoek 'ljkt ze nog meer n zchzelf gekeerd. Dan kun je smpelweg vragen: hoe was het, hoe gng het? Zeker wanneer je weet dat ze een slechte dagnose heeft gehad. Wanneer de knderen dan op bezoek zjn geweest, kan het voor haar allemaal nog een graadje erger ljken. Met een eenvoudge vraag en bewuste aandacht kun je mogeljk het verhaal van deze vrouw te weten komen en haar enge ondersteunng Wat net zozeer betekent beden. dat je met een oplossng moet komen - waartoe verpleegkundgen over het algemeen sterk genegd zjn -, maar dat je vooral reflecteert op wat emand aangeeft. Dat je utvndt wat haar behoefte werkeljk s. Msschen zet zj weng perspectef "?:,,"';',, '.,.," "..,,\;, "'4:"r': en kul1d;.a,roenjjkel1. wt!taar 11001) zöî':, '''',!'ff_.', :,'..'. <;1"),.!,_,, ". ",.'":,.'.'.'.:::,,:',,_' _ ::kul.l1nb'egen"qa'ldm:jenwurljge"";;' 9paév.rlä9j J"p;deje dat, en, hoè'o',,.,,..,' ;'., ''''. ", ",'..,'. ):datjel'è',lse'.hóop','bèdtt j' '!' '''"'\':0;'.!; ";' "'tè)londéjs,'',...t:'_."f:""".wa2br'èdjfgetrokken: wat mag je. op hetterre'n" >;\t:""""'"':_','...'.'.. ",'_ ", (:,: :,,',. '.."',:,'-f.< vn'pfuelezorg van eenverpegunc!e ",,", >"';""; :_",;:. '. "," >,_,--.':n.:';,,}:t1, -.,#açhe1u<jkendl1ar 'het.ondefwjs' Ynçfk:..' <>:t;:.<,:.,,"','_" '.;'_' ",;';< '''_ "t.l:_''', _ 'fqgcjeq'lerp n et ntêle:'onderwj fu strudureefaall bod'moe!t koj11,'y1n,b.egj.!1e!r,. ".' '''_. ',.-;..: t:,;,- -',:', ':<?, vèrpleegljnjtgekun jl! l!jllrd' net[au<,. wachten;maar'wel äat:zjèh bewu'twordene ], van het belang van de thematek. En ook dat z daarkennsç)ver verzamelen. co!t1mun9te.ye""" vaardgheden ontwkkelen, zoals :specfel<ege-'t sprekstech,neken, en dat zj leren persoonljl< te:j reflecteren: n vervolgopledngen!toe ga k zelf rnetspjrtualtf!torn? kun je: 110g,specjfekr'bp. bepaalde.' p.atëntencategoreën'ngaa[lt' zoar '''f communcateproblemen.bj:nejrologepatënten. Hoe.kun je. bjvoorbeeld, bj. emand net afasj,', :j t achterhalen of er behoeften zjnop het sprtuele,.. vlak? Hoe pak je dat aan?' Verzakeljkng 'n de organsate van de zorg zjn,we,mjns-n" zens met de nadrukkeljke aandacht voor protocollen en standaarden, voor evdence based werken, de nadruk op technek en márktwer--o kng, doorgeschoten n verzakeljkng..,lk zou graag meer aandacht zen voor de mens. Dat hoor k ook terug van verpleegkundgen,'de. zeggel: een leuk verhaal hoor over sprtuele. zorg, k ben het er ook helemaal mee eens, maar k heb er de tjd net voor. Daarbj.stel k mezelf wel de vraag: komt het nu aueendoor de nrchtng van het werk of gebruk je dat als excuus omdat je het moeljk vndt om sprtue:- le zorg te verlenen?' Stlle beroepsgroep 1 16 TvZ Tjdschrft voor Verpleegkundgen nr. 7/8 -

4 '*'... c.,:-.\. "'\ }\ *:Y, ':".-,- 'J;:: '" - Relates Tjdens hun zekte zjn relates bjzonder belangrjk voor patënten. Zj zjn bang voor eenzaamhed. Verpleegkundge: 'k heb eens een vrouw verzorgd de wst dat zj spoedg zou sterven. Zj was erg druk met het maken van ljstjes met praktsche nstructes voor haar man over hoe hj voor hun knd moest zorgen. Voor haar man was dt zeer confronterend. Het zette hun relate onder druk:. Contact met en ondersteunng van lotgenoten werd door verschllende patënten als zeer ondersteunend ervaren. Leven en dood Sommge patënten noemden de confrontáte met beslssngen over leven en dood en de betekens van hun kjk op het leven n deze context. Sommgen gaven aan bang te zjn voor euthanase. Patënt: 'De dokter vroeg: als je weer een hartaanval krjgt, moeten we je dan reanmeren? De vraag boezemde me angst n; dat k moet beslssen over mjn egen leven of dood: Patënten categoreën Alle genoemde thema's komen bj de verschllende patëntencategoreën naar voren, maar er zjn ook accentverschllen. Zo kan bj cardologepatënten ondersched worden gemaakt tussen patënten de een hartnfarct hebben doorgemaakt en patënten met hartfalen. De eerste groep kenmerkt zch door een hoge mate van weerstand, een lage mate van berustng en het (voortdurend) zoeken naar mogeljkheden tot behandelng -wat reflecte op de persoc;mljkestuate belemmert. Bj de patënten met hartfalen s er meer zelfreflecte. Verpleegkundge: 'Een patënt van begn zestg ze: "k wl een harttransplantate. k verkoop mjn hus, zodat k genoeg geld heb om een neuw hart te krjgen". Hj kon nergens anders aan denken. Er was ook een vrouw van verendertg met een hartzekte, de net lang meer te leven had. Bj haar zag k dat ze er redeljk vrede mee had; ze wst dat het ende nabj was. Maar bj de patënten de een hartaanval hebben gehad of een harttransplantate nodg hebben, s het: leven, leven leven!' Bj patënten met een neurologsche aandoenng kunnen communcateproblemen er de oorzaak van zjn dat zj sprtuele wensen net kunnen utdrukken of dat deze net door zorgverleners herkend worden. Deze patënten geven aan dat ze daardoor weng aandacht krjgen van zorgverleners en "Zehebben de ndruk dat de zorgverleners het contact met hen mjden. Vooral n de eerste fase van hun zekte vnden neurologepatënten hun stuate onacceptabel. Verpleegkundgen zen bj hen reactes, de vergeljkbaar zjn met de n een rouwproces. Patënt: 'k vraag me af of ze er egenljkwel bj stl stonden hoe k met de stuate omgng.de revaldatewas ngercht op het accepteren van de zekte en ermee leren omgaan, ze gngen daar endeloos over door. k ze: k accepteer '-,f,., "" ;r' :; ::E 1 J: J: Ö... TvZ Tjdschrftvoor Verpleegkundgen nr. 7/8..., , P, -, , 17

5 vertrouwen n/kwaad op God; zekte verrjkt geloof; verlangen naar geloof; geloof n wonderen kracht van de natuur, van jezelf, dankzj het geloof: ja/nee Kracht 'C:Y'':UL'C/'t:''-1 'C:llyn:::UL'C V ay'l:, LJ'CU:\.'C.3 vall L'C\.U:. Weldl UU =»f.llllucc '-WJC ::r-.. Confrontate kwetsbaarhed; onsterfeljkhed; ervarng van verles levensdoelen balans Bestemmng overgave; leren omgaan met de zekte; alleen-zjn aan het end van de dag Copng echte verwerken begnt thus; patënt s meer beschouwend bj vervolgbehandelng Perspectef hoe lang heb k?; wat bljft er over?; wat s belangrjk?; kwaltet van leven levensverhaal terugkjken op je leven; hoop, kracht en de wl om te vechten op bass van eerdere ervarngen, Doodgaan laatste wens; afsched; afsluten van het leven; vragen over de dood; doodswens,! Exstentële angst angst voor de dood, het onbekende, God Ervarng en emotes Zorg, over famle/relates (bj sterven); fatale consequentes van een operate. Booshed booshed op de zekte; boos op God Verdret bewustzjn van gevolgen zekte; machtelooshed! Vsoenen en beelden maagd Mara;engelen; bjna-doodervarng;famle;postef,vrede ' Acceptate loslaten lang (rouw)proces; Moed, hoop en groe zekte een plaats geven; nederghed; zelfacceptate! wel/net n staat het leven los te laten; een neuw perspectefvnden! lchameljk confrontate met gehavend lchaam; behoefte aan fysek contact Postef denken neuwe mogeljkheden zen; de 2;ekte postef benaderen; goed voor jezelf zorgen t patënt weet hoe zch te uten; karakter lopen zjn Troost. behoefte van patënten; patënt troost/bemoedgt famle Vechten vechten voor het leven Kunnenomgaan met gezonden ongezond;humor de zekte led/medtate vast of ncdenteel rtueel; n staat met de zekte om te gaan; kracht/wjshed; exstentële Reg euze/ sp rtue le vragen; ondersteunng bj stervensproces; yoga gebruken !-- eschrften/muek Bjbel,Koran,relgeuzelederen --! Denstenjbjeenkomsten t Geeft rust, medtate, gebed; weg van alles, neuwsgerghed Rtuelen en symbolen bjvoorbeeld bedenen, zalven, dopen; kaarsen, rozenkrans, beeltenssen, stenen Eenzaamhed angst voor eenzaamhed; verlezen socalecontacten Relates Famlestuate zorg over de knderen: redden zj het na het overljdenvan de patënt? lotgenoten voor echt begrp; ondersteunng tjdens acceptateproces! Werk s werken nog mogeljk?;een manervnden omje leven neuw n te rchten 1 Ervarngenen emotes verdret, zorgen, angst, panek, wel of net accepteren; geloofsproblemen;conflctendoor van famle/bekenden j andere belevng dan patënt! r- Beeldvan God postef: kracht, steun, utendeljke waarhed; negatef: angst, heeft alles fgenme Bronvan orëntate, 1.,. ;! rchtljn voor handelen r-b-;;-;verd;h_m.tï;- behadele;-(an-voor)-'tl,anas;'-enmateb-;;jd" '---l m_-'-'-_h"--! behandelng : + -'0-< _ L..."."_..ou. h.._+ h.. ++.U..h n. uo._0 _ Ou _'_0"0_ 1 18 TvZ Tjdschrft voor Verpleegkundgen nr. 7/8

6 ., de stuate net totdat bljkt dat er geen andere mogeljkhed meer s. k wlde er het maxmale uthalen.' Bj oncologepatënten vel op dat ze, vergeleken met de eerste behandelng, bj volgende behandelngen meer bezg waren met zngevng en her meer over praatten met zorgverleners. De eerste keer overheerste de schrk als gevolgvan de dagnose en de (mogeljke) consequentes daarvan: wat kan eraan gedaan worden, wat zjn mjn optes? Sprtuele behoeften Van Leeuwen concludeert dat sprtuele aspecten een meer explcete rol spelen n het leven van de patënt, en ook vaker besproken zullen worden met de zorgverleners, naarmate patënten langere tjd moeten omgaan met een zekte. Verder speelt de socale context van de patënt een rol: famle, partner, werk. Aan de ene kant kunnen patënten steun ondervnden n hun omgevng,maar het kan ook leden tot vragen (zal k weer kunnen werken?) en spannngen (famleleden de anders met de stuate omgaan dan de patënt). Sprtualtet s belangrjk n alle fasen van het leven. Verpleegkundgen maken een ondersched tussen jongere patënten, bj we ze meer weerstand ervaren en oudere patënten, bj we ze een grotere mate van berustng zen. De persoonljke emotes van verpleegkundgen spelen herbj een rol. Verschllende verpleegkundgen gaven aan dat zj n sommge stuates emotoneel geraakt waren en dat zj net goed konden omgaan met het aanstaande overljden van een jonge patënt. Utendeljk s het vaststellen van de sprtuele behoefte van de patënt n hoge mate afhankeljk van de sprtuele gevoelghed van de ndvduele verpleegkundge. Dat s de reden waarom n veel onderzoeken wordt benadrukt dat verpleegkundgen hun sprtuele bewustzjn denen te ontwkkelen. Over scholng merkt Van Leeuwen op dat het verstandg zou zjn zorgverleners te tranen n het herkennen van sprtuele behoeften n acute stuates. Ondanks dat sprtualtet zch dudeljker ljkt te manfesteren n langdurger zorgrelates, bljkt het ook een rol te spelen tjdens korte opnameperodes, en dan bjvoorbeeld bj beslssngen rond een behandelng. De stude van Van Leeuwen toont aan dat sprtuele aspecten van vtaal belang kunnen zjn voor patënten bj het omgaan met hun zekte, hun relates, bj het nemen van besls- j;"cqmret:trerofîet}&:'g(;*m,;l!tr!",,{;':{;':y.];ft;ff'rs;f'}f Ut de Nederlandse verpleegkundge vaklteratuur komt net dudeljk naar voren over welke kwalteten verpleegkundgen denen te beschkken om goede sprtuele zorg te kunnen verlenen. VanLeeuwenen Cusvellervoerden daarom een systematsche revewn de nternatonale verpleegkundge vaklteratuu ut met als doel het formuleren van verpleegkundge competentes. Dt resulteerde n de beschrjvng van een competente profel bestaande ut dre domenen en zes competentes. Zelfhanterng Kan egen waarden, overtugngen en geoelens hanteren n de relate met patënten met verschllende levensovertugngen. Kan op betrokken wjze met patënten ut verschllende culturen over sprtualtet communceren. Sprtuele dmenses van het verplegen Kan nformate verzamelen over de sprtualtet van de patënt en n samenspraak met de patënt de zorgvraag vaststellen. Kan n samenspraak met de patënt en n overleg met andere dscplnes de zorg voor sprtualtet van de zorgvrager afstemmen en het egen aandeel n de zorg plannen en schrfteljk vastleggen. Kan de zorg voor sprtualtet van de patënt utvoeren en de zorg, n samenspraak de patënt, n het (mult)dscplnare overleg evalueren. Kwaltetszorg en deskundghedsbevorderng Levert een bjdrage aan de kwaltetszorg en de deskundghedsbevorderng op het gebed van zorg voor sprtualtet bnnen de zorgnstellng. Bron: Leeuwen, R. van & Cusveller, B. (2004). Nursng competences for sprtual care. journalof Advanced Nursng 48 (3), sngen, het voorutzcht van de dood en dergeljke. Het s net de vraag óf sprtualtet een relevant thema s n de gezondhedszorg, maar hoe en tot op welk nveau zj een rol speelt bj de ndvduele patënt. n tabel 1 zjn aspecten van sprtualtet bj zekte bjeengebracht de ut de ntervews naar voren zjn gekomen. Zj kunnen denen als handvat om tjdens de dageljkse zorgverlenng sprtuele behoeften van patënten te herkennen. Van Leeuwen plaatst de kanttekenng dat n de hudge gezondhedszorg essentële aspecten van het menseljke contact tussen zorgverlener en patënt ut het zcht dregen te verdwjnen. Deze aspecten kunnen als sprtueel aangemerkt worden en ze ljken belangrjk te zjn n het proces van zekte en zorgverlenng. Hj beveelt dan ook aan n onderzoek - en n het bjzonder bj verpleegkundg onderzoek - meer aandacht te schenken aan de relate tussen sprtualtet en gezondhed. met Professonele praktjk Een tweede focusgroepen-onderzoek was gercht op de professonele praktjk van sprtuele zorg door verpleegkundgen. Herover werden gegevens verzameld n focusgroepen met dezelfde samenstellng als n het eerste onderzoek: patënten, verpleegkundgen en geesteljk verzorgers bnnen de specalsmen oncologe, cardologe en neurologe. Ut de ntervews kwam een aantal thema's naar voren. De zjn te rangschkken onder de dre domenen met zes competentes, de Van Leeuwen en Cusveller voor sprtuele zorg op bass van ntematonaallteratuuronderzoek hebben onderscheden (ze kader Competenteprofel). Egen sprtualtet. Bj sprtuele zorg s het van belang, zo gaven deelnemers aan de gesprekken aan, dat verpleegkundgen laten zen we zj zjn en dat ze op een persoonljke maner omgaan met patënten. Sommge TvZ Tjdschrftvoor Verpleegkundgen nr. 7/8 19

7 Q. Z " '" c w... c.. > ::; ë & verpleegkundgen vertelden dat ze sprtueel geraakt waren door patënten, bjvoorbeeld wanneer een patënt leed of sprtuele moed betoonde. Persoonljke sprtuele ervarngen van verpleegkundgen spelen ook een belangrjke rol. Deze hangen net noodzakeljkerwjs samen met leeftjd. Patënten vonden wel dat oudere verpleegkundgen over het algemeen meer aandacht hebben voor sprtuele aspecten. Verpleegkundge: 'Mjn broer overleed bj een verkeersgngeluk, twntg jaar oud. Mjn vader kon het nauweljks verwerken en heeft noot meer over mjn broer gesproken. Mjn moeder s nu 86 en heeft ook een andere zoon verloren. Wanneer we erover praten s de pjn zo hevg dat ze edere keer n tranen utbarst. Zo kwam k op het dee aan een patënt te vragen 'hoe praat je er met je famle over?'. Houdng van de verpleegkundge. De deelnemers vertelden wat zj op het gebed van sprtuele zorg belangrjk vonden n de basshoudng van verpleegkundgen. Patënten noemden woorden als: senstef, menseljk, warm, geduldg, zorgzaam, voorzchtg, goed geïnformeerd, en betrokken. Verpleegkundgen benadrukten kwalteten als respect tonen en net oordelen over patënten met een andere kjk op relge. Geesteljk verzorgers geloven dat verpleegkundgen er van nature toe genegd zjn oplossngen te zoeken, terwjl een sprtuele houdng vooral ook reflecteve kwalteten vraagt. Geesteljk verzorger: 'Verpleegkundgen moeten een meer reflecterende houdng aannemen, met aandacht voor de hulpelooshed, het verdret en de teleurstellng van de patënt. Je kunt dt aansnjden wanneer je de patënt wast of verzorgt. Verpleegkundgen zjn erg gefocust op het vnden van oplossngen. Er s veel te wnnen door te lusteren naar wat werkeljk belangrjk s voor de patënt.' Emotes van de verpleegkundge. Bepaalde emotes van verpleegkundgen hebben te maken met aspecten van sprtualtet. Dt werd dudeljk tjdens de ntervews toen nnerljke conflcten werden genoemd (hoe kan deze stervende patënt zo postef over God spreken?), verpleegkundgen persoonljk geraakt waren door een patënt (confrontate met ljden) of zch machteloos voelden (je kunt nets meer doen voor de patënt of hem net bereken). n veel gevallen zal de verpleegkundge deze aspecten net met de patënt bespreken, maar er wel over reflecteren. Communcate met de patënt. Thssen verpleegkundgen en hun patënten wordt een breed spectrum van sprtuele onderwerpen besproken. Vaak vonden deze gesprekken plaats tjdens de avond- en nachtdensten, wanneer er meer tjd was. Deze gesprekken bleken ook spontaan en ongepland te ontstaan, op een moment dat zowel de verpleegkundge als de patënt er open voor stond. Het speelde ook een rol of de verpleegkundge en de patënt dezelfde deologe deelden en elkaars relgeuze taal verstonden. " Anamnese en verpleegplan.sprtueleaspecten spelen op verschllende maneren een rol n het anamneseproces. n veel stuates bljft de anamnese beperkt tot één of twee vragen over sprtuele zorg: of de patënt een bepaalde relge aanhangt of een pastoor of een geesteljke zou wllen zen. Soms werd er doorgevraagd, maar soms kwam het onderwerp ook helemaal net ter sprake. Een verpleegkundge: 'Bj patënten met acute hartproblemen breng k het thema net ter sprake omdat ze dan meteen denken dat ze doodgaan. Als je het ter sprake brengt, dan moet je dat later doen, n de acute fase vnd k dat ongepast.' Veel verpleegkundgen gaven aan dat het ntakegesprek geen geschkt moment s. n hun optek ontbreekt het dan nog aan vertrouwen, waardoor de patënt defensef kan reageren. Over het algemeen, zo bleek, wordt n verpleegplannen geen aandacht besteed aan sprtuele aspecten. Verpleegkundgenterventes.De beslssng tot een ntervente op het sprtuele vlak ljkt n hoge mate afhankeljk van de persoonljke keus van de verpleegkundge en ontstaat vaak spontaan. Een utzonderng op deze regel s de zorg n de laatste levensfase - de wordt meer systematsch verleend. Een enkele keer kwam het voor dat een verpleegkundge met een patënt bad. De betreffende patënten waardeerden het zeer omdat het hun wens was. Soms rep zo'n ntervente vragen op n het team. Als hulpmddel om over sprtuele aspecten n gesprek te komen gebrukten 20 TvZ Tjdschrft voor Verpleegkundgen' 2008 nr. 7/8

8 - sommge verpleegkundgen plaatjes (om patënten te helpen over hun persoonljke geschedens te speken) en voorbeelden (om hen met de zekte te leren omgaan). Persoonljke grenzen. Verpleegkundgen benadrukten nogal eens dat het belangrjk s net over de egen grenzen heen te gaan. Zj geloven dat je een proces van sprtuele zorg alleen moet starten wanneer je ook n staat bent het te vervolgen. Organsate van de zorg en multdscplnare samenwerkng. Verwjzngenvan verpleegkundgen naar de geesteljk verzorger gebeurden op verzoek van de patënt of op ntatef van de verpleegkundge. Geesteljk verzorgers geven aan dat het vaak de verpleegkundgen zjn de n multdscplnar overleg wjzen op het belang van sprtuele aspecten. Maar zj brengen n deze bjeenkomsten relatef weng sprtuele onderwerpen n. Evaluate en reflecte n het team. De evaluate van sprtuele aspecten bleef beperkt tot de verpleegkundge en de patënt. Wanneer verpleegkundgen problemen hebben met een patënt, zjn ze meer genegd dat n te brengen n het teamoverleg. Verpleegkundgen vnden dt overleg erg ondersteunend. Het bevordert het wederzjds begrp en schept een vertrouwensband, waardoor verpleegkundgen beter n staat zjn hun werk ut te voeren. Net met edere collega kunnen sprtuele aspecten besproken worden. Verpleegkundgen weten welke collega's er wel voor open staan. Tjd. Patënten zen dat verpleegkundgen druk zjn en begrjpen dat zj weng tjd hebben voor een praatje of gesprek. Maar ook vonden ze dat er zo nu en dan wel tjd gemaakt kan worden en waren sommgen teleurgesteld over het gebrek aan aandacht. Verpleegkundgen vertelden zelf ook dat ze soms geen tjd hebben voor de patënten en dus ook net voor sprtuele aspecten. Zj realseren zch ook dat het vaak een kweste s van de juste prorteten stellen en het goede moment kezen. Cultuur. Als posteve nvloeden van de afdelngscultuur op sprtuele zorg werden genoemd: een hecht team, een open cultuur, goed geïnfonneerd zjn over patënten, een zorgvse gebaseerd op persoonljke aandacht TvZ Tjdschrft voor Verpleegkundgen nr, 7/8 voor patënten, een afdelngshoofd met een posteve houdng en een goede sfeer n het team. Ten aanzen van de zekenhuscultuur lag de nadruk op factoren met een negateve nvloed op sprtuele zorg: totmemende vercommercalserng, de domnante van medsch-technsche aspecten, de nadruk op evdence-based care. Herbj ljkt het menseljke aspect nauweljks meer te tellen. Educate. Tjdens de ntële opledng wordt weng of geen aandacht besteed aan sprtuele zorg. Wel geven verpleegkundgen aan dat de basale communcateve vaardgheden de nodg zjn om sprtuele zorg te kunnen verlenen, voldoende getrand worden op school., Als suggestes voor aanvullende tranng werden genoemd: sprtuele conversatemethoden; persoonljk sprtueel bewustzjn en hoe dt te hanteren n de zorgverlenng; nfonnate over sprtuele en relgeuze bewegngen, nclusef de taal en tradtes de daarbj horen; en zngevng vnden. nbeddng Van Leeuwen concludeert dat er n het verpleegkundg zorgproces wel aandacht s voor sprtuele aspecten, maar dat ze er net systematsch n zjn opgenomen. De aandacht ervoor ljkt n belangrjke mate afhankeljk van de nbreng van de ndvduele verpleegkundge. Daarnaast spelen ook factoren als organsate, heersende cultuur en deskundghed een rol. De vraag s wat er voor nodg s om sprtuele zorg systematsch n te bedden n het verpleegkundg zorgproces. Het ontwkkelen van rchtljnen, zoals de rchtljn 'Levensbeschouweljke nood' (Hellema en Spelt)2 kan een bjdrage leveren aan de mplementate van sprtuele zorg n de verpleegkundge praktjk. Onderzoek naar de effecten van dergeljke rchtljnen zou nteressant zjn. Daarnaast s het de rol van de beroepsorgansate en het beroepsonderwjs om de competentes voor het verlenen van sprtuele zorg vast te stellen en de consequentes daarvan voor het verpleegkundg onderwjs verder te doordenken.. Noten 1 De tekst van het proefschrft s te downloaden va Ze p. 64 van dt nummer. Rchtljn levensbeschouweljke nood Er bestaat consensus onder verpleegkundgen dat levensbeschouweljke vragen van patënten gesgnaleerd behoren te worden en er vervolgens adequaat geïnterveneerd moet worden. Dat dt n de praktjk maar moeljk vorm krjgt, wordt ook geconstateerd door de auteurs van het artkel 'Levensbeschouweljke nood' op p. 64. Op bass van de lteratuur stellen zj dat er te weng aandacht s voor het onderkennen van levensbeschouweljke vragen en dat zorgverleners hervoor onvoldoende opgeled en getrand zjn. Hern ljkt n Nederland echter een kenterng te komen, wat onder meer bljkt ut de belangstellng voor de stude van René van Leeuwen. Van belang n dt verband s ook de rchtljn Levensbeschouweljke Nood van het Unverstar Medsch Centrum Gronngen (UMCG), de n 2002 verscheen en de momenteel met evdence onderbouwd wordt om landeljke erkennng te kunnen verkrjgen. Het proces van onderbouwen onderwerp met evdence s van het artkel op p. 64. Maar door de maner waarop het geschreven levert het ook veel nzcht op n allerle aspecten van sprtuele zorg. Onder meer de weergave van de voor de onderbouwng van de dagnose relevante artkelen. bevat een schat aan nformate over sprtuele zorg. jvoorbeeld wanneer het concept 'sprtualtet' wordt afgegrensd ten opzchte van relgostet. En n het voorstel verschjnselen te clusc teren n de volgende categoreën: van verbntens s, het gevoel met zchzelf, anderen, de omgevng en God of een Hogere Macht; hoop en geloofsovertugng;waardesysteem; zn en doel van het leven; gevoel van zelftranscendente; gevoel van nnerljke'vrede en harmone; gevoel van nnerljke tacht en,energe. Dt ljken even zovele aanknopngspunten voor verpleegkundg handelen. Of de Japans!! auteur de vjeî";wpennood,be-, schrjft, ontstaandqor he;)l!t 'worden van de kloof tlsse;,asrfet(eale,bl voorbeeld oe emandotbwllen1'leven;elj'".. ">. " :.:.';,,,r-r.'-'' -'u, " ":;-.:', J,t hoezjn..hudge...tt(rfellj;,s''''qe,:asp rates;zj n.voorjaprsetrmaar, :Z:eke.,l<an.,', _ - " - _t, ". : _',,_ '.,,':;. "rpa!nten de ankr.s!fh;!even'..,,',!;,, j,;j:n"hetonderzoe warh. nagegaa!1:sof.ltle, C::'-,';:_":-'_':_.1.:"::",'_ '''.'.:,;'>",.- ',,:'':_:'",_ '.). _.!--',; de'(dagnostsche)v[aag 'Aryou.'pe'p'.ce?:, (Heb je;","ede,mèt 'je5,jtuate?1n.blstäa'rï;.ar*!k.j,w(rden'oml'vasteqs:!rtenf:h:e[;,9rh,s;pr t.j. r.. :.'1, :.'. "',' " elewlak welofn!et1!etsaa}"defjtan:ctjs!b.)1d", patënt""",,' Ets;,kortPT"t:n nen d werk.wn "::JfÄ.'.f'f '- -k:.1<.. De -'f' redacte '1:-'''';';'1; ",-.., '" ".; ",l'"""" _..,l '''' An,';'1::k "'-._ j' [.21,.