"-: \ ".i 1"... DER NEDERLANDSE MARINE ... " door G.R. Hal. van de Marine op de verzamelaarsmarkt aanzienlijk schaarser dan de officierswapens.

Transcriptie

1 . -., "...'. ".".... " "-: \ ". 1"... DER NEDERLANDSE MARNE door G.R. Hal Zoals ook bj het Nederlandse leger het geval s, zjn de blanke wapens voor de manschappen van de Marne op de verzamelaarsmarkt aanzenljk schaarser dan de offcerswapens. Naar mjn gevoel gaat dat bj de marnewapens zelfs dubbel-en-dwars op: op vrjwel elke wapenbeurs van de verengng gt er we een sabel LTZ M.1882 of een Marne-offcerssabel M Manschapswapens zjn zeer schaars. Maar dat houdt net n dat we net bj deze manschapswapens wat nader 5tH kunnen staan. Tegeljkertjd s dt echter we de reden waarom n dt artkel utslutend geput s ut schrfteljke bronnen. k besef drommels goed dat n een meer utvoerg artkel over bepaalde wapenmodellen offcële, schrfteljke nformate aangevuld dent te worden met observates aan daadwerkeljke exemplaren, aan reala. Maar dan moeten er ook grotere aantallen daarvan 'n levende jve' aanwezg zjn om daarover op zorgvuldge, verantwoorde wjze concluses te kunnen trekken. En de grotere aantallen zjn er eenvoudgweg net. Mjn ervarng s dat concluses trekken ut het bezen van slechts enkele exemplaren een zeer hacheljke zaak s; n het verleden heeft me dat een aantal keren op een dwc;1alspoor gebracht, zodat k nu er voor gekozen heb 'het rechte pad te bewandelen', net zelf concluses te trekken, maar aan de geïnteresseerde verzamelaar nformate door te geven ut verschllende bronnen. De Scheepssabel No1 Producte Het s teleurstellend hoe weng productegegevens k heb kunnen vnden ut de tjd der 1ge eeuw. n zjn algemeenhed ga k er van ut dat tot 1830 de sabels n Luk aangemaakt zullen zjn en na 1830 te Solngen. Contracten welke k wel heb gevonden(l): sabelschedes door Hanquet aangemaakt 189 onbekend aantal aangemaakt door Schntzler op contract van het Dep. van Marne Ltr.La D No stuks zander schede door Schntzler op contract Dep. van Kolonën Lett.F.No (op zjn mnst) 441 stuks zander schede door J.F.J. Bar op contract Dep. van Marne Sub Lett.D.No stuks met schede door Lüneschloss, op contract Dep. van Marne Bureau D No stuks door Lüneschloss (prjs totaa285,-) Volgens Puype(2):"zeker snds 1818 maar wellcht eerder" n gebruk en daarom door hem "M.1818(?)" genoemd. Het wapen werd als rangonderschedngsteken tot 1845 gedragen door adjudanten-onderoffceren en daarna door sommge matrozen(2). Voor de bewapenng van dek- en onderoffceren en sommge matrozen(3). Denden ter bewapenng van schepelngen(4). Toen n 1911 de klewang bj de marne werd ngevoerd, werd(5) door de marne geprobeerd de termnologe te veranderen; de Scheepssabel No.1 zau vanaf dat moment 'Sabel Oud Model (OM)' genoemd moeten worden en de WAPENFETEN 3

2 Ed Scheepssabel NO.1 (her met utwendge oorbaand) ut: Hojel (13) klewang 'Sabel Neuw Model (NM)'. Maar bj een sabel welke op dat moment al bjna 100 jaar n de bewapenng s geweest en bj de marne tot een begrp s geworden, s za'n naamswsselng natuurljk moeljk, zadat n de Bepalngen van 1918(6) weer frank en vrj van 'sabel' en van 'klewang' werd gesproken en onder 'sabel' bleefhet wapen n elk geval tot 1936 op de Magazjnljst van de marne staan(7) hoe- L 1:1!.1 r' 1 J Scheepssabel NO.1 (her met utwendge oorbaand) ut: Feber (22).:z o, 4 WAPENFETEN we het wapen waarschjnljk eerder ut de daadwerkeljke bewapenng werd genomen, omdat n de Bepalngen van 1932(8) het wapen net meer werd genoemd. k heb er voor gekozen om her za veel mogeljk nformate ut de dverse bronnen weer te geven en we om de volgende reden: het s heel goed mogeljk dat de verschllen n opgave van sommge maten wel eens een neerslag zauden kunnen zjn (V merkt hoe voorzchtg k me utdruk...) van producte- of modelvaranten zaals deze zch n de loop der tjd hebben ontwkkeld, zander dat k (nog) voor een dergeljke veranderng een voorschrft heb gevonden. Dus wat op het eerste gezcht een nogal droge opsommng ljkt van reeksen getallen, s n fete bassnformate welke elke verzamelaar nodg heeft bj het bestuderen van blanke wapens. Lengte der klng 710 mm (9)(10)(11) 700 mm (12) 680 mm (13) 665 mm (3)(4)(14)(15)(16)(17)(18)(19) lengte gehele sabel 815 mm (13) 802 mm (3)(4)(14)(15)(16)(17)(19) gewcht der sabel 1,30 kg (9)(10)(11)(12) 1,28 kg (18)(19)(20) 1,16 kg (13) 1,15 kg (3)(4)(15)(16)(17)(18) grootste breedte klng 40 mm (4)(14)(15)(17)(18)(19) afmetngen van de rechthoek waarbnnen de klngvalt: lengte 665 mm (4)(14)(17)(18)(19) breedte 108 mm (4)(14)(17)(18)(19) grootste afmetngen der handbeschermer: van de straal gemeten ut de as der greep lengte 130 mm (4) 90 mm (14)(17)(18)(19) hoogte 132 mm (4)(14)(17)(18)(19) het zwaartepunt lgt van de punt af 600 mm (4)(14)(17)(18)(19) gewcht van gevest 0,681 kg (4)(14) Een sabel met een za lange gebruksgeschedens als de entersabel zal, za mag je aannemen, n de loop der tjd al of net voorgeschreven varates n de vorm vertonen. Maar het s aan de 'oprechte verzamelaar' om te proberen de vara tes te traceren en te documenteren, en dat s een hele opgave! (M.1818/1900) n een bref van het Departement van Marne aan de nspecte op de Draagbare Wapenen(1) van Bureau D No.44:'Houdende verzoek om de 50 sabels te do en aanschaffen met een ander model stootplaat. De bestellng van de 50 sabels was toen al gedaan, ze werden door Lüneschloss afgezanden naar Nederland en het s dus de vraag of de gevraagde wjzgng s doorgevoerd. Maar dat ljkt wel za te zj n: her zen we het belang van de op het eerste oog "nogal droge opsommng van afmetngen", want we zen dat met het 3e Wjzgngsblad op de Bepalngen van 1896 (ut ongeveer 1900) het gewcht van de sabel veranderde van 1,15 kg naar 1,28 kg, wat een bevestgng zau kunnen nhouden dat n 1900 het uterljk van het wapen veranderde. n praktsch alle beschrjvngen werd de greep omschreven als 'met essenhouten voerng'. Maar er komt één verwjzng voor (9) dat de greep met leer was bekleed. Varant 3 Toen n 1880 de Marnerssabel (Scheepssabel No.2) bj de Marners ut denst gng werden de nog aanwezge marnerssabels omgebouwd tot Sabel No.1. Wat moeten we ons daar bj voorstellen? De klng van de Scheepssabel No.1 en de van No.2 waren n elk geval op dat moment al geljk van vorm (ze voor een dscusse daarover onder 'Marnerssabel). Als je za'n Marnerssabel het gevest geeft van de Scheepssabel No.1, dan heb je een regulare Scheepssabel No.1 (m.u.v. wellcht Marnersstempelng). Maar als er Marnerssabels bestaan hebben met een klng welke krommer was dan de van de Scheepssabel No.1 zaals Puype(2)stelt (blz.74) en deze zauden zjn omgebouwd tot Scheepssabel No.1 dan vogt daarut een modelvarant. Het oudste model van schede was van tugleder met aan de bovenzjde een haakband welke met 2 messng krammen en ljm aan de schede werd bevestgd. Deze haakband had een gewcht van 86 gram(14), was van boven voorzen van een rand en had een nok waarn de knop met een Whtworthdraad werd geschroefd. Onderaan de schede zat een utwendge messng ool-band met jzeren knopje(9)(1o). Ze afbeeldng 1. Ergens n zjn loopbaan, vermoedeljk rond 1880, kreeg de schede onderaan een nwendge oorband(4)(14)(2l), een messng husje met lmop van 80,5 mm lengte(2l). Ze afbeeldng 2. Varant 3 Rond 1918 werd een neuw model schede n-

3 gevoerd, waarbj de messng haakband verdween en plaats maakte voor een aangeldonken sabeldrager( 19) (21) (22) (23). Gewcht der schede OM 0,287 kg(3)(4)(14)(15)(16) 0,375 kg(13) NM 0,423 kg(19) De Marnerssabel M.1818 Producte n 1818 werden (n elk geval) 469 exemplaren geleverd door J. Devllers(1), welke werden verzanden naar Rotterdam, waar snds 1817 een Marnersdetachement gelegerd was. Opvallend s, dat k na de eerste bestellng geen andere heb kunnen traceren; persoonljk ga k er van ut dat geen vervolgbestellngen zjn gedaan. Hoewel ten Raa stelde(24) dat de marners tot 1825 met de nfanteresabel bewapend zauden zjn geweest, ljkt me dat onjust en s het nvoerngsjaar zaals Puype(2) dat aangeeft 'omstreeks 1818' correcter. Het wapen was ook n gebruk bj het nsttuut te Medemblk(25). Bj de marners werd de sabel gedragen tot 1880, toen de marners bewapend werden met de sabelbajonet, waarbj het opvallend s dat Haakman(1l,pag.17) al n 1871 als bewapenng voor de Marners de sabelbajonet noemt! Na 1880 bleef het wapen nog korte tjd bj de marne n gebruk; n de Bepalngen van 1880(4):'denen ter bewapenng van schepelngen, maar worden geledeljk veranderd n Sabel No.1'. Dt gebruk van de, eventueel gewjzgde, Sabel No.2 duurde slechts tot 1884, toen het wapen n het 2e Aanvullngsblad op de Bepalngen werd weggeschreven. Afmetngen Totale lengte 810mm (13) 805mm (4) gewcht der sabel 1,207 kg (25)(26) 1,18 kg (9)(10) 0,99 kg (13) 0,90 kg (4) grootste afmetng van het gevest: lengte 138 mm (4) breedte 86 mm (4) zwaartepunt lgt vande punt af 560 mm (4) de klng s utgehold tot van de punt 145 mm (26) gewcht van gevest 0,46 kg (4)(26) lengte der ldng 750 mm (27) 670 mm (9)(10)(13)(26) gewcht der klng 0,95 kg (26) Er s onder verzamelaars een algemene overtugng dat de marnerssabel een krommere klng had dan de Scheepssabel No.1, een overtugngwelke ook door Puype (2,blz.74) werd verwoo rd. Des te merkwaardger s het dat k dat (afgezen bj het nogal gevaarljke vergeljken van afbeeldngen) net kan bevestgen. Al n 1843 werd gesproken (26) van 'flauw gebogen ldng'. Als dt verschl er toch s geweest, zau k dat wllen noemen. n dverse publcates werd nadrukkeljk gesteld dat de klng van de Scheepssabel No.1 en van de Marnerssabel dentek waren (4)(27). n het begn van zjn loopbaan had de sabel een schede van zwart leer, met een messng haakband welke een platte rand bovenaan had en aan de butenzjde, van onderen zaagvormg was ngevjld, met een knop n een nok. Deze haakband had een eenvoudge dubbele-ljn graverng. Gewcht van de haakband 0,069 kg (26). De utwendge messng oorband, ook voorzen van een graverng, s n het begn van onderen spts en bovenaan vleugelvormg utgesneden. A vrj snel, heb k de ndruk, werd de onderband van onderen stomp (ze afb.3). Deze (nog steeds utwendge) oorband, met een gewcht van 0,046 kg (26), s gebogen naar het verloop der schede en werd al n 1843 (26) beschreven:'aan de onderzjde verkant en ook n 1842 (9):'afgestompt van onderel. Afmetngen der schede: gewcht 0,270 kg (13) 0,264 kg (26) lengte 695 mm (26) Varant 3 Tegen het end van zjn loopbaan waren de schede van de Scheepssabel No.1 en No.2 dentek (4), met een haakband welke onderaan recht was afgesneden en een nwendge oorband. Deze varant werd al n 1873 genoemd (27). Gewcht van deze schede 0,287 kg (4). Marnerssabel (her met stompe, utwendge oorband) ut: Hojel (13) De enterpek Deze bestond ut een spts ofklng en een stok. De klng endgde n een holle bus met twee veren, welke eder voorzen was van dre gaten voor de ldnknagels. De stok was van essenhout en voorzen van twee nsnjdngen voor de veren (welke ook wel staarten werden genoemd). De stok werd 5 cm dep n de bus gestoken en met zes klnknagels bevestgd. De pek werd aan boord van de schepen gebrulcr ter verdedgng van de poorten n de batterjen bj vjandeljke enterng (3)(28) en met de pek waren bewapend de kardoeshalers (28). Het aantal peken aan boord was ongeveer geljk aan het aantal vuurmonden, maar bj de raderstoomschepen het dubbele (28). Het nvoerngsjaar s me net bekend. Het wapen werd rond 1895 ut de bewapenng genomen: het werd n 1895 nog wel genoemd (16), maar n 1898 net meer (15); het stond n 1888 nog op de sterktestaat (17), maar n 1908 net meer (18). De enterpek ut: v. Goens (28) LT ~,,-1,.o : j'~\ 11! f l j WAPENFETEN 5

4 _ Afmetngen Klnglengte (zander bus) 145 mm (9)(10)(12) (met bus, zander veren) 230 mm (3)(4)(16) lengte der bus 50 mm (9) breedte zjvlakker onder aan 15 mm (9)(12) lengte der veren 155 mm (9) gewcht der klng 0,410 kg (4) lengte der stok 2100 mm (27) 1830 mm (9)(10)(11)(12) mddelljn stok 30 mm (9)(10)(11)(12) gewcht der stok 0,780 kg (4) totale lengte 2285 mm (3)(4)(16) 2100 mm (13) 2000 mm (11)(12) gewcht totaal 1,33 kg (4)(16) 1,1 kg (9)(10)(11)(12)(13)(27) zwaartepunt lgt van de punt af 855 mm (4) Met drekantge spts (3)(9)(10)(11)(12)(13) (16). Het wapen werd bj de marne daarom ook wel 'Drelng' genoemd (9). Aleen n 1873 werd n één pblcate (27) gesproken van 3 of 4 vlakken der spts. Mocht de vervlaks bestaan hebben zau k dat wllen noemen. De enterbjl Bestaat ut het jzer met 2 veren, de steel en de haak. Het jzer s aan het ene ende boogvormg en scherp en aan het andere ende tot een verof achtvlakkge, engszns omgebogen spts utgesmeed. n het mdden bevndt zch een gat voor de houten steel en 2 veren de het jzer?aaraan verbnden. De jzeren haak (gordelhaak) dent om de bjl aan de sabelrem te kunnen dragen. Het boogvormge deel en het sptse utende zjn verstaald (6). Hermee waren gewapend de No.3 van elke vuurmond en de gasten bj de masten (28). Het aantal bjlen aan boord was geljk aan het aantal peken (28). Was bestemd zawel tot hakl,en, als om bj het ankeren te steunen (3). Denden tot bewapenng van schepelngen (4). Het nvoerngsjaar van de enterbjl s me net bekend. Rond 1900 s het wapen van de sterlcre afgevoerd, n de Bepalngen van 1908 (18) kwam het wapen net meer voor. Klnglengte, gemeten van het mdden van het scherp tot aan de spts 250 mm (10)(11)(13)(27) 246 mm (3)(4) lengte der spts 105 mm (3)(4) lengte der veer 215 mm (4) breedte 165 mm (10)(11)(27) lengte der steel 540 mm (3)(4) 530 mm (27) 520 mm (10)(11)(12) dkte der steel 37 mm (10)(11)(27) gewcht 1,52 kg (3)(4) 1,30 kg (28) 1,25 kg (10)(11)(12)(13)(27) Kapmes Marne M.1878 Producte Dt wapen had een messng gevest en een klng welke, met utzanderng van de vorm der angel, geljk was aan de van het Kapmes NO (3). De eerste kapmessen voor de marne werden besteld n 1878 (per bref van het Dep. van Oorlog V Art.No.36 aan de DW)(1). Het betrof her een aantal van 500 stuks, geleverd door A. & A. Schntzler te Solngen, waarbj de zwart lederen model-,, e- De enterbjl ut: v. Goens (28) schede aangemaakr werd bj de Stapel- en Constructemagazjnen. n datzelfde jaar werd ook nog een klenere partj van 50 klngen en gevesten bj Stevens, Maasttcht besteld. n 1879: 300 stuks door Schntzler(waarbj sprake was van gebruk door Marne eu. Kolonën) 1885: onbekend aantal door Schntzler 1889: 50 stuks door Schntzler 1891: onbekend aantal door Schntzler Denden ter bewapenng van schepelngen (4). Het wapen werd rond 1898 van de sterktestaat afgeschreven (20). Klnglengte (zander angel) 362 mm (13) 360 mm (3)(4)(14)(15)(16) lengte gehele wapen 489 mm (3)(4)(14)(15)(16) grootste breedte klng 55 mm (4)(14)(15) lengte stootplaat 107,5 mm (4)(14) breedte stootplaat 29 mm (4) gewcht zander schede 0,84 kg (3)(4)(14)(15)(16) 0,79 kg (13) gewcht gevest 0,375 kg (4)(14) zwaartepunt lgt van punt af 310mm n het archef van de DW komen we een merkwaardge bref tegen van de frma A. & A. Schntzler aan de DW, gedateerd (1):'Verzaeken de toezendng van maten voor de aan te maken kapmessen marne en greepen en stootplaten'; merkwaardg, omdat Schntzler, zaals boven te lezen, al vanaf 1878 marnekapmessen leverde en dus van de maten op de hoogte was. Deze bref wekt de suggeste dat er n 1884 wellcht sprake was van een neuw of aangepast model. De schede was van zwart leer, met een messng haakband welke voorzen was van een nok met ngeschroefde knop en een stalen bnnenbus met veren, messng rand en stalen bevestgngsschroefje. Deze haakband werd met 2 messng krammen en ljm op de schede bevestgd. De nwendge oorband s van messng en endgt n een knop (3)(4)(13). De afmetngen der schede: gewcht der schede 0,320 kg (3)(4)(15)(16) 0,310 kg (13) l 6 WAPENFETE~

5 gewcht haakband 0,126 kg lengte nwendge messng oorband 195 mm (21) Kapmes Marne M.1898 Producte Dt wapen s geljk aan het Kapmes Ned.Oost- ndë M.1878 waarbj bj de reeds n gebruk zjnde kapmessen de klng d.m.v. een zagenaamd husje (30) n het neuw model gevest werd gezet (29). n de marne-nstructes werd dt wapen voor het eerst genoemd n het 2e aanvullngsblad op de Bepalngen van 1896 (29). Het gebruk van het wapen werd op dat moment ook utgebred:' en van sergeant majoors, onderoffceren van de staf, tamboers en pjpers van het korps marners'. Dende tot bewapenng van schepelngen (31). Dende tot het oprumen van hndernssen enz. en tot bewapenng van schepelngen, tamboers en pjpers (21). Klng: als M.1878 gewcht 0,717 kg (8)(18)(19)(29) lengte stootplaat 101,4 mm (8)(18)(19)(29) breedte stootplaat 39 mm (8)(18)(19)(29) gewcht gevest 0,237 kg (29) gewcht greepplaten per stel 0,134 kg (29) Kapmes Marne M.1878 ut: Feber (22)! lengte totaal 495 mm (8)(19)(29) zwaartepunt lgt van ldngpunt af 310 mm (29) 290 mm (8)(18)(19) De eerste schedes waren geljk aan de van het Kapmes Marne M Rond 1918 veranderde de schede, want op dat moment werd n de Bepalngen (6) ondersched gemaakt tussen schedes OM (Oud Model) en NM (Neuw Model). De neuwe schede had geen messng haakband meer, maar kreeg een aangeklonken drager. Het gewcht der neuw model schede 0,32 kg (19). Klewang Marne M.1911 De klewang werd offceel bj de marne ngevoerd als Sabel Neuw Model n 1911 en dende aanvankeljk tot bewapenng van sergeanten-majoor van het Korps Marners (5). Totale lengte 757 mm (5)(6)(8) klnglengte 630 mm (5)(6)(8) grootste breedte klng Afmetngen 35 mm (5)(6)(8) zwaartepunt lgt van punt der klng 467 mm (5)(6)(8) gewcht 0,762 kg (5)(6)(8) Per bref van het Dep. van Marne Bureau D No.70 werd va de Drecteur der Artllere-nrchtngen aan het hoofd van de WDW (Werkplaats Draagbare Wapenen) opdracht gegeven tot de leverng van 16 stuks Marechausseesabels Model NO aan de Marne (1). Omdat pas later n dat zelfde jaar de Neuw Model klewang (M.1911) werd vastgesteld, ga k er van ut dat deze eerste 16 stuks klewangs nog van het oude model waren (M.1905). Deze wapens werden op de Hembrug aangemaakt en, gelet op het klene aantal, waarschjnljk bedoeld ter proefnemng. Als ldewang NO M De eerste modellen van schede waren met messng haakband en nwendge oorband. Deze schede woog 0,267 kg (5). De haakband werd met 2 messng krammen en lrm op de schede bevestgd (6). De haakband heeft een rand en een nok met ngeschroefde lmop (welke knop geljk s aan de van de Scheepssabel No.1)(21). De oorband heeft eenlengte nc1usefknop van 62,5 mm (21). Vanaf 1927 werd de drager aan de schede vastgeklonken (33).. Bronnen/geraadpleegde lteratuur Bepalngen betrekkeljk de Artllere der Kon. Nederlandsche Marne, 1880 (4) dem, 2e druk, 1888 (17) dem, 3e druk, 1896 (14) 2e wjzgngsblad (29) 3e wjzgngsblad (20) dem, 4e druk, 1908 (18) 2e wjzgngsblad, october 1911 (5) dem, 5e druk, 1918 (6) e aanvullngsblad, 1921 (23) dem, 7e druk, 1932 Berkhout,J.J.,Handledng tot de kenns der Artllere, 1898(15) Brevenboeken dec nspectc def Draagbare Wapenen; Archef Staatsbedrjf dec Anllerc-nrchtngen, n: Centraal Archeven Depm Mn. van Defense (1) Calten,J.N., Ledraad bj het onderrgt n de Zee-artllere, 2e druk, 1842 (9) Feber,H.J.A. en v. Everdngen,G.G., Handledng tot de kens der Artllere, 1903 (31) dem, cd (32) Feber,H.J.A., Handledng tot de kenns der Artllere, 1917(22) Gobus,G.J.G.,en Mejer,A., Handledng tot de kenns der Zee-Artllere, 3e druk, 1865 (10) v.goens,h., H KapC-en zaagmessen en de art.-gcncsabel N01, n: De Wapenverzamelaar, 1995 (30) Hojel,w.C, Handledng tot de algemene ArtpOlere- Wetenschap, 1880 (13) nsrruere-nventars der Arrllere der Ladmagt, 1843 (26) Konng,P., Marne-zakboek, 1868 (12) Magazjnsnventars der Marne, 1925 (21) Aanvullngsblad No.1 (33) dem, 2e druk, 1936 (7) v.pesch,cl., Handledng tot de kenns der Artllere, 1883(3) dem, 1895 (16) Puype,J.P., Blanke wapens, 1981 (2) ten Raa, Unformen van de Nederlandsche Zce- en landmaclt, 1900 (24) Seyffardr,A.L.w. eu v. Pesch,CL., Handboek voor Offìceren der Arrllere, 1873 (27) Westerborg,A.G., Handledng tot de kenns der draagbare wapenen, 1846 (25) WAPENFETEN 7