Zeventiende Jaargang. Juii No- 7.

Transcriptie

1 Zeventende Jaargang. Ju 94. No- 7. Abonnementsprjs voor partculeren, de geen ld kunnen worden, per jaar bj voorutbetalng f 0. ERANTWOORDELJK REDACTEUR L. J. den OUTER OPZCHTER B. O. W. te PEKALONGAN. oorts eenge vaste medewerkers. Utgeef ster: DE EREENGNG AN BOUWKUNDGEN tn NEP. N D Ë. DRUKKERJ De Frma E. Fuhr & Co. TE SOERABAA. NHOUD AN No. 7. 7de Jaargang;. {Bevattende 4 platen en 2 losse bladen tabellen.) a. ereengngsbelangen Correspondente. Prjsverlagng Mededeelng. b. Technsch gedeelte. Rectfcate. Bruggedekplanken van gewapend beton (met een photo). Passerloodsen (met een photo). De rrgalewerken op de ondernemng Djatroto, vervolg (met 3 platen). Over vulverbrandng en vulverwerkng volgens het systeem J. Cael Klene mededeelngen. c. Net technsch gedeelte. Crculare Dr B. O W. dd No. 873/A (met twee losse bladen tabellen). De bouwkunst der volken van den ndschen Archpel.De H.A.M, en de B. O. W.dem.Korte berchten. Advertenten. CORRESPONDENTE. Alle stukken betreffende de Redacte en alle bjdragen voor let ndsch Bouwkundg Tjdschrft, waaronder de op de vragenbus betrekkng hebbende, te zenden aan den Heer L.J. DEN OUTER te PEKALONGAN, Redacteur van het Orgaan der ereen^mg. Contrbute- en abonnementsgelden, alsmede correspondente daarover, te zenden aan den Secretars, den heer J. HOEK P.P. Czn, Opz. B O.W. te Semarang{Karangtempel.) Men meldt zch als ld der ereengng van Bouwkundgen aan en abonneert zch bj den Secretars der ereengng, den Heer J. HOEK P. P. Czn, Opz. B.O.W. te Semarang (Karangtempcl), aan wen ook adres-opgave moet worden toegezonden en aan wen tevens alle correspondente omtrent adresveranderngen en reclames omtrent het eventueel net op tjd ontvangen van het tjdschrft, gercht behooren te worden De Redacte houdt zch beleefd aanbevolen voor de toezendng van bjdragen. Het daarvoor te verleenen honorarum s bekendgesteld n het December-nummer van 907 en nader aangevuld n het nummer van December 908, hetwelk ten gereve van de Leden de na 908 zjn toegetreden, n het September No. 92 n zjn geheel s opgenomen. Men wordt beleefd verzocht de cope slechts aan eene zjde van het paper te beschrjven en de teekenngen te vervaardgen utslutend met zwarte ljnen op wt ongeljnd paper, calqueerpaper of lnnen, dus zonder kleuren. Zoo eengszns mogeljk volge men voor de teekenngen de afmetngen van het tjdschrft of veelvouden daarvan bjv. 32 X 20 cm ; 32 X 40 cm ; 32 X 60 cm ; 64 X 40 cm. of 64 X 60 cm. PRJSERLAGNG. Op de Algemeene ergaderng van Jun 93 s de prjs van de nog resteerende exemplaren van De Waterstaats Ambtenaar van Sluters", van f6.50 gebracht op f 5.00, compleet, dus met het supplement. We dus nog met n het bezt s van een exemplaar van deze voor eder Waterstaats- Ambtenaar onmsbare verzamelng van reglementen en voorschrften, schaffe er zch spoedgst een aan. m e d e d e e n 9. EROLG SLUJTERS Endeljk s het bestuur n staat ets naders omtrent het z. g. EROLG SLUJTERS" mede te deelen.

2 92 NDSCH ^OUWKUNDG TJDSCHRFT. JUL 94. De frma de Boer n Tegal heeft de cope rum een jaar p laar bezt gehad, zonder er ets aan te doen. Toen het bestuur, begn Jun, het endelooze getreuzel moede, een ultmatum stelde, stuurde bedoelde frma de cope eenvoudg terug. Thans s de cope bj de frma Masman & Stronk n Semarang, de op zch genomen heeft het werl< ongeveer October a. s. af te leveren. Seaetars Rectfcate. J. HOEK P.P. Czn., der er: van Bouwk. pag: 4 e kolom, 4e regel, van onder: lees: bronwater n plaats van Ozon-water. Departement der BURGERLJKE OPENBARE WERKEN. No. 873, A. Telegram adres: DRBOW. BATAA, den 5 Januar 94. Bjlagen: 2. CRCULARE Bj de behandelng van de ontwerpen voor drnkwaterledngen worden door de ontwerpers net steeds dezelfde formules gebrukt voor de bepalng der drukverlezen bj buzen van verschllenden dameter. Eene vergeljkng van de onderscheden daarvoor aangegeven formules ledt tot betrekkeljk groote verschllen n de resultaten. Ter vermjdng van het verrchten van onnoodg werk wegens het toepassen van mnder gewenschte formules, alsmede n het belang van de geljkvormghed der ontwerpen, waardoor ook de verfcate aan dt Departement mnder tjdroovend zal zjn, acht k het gewenscht dat door alle ontwerpers van dezelfde formule gebrukt gemaakt wordt, zonder daardoor ets af te dngen op de waarde van andere formules. De keuze s daarvoor gevallen op de formule van GanguUet en Kutter: = ^-nnmt 0,0004 M, 0,0004 M2 ff2 '^^^ + U^D + -D^ waarn = het benoodgde verhang D =: busdameter n M Q = capactet n M^ per secunde M ^= een coëffcënt, waarvoor te nemen 0.25 Ter vermjdng van de berekenng, zjn herbj twee tabellen gevoegd, waarn bj verschllende capacteten van tot 0.22 M^ per secunde voor verschllende busdameters van 0.0 M. tot 0.45 M. onder elkander zjn aangegeven het benoodgd verhang en de daarbj optredende snelheden. eelal zal het voorkomen, dat ten gevolge van zjdelngsche aftappng de capactet van een bus net n alle deelen geljk, doch geledeljk afnemend s. Heeft de aftappng n der voege plaats dat over eene zekere busengte door de aanwezghed van sprutledngen de afnemng van het debet regelmatg over de geheele busengte verdeeld kan worden aangenomen, dan kan voor de n beschouwng genomen bus gerekend worden met constant debet Qc dat volgender wjze bepaald wordt. D» Stelt men het begn- en het enddebet voor de betrekkeljke bus respecteveljk op Q en O2, dan neme men nden - :0 Qc =0.575 Q = 0. = 02 = 0.3 = 0.4 = 0.5 = 0.6 = 0.7 = 0.8 = 0.9 = 0 ) ïj» J)» ))») )) 0.6C S C Jl Q. Q Q Q. Q Q Q Q. Q Q Kan de afnemng van het debet net geljkmatg ondersteld worden dan zal men de bus n verschllende deelen moeten beschouwen waarvoor deze onderstellng wel geoorloofd s te achten. Uteraard zullen dergeljke berekenngen denen ut te gaan van het grootst te verwachten debet voor de te berekenen bus. Aan de Hoofden van gewesteljk bestuur op de Butenbezttngen en de Chefs van Waterstaatsafdeelngen, rrgate-afdeelngen en van specale densten. oor den Drecteur der Burgerljke Openbare Werken, De Chef van Afdeelng A, E, A. AN ARCKEN. jbrudgedekplanken van gewapend beton, (met een photo) Sedert mjn vorg schrjven over dt onderwerp, zjn her reeds een 20 tal houten bruggedekken vervangen door planken van gewapend beton, n verschllende afdeelngen en door verschllende opzchters. rj zware transporten hebben enkele buggen reeds doorstaan, eenge ook zwaar rettransport. k ga derhalve net over één nacht js, wanneer k mjn betonplanken nogmaals durf aanbevelen. Door ondervndng geleerd, heb k sedert mjn vorg schrjven, ze ndsch Bouwkundg Tjdschrft October 93, een paar klene wjzgngen aangebracht. oor de formeelen, het mengen en het vormen, verwjs k naar genoemd tjdschrtt, dat gebeurt her nog steeds op dezelfde wjze. De planken worden echter nu ets breeder en dkker genomen en wel 33X9 cm. De bewapenng als vroeger beschreven boven en beneden 4 staven van c.m. an verschllende zjden mocht k aanvragen ontvangen om nlchtngen welke door mj gaarne worden verstrekt. Men maakte mj de opmerkng waarom de bewapenng boven de steunpunten net boven en daartusschen omgebogen naar beneden werd aangebracht, wat natuurljk economscher s. De reden, waarom een geljkvormge boven- en benedenbewapenng wordt aangebracht s deze: De planken komen aan bede zjden gaaf afgewerkt, ut den vorm zoodat men net kan zen wat boven en beneden s. Natuurljk zou men hern kunnen voorzen door er een teeken aan te geven, maar aangezen de planken 's nachts worden opgebracht, ter voorkomng van stremmng n het verkeer, zou verwarrng van boven-met benedenzjden toch nog al eens voorkomen.men zou dus een plaat krjgen de just verkeerd gewapend s.

3 fv L 94. NDSCH foü WKUNDG T JDSCHRFT_ 93 Ook bj het dragen zou men dan moeten letten op de bewapenng.atemaal dngen de hnderljl zjn n de pral<tjk. Zooals op de bjgevoegde photo van genoemd tjdschrft te zen s werden ook planken gevormd de met ho en dol n elkaar grepen. Deze methode s zeer goed, doch nogal bewerkeljk en escht zuvere formeelen. Dergeljke plankm worden nu net meer gemaakt, maar om tocl aan het euvel van doorsjpelend asphalt te gemoet te komen, wordt nu op de naden der planken een reepje Malthod of Ruberod van dubbele dkte gelegd ter breedte van 0 c.m. Wl men de planken nog zuver laten dragen, dan legt men bovenden nog een reepje Malthod op de flensen der lggers. Het aantal jzeren lgger?, voor bruggen met deze betonplanken, wordt genomen voor 3 M., tusschen de leunmgen mnstens 5, en voor 4 M. tusschen de leunngen mnstens 6. Een kekje van een partj planken gereed om opgebracht te worden gaat herbj. Kedr, 29 Me 94. HEJMAN. Passerloodsen (met een photo.) De Gewestelke Werken staan tegenwoordg n het teeken der passerloodsen, en geen wonder, want de nkomsten van een goed bezochte passer zjn net te versmaden. Al komen de gelden dan ook met één en twee centen hoogstens bnnen, een goed bezochte passer brengt allcht 3 a f 400 gulden's maands en soms meer op. Het wordt meer dan tjd, de vule veze stnkende krotten, waar nagenoeg alle menschen hun levensmddelen betrekken er wat oogljker gaan utzen. Hoe s het mogeljk, vraagt men zch af, dat er nog emand veesch op een passer kan koopen als men zet, dat dt vleesch gesneden wordt op tafeltjes de net behoorljk gerengd worden. Daarbj komt nog, dat vele nlanders eerst alles betasten en beruken eer zj tot den koop besluten. Lang hebben wj her ztten pekeren en veel s gepraat over een behoorljk model voor passerloodsen. Hout s duur, pannen eveneens en bovenden net steeds plaatseljk te krjgen, terwjl loodsen met pannen afgedekt ook weer veel aan onderhoud kosten. Gewapend beton" hoor k zeggen, jawel daar zal ook een proef mee genomen worden, maar langzaam aan, en men bedenke steeds, dat het betere de vjand s van het goede. oorloopg worden her nog de passers, bebouwd met jzeren loodsen, waarvan de herbj gevoegde foto een beeld geeft. De loodsen vallen nog al n den smaak, zjn net bjzonder warm en kosten franco op het werk ongeveer f 800. Men zorge voor luchtcrculate mddels een luchtkapje, en vooral voor goed dakjzer van mnstens m.m dkte en net al te 'a'.^e golven. Hoe hooger golven hoe meer oppervlakte per M? waardoor het jzer mnder spoedg warm s. De hoogste temperatuurverschllen bedragen tusschen 0 en 2 uur, 2 graden. Om uur mndert de temperatuur, terwjl tegen 4 uur de temperatuur onder de jzeren loodsen lager s dan onder de loodsen met pannen dak. Kedr, Me 94. HEJMAN. De rraatewerkm op de ondernemng üjatroto afdeelng Loeraadjang, resdente 'asoeroeaa door H. J. BROBKENS. (EROLG.) {met 3 platen) Hoofdverdeelslus en secundare aanvoerledngen. Onderstaand volgen staten van grootte etc. der bevloengsvakken en van de afmetmgen der twee secundare ledngen L en LL Bevloengsgebed van de kal üjatroto. No. v/h vak. Bruto oppervl. n bouws. Perceel n bruto bouws. Gouvt. n bruto bouws. Perceel n netto bouws. Gouvt. n netto bouws. Totaal n netto bouws. Netto per ledng. Westmoesson a ', L. n M-'. Oostmoesson a l/s L. n M\ a " e Je [f s h n Jk ' lm " ~ ^^ ,262 0,250 0.C , Totaal

4 94 (NDSCH ^OUWKUNDQ TUDSCH^FT. fluu 94. No.. Bruto v,h oppervl. n vak. bouws..' '^ K ld U'^ F '; ' ' K ', l-n Perceel n bruto bouws Gouvt. n bruto bouws Perceel n netto bouws S Gouvt. n netto bouws Totaal n netto bouws. 330, ' ' J 4 ' Netto Westmoesson per a ledng, /4 L. ' n M' ' , Oostmoesson a '/s L. n M' ' , Ll Totaal 326 L 4259 Totaal verles. Ledng Ll s tevens voor aanvoer fabrekswater, geschat benoodgd M'. dat nagenoeg onvermnderd de fabrek weer verlaat. oor verles te stellen M*. Dus westmoessondebet = 3.24 M'. en oostmoessondebet =.08M\ Beschkbaar debet: 70(0 n den westmoesson 7 M^ dus p b p s L. n den oostmoesson 3, dus pbps 0 50L ^ 5946 De ledngen zjn ontworpen op l'/^ L., daar deze hoeveelhed n den westmoesson steeds beschkbaar zal zjn, met het oog op de met ret beplante gronden. De benoodgde capacteten voor de verschllende ledngpanden, worden dus: L beneden hoofdverdeelsus 4.26 M". aftappng \". 4,072 * ," ' '' l' *..864 K.650 ''..332 '-fl^ + " L beneden hoofdverdeelsus 3.24 aftappng»-f " " ' + '' ' + K.34 «+ '' ' Bj taluds op zjn de afmetngen enz: genomen. r) Bodem- Water- \,,.,^.^ ^- ' breedte, depte. erhang. Snelhed.} , , , , ,85 0, C , L L J

5 ^UL 94. NDSCH POUWKUNDQ yudschf^ft, 95 Het verhang n de ledngen heeft zch, waar noodg, geregeld naar het bestaande terrenverhang n L waren 2 en n L 3 stortdammen noodg, waar het terrenverhang aanzenljk grooter was dan n de ledngen kon worden aangenomen. n de tertare ledngen s een gemddeld verhang aangenomen van /6(X), ook voorkomende op het terren en zjn bodembreedte en waterdepte, n verband met eene mnmum snelhed van 0.50 M. daarnaar berekend Zooals ut den staat van de tertare bevloengsvakken bljkt, moest de nlaatslus voor L berekend worden op 4 27 M». en de van Ll op 3.24 M'. olgens de gewone formules berekend werden de nlaatopenngen, rum genomen, 3 M. en 2 40, beden verdeeld n s openngen (blad X). n L werd het pel omlaag gebracht, om met H. W. nog voldoende onder het fabreksterren te bljven. Drecte bevloeng ut deze ledng was net noodg, alleen aftap van fabrekswater. Zj loopt vrj hoekg en kronkelend door het emplacement der fabek, daar het plan van bebouwng en ral-aanleg zonder bepaald overleg met de afd. rrgate was opgemaakt en de rchtng der ledng zch hernaar moest voegen (blad X). Later s bj de hoofdverdeelslus, n het lnkerslusfront neg eene aftappng gemaakt voor eene spoelledng onder de prvaten der wonngen 't Grootste deel van deze ledng s gemaakt van evormge betongoten. Even benoorden de S. S baan s nog drect aftappende ut het hoofdkanaal eene ledng gemaakt om de passar van spoelwater te voorzen De aanvoerledng voor het fabrel<swater s gemetseld, evenals de ledng voor het valwater, welke weder n L utmondt even zudwaarts v/d fabrek. De nlaat van njecte water wordt geregeld mddels eene meet-nrchtng op de ledngen eene stuw-nrchtng n L, waarmee het butenwater op constant pel kan worden gehouden. De geledeljke proflsveranderng van L en L s n j vorenstaande staten opgenomen. De kunstwerken n de secundare ledngen zjn zeer eenvoudg. Zooals reeds gezegd komen er weng stortdammen n voor en zjn deze, waar mogeljk, gecombneerd met de aftappngen. oor de stortbakken achter de stortdammen s net het Gouvernements-model, doch een verklend type toegepast, dat zeer goed voldoet. De woelngen en versnellngen van het water, worden vrjwel vernetgd n de bak. De aftappngen bestaan n hoofdzaak ut betonbuzen. Er s é,n stortdam gebouwd volgens Gouvernementsmodel en werkt de stortdam en kom wel moo, doch zjn de kosten ook enorm veel hooger dan van het verklende type. Met L werden een waterafvoerende terrenploo en de rvertje Banter en Dlem gesneden. Eerstgenoemde s met eene dubbele bus van M. nwendge dameter er onder door gebracht, terwjl de twee andere krusngen gevormd zjn door syphons met plaatjzeren kokers. oor de wndwerken der verschllende nlaatschuven s één type genomen (blad ), een schroefstang met horzontaal werkende kruk. Bj de klene schuven s een gewone stang van plat>taafjzer met stelgaten aangebracht. De taluds der ledngen zjn overal volgens op afgewerkt en geven weng last van afkalvng, daar de grond zeer vast s. Als maxmum snelhed s 0.70 M. aangenomen, zooals reeds vermeld op vorenstaande staten. De aanleg der ledngen s gesched terwjl n hoofdzaak het bosch nog stond Het kappen van de boomen en het verwjderen van de stronken en wortels kwam enorm duur, n verhoudng tot de kosten van het grondverzet. oor eene ledng van 4 M, bovenbreedte moet, met het oog op de grondbergng, een strook van ongeveer 0 M. breedte schoongemaakt worden. Op sommge plaatsen stonden zware warngnboomen met een kolossaal wortelstelsel, of woengoe (ketang) en glntoengan, met bzonder hard hout, n den weg. Over het algemeen kostte de schoonmaak van het terren dubbel zooveel als de ontgravng der ledngen. Zooveel mogeljk werd n a^ngenomen werk gewerkt, schoonmaak per bouwen verwjderen van zware boomen per stuk. oor enkel boomen werd tot f 25. per stuk betaald. Nadat de ledngen gegraven waren en het bosch openkwam vertoonde zch op de taluds eene begroeng van alang alang of kolongdjono. Laatstgenoemde s e n zware, krupende grassoort, de zch enorm ontwkkelt Bezodng was net mogeljk, of beter gezegd te kostbaar, daar nergens n het bosch grasbegroen^ voorkwam en de /Oden dus van buten het perceel aangevoerd hadden moeten worden. Na voortdurend korthouden van de alang alang en kolongdjono begroeng kreeg het gewone gras ech er toch de overhand, ofschoon het wel een raadsel bleef waar de zaden of kemen hervoor vandaan kwamen. De ledngen zjn geprojecteerd op de tranche-kaart en daarnaar op het terren en dus n het bosch utgezet. Over 't algemeen bleek dat de detal-opname van het terren goed was, daar de ledngen, zooals geprojecteerd, op de terrenruggen lagen, doch kwamen er toch nog wel eens verrassngen n voor zooals geulen en kulen, de net waren aangemeten. Afvoerledngen. De afvoer n het terren was zeer slecht, vandaar dat zch verschllende rawahplekken hadden gevormd en n den westmoesson ongeveer l van het terrem onderwater lep De bestaande rveren zooals de kal Boto, Banter, Dlem en Bloekon, waren zwaar vervuld en geheel verwlderd. De kal Boto, met een strooms^ebed van 5 KM^. en de dus nog al wat bandjrwater kon afvoeren, lep dood n het perceel, vormde daar een rawah van bouw oppervlakte, welke naar de Zud weer afwaterde op de kal Banter. Om voorloopg den afvoer m het terren ets te verbeteren en het terren meer geschkt te maken voor explorate, werd begonnen met het schoonmaken der bestaande waterloopen. Deze zaten vol versperrngen, gevormd door omgevallen en vastgeraakte boomstammen, waartegen allerle vul was vastgedreven. Op sommge plaatsen was de loop net meer te onderkennen, daar er meterdkke boomen, tjangkrng en kesemek, n de beddng waren opgeschoten. ooral de kal Boto, de zch verloor n de zoogenaamde Rawah-lé:h, gaf veel moete met het opschoonen, daar deze rawah bestond ut een ',M, dkke, drjvende laag van planten-en boomenresten. Ook maakte de zware rottan begroeng der natte stukken, dat het werk voetje voor voetje opschoot en enorm veel kostte, 't Gng moeljk om voor dt werk voldoende volk te krjgen, daar de koeles dagen lang tot aan de heupen n het stnkende rawahwater moesten werken en er dus veel aan malara, bukzekten en beenwonden werd gesukkeld. Er werd begonnen met een dagloon van 50 cents uttebetalen, wat langzamerhand werd teruggezet tot 40 cents. Aannemers waren er voor dt werk net te vnden, zoodat alles n daghuur moest gescheden, 't Werk wat gedaan moest worden was trouwens net te omschrjven en de kosten dus net te taxeeren. De verbljfplaatsen der koeles moesten op een paar geschkte en droge plekken gemaakt worden en had het volk soms meer dan een uur noodg om op het werk te komen. Met het opschoonen der waterloopen werd begonnen van benedenstrooms af en moest het werk soms tot dre maal toe herhaald worden. ooral toen de ontgnnng begon met het boschkappen, kwamen er weer veel boomen n de reeds schoongemaakte beddngen terecht. De ontgnners werkten her ook wel een beetje op, daar een n de kal gevallen boom verder net verkapt en verbrand werd. Toen dt echter te merkbaar werd, werd het verder tegengegaan, door de aannemers der ontgnnen er voor aansprakeljk te stellen. Nadat de rveren waren schoongemaakt en er een begaanbaar pad naast was gemaakt, werd de beddng verdept en verrumd en waar noodg bochten afgesneden en neuwe beddngen gegraven. erder werden de neuwgeprojecteerde afvoeren gegraven, berekend op l'/a M'*. afvoer per KM-^. en waarbj de H. W. ljn 0.50 M. onder de terrenljn werd gehouden.

6 96 NDSCH BOUWKUNDG TJDSCHRFT, JUL 94. Behalve de, op de zoogenaamde,vakkaart, aangegeven afvoeren zjn nog eenge extra afvoeren gegraven, voor lage plekken n het terren, de op de detalkaarten net bepaald waren aangemeten. Herbj kwam dat aan den waterafvoer zeer hooge e chen werden gesteld. Men s begonnen met op de ondernemng Djatroto, het geheele jaar door sukerret te planten, dus ook n den westmoesson en moesten de terrenen daarvoor voldoende droog lggen. Later s men van dt systeem teruggekomen, daar de resultaten, van het n den regentjd geplante ret, slecht waren. Daar alle openkomende gronden met ret beplant werden, kwam ook alle regenwater drect n de afvoeren terecht, daar er net, zooals gewoonljk, tusschen < e rettunen, sawah complexen voorkwamen, de een tjdlang, gedurende zware regenval, als reservors oenst doen en de afvloeng dus langzaamaan plaats vndt. De dranage s zoolang voortgezet, dat van de 9000 bouw bruto totaal der perceelgronden, per slot van rekenng ongeveer 50 bouw overbleef, als te vochtg voor loonende retcultuur Zelden zal eene dergeljke utgestrekthed grond gevonden worden, met een zoo klen percentage aan onbeplantbaar terren. n htt begn slbden de afvoeren wat op, daar de voor de retcultuur omgewerkte boschgrond zeer los en mul was, zoodat ze gemakkeljk weg spoelde. Later echter bleek, dat de afvoeren voor een gedeelte zch utschuurden en voor de rest op constante depte bleef. Om zooveel mogeljk mogeljk water en bandjrlast ut het bevloengsüebed te weren, s de kal Boto Noord van de S S. baan omgelegd naar de kal Djatroto en zjn de kal Banter en kal Dlem vereengd en omgelegd naar de kal Bloekon, de verrumd s tot aan hare utmondng n de kal Bondojoedo. Quartare aanvoeren. Bj de detalbevloeng bleek het al spoedg dat er e:n stelsel van klene ledngen noodg was voor de bewaterng der retvelden, daar het terren vol klene ruggen en nznknaen was en de tun-employc's net voldoende terrenblk bezaten om op de geschktste wjze overal het water te brengen, waar het nodg was. n overleg met hen s door het technsch personeel der rrgate een geheel stelsel van quartare ledngen aangelegd. Nu later ook ret sawah-aanleg s begonnen om wsselcultuur te krjgen, wordt de bevloeng gemakkeljker op de sawahterrassen en zal het waterverbruk daardoor zeker mnder worden. (Wordt vervolgd) Over Uulverbratand en UulverwerKng volgens het Sy$tee«3. Jec' Wat s vul of vulns? Het zou vermoedeljk onmogeljk zjn, hervan eene eder bevredgende defnte te geven, en vooral redacteurs zullen voorzchtg handelen als zj zch van het zoeken naar zulk eene defnte onthouden. mmers, zj zjn felbare menschen, en we weet of net soms op het paper, dat ut hun papermand naar den vulnsbak verhusde, gedachten vermeld waren, de de wereld verder zouden hebben kunnen brengen? En nu s er wel eene oude defnte, waarbj teleurgestelde nzenders zch zonder kwetsng van hun egenlefde zouden kunnen neerleggen, nameljk de, dat vul ets s, dat net op zjn plaas lgt; maar k vrees zeer, dat deze defnte voor net veel anders dan een paradox zal worden gehouden, zj het dan ook een suggesteve paradox, omdat hj als het ware er op wjst, dat vulns voor een goed deel net waardeloos s of onbrukbaar, maar dat het, om gebrukt te kunnen worden, zou moeten worden verplaatst of verwerkt. ) Bewerkt naar eene: Note sommare sur les procédés brevefés N. A. C. Cael, pour l utlsaton ntegrale des ordures ménagères. Pars 93; met gebrukmakng van eene brochure, getteld De ulverwjderng, utgegeven door de Naamlooze ennootschap Brgano, drecteur P.A. Nerstrasz, Amsterdam 93. Her zullen wj spreken over vulverwjderng ut steden en wel n de eerste plaats ut steden met een roolstelsel waardoor faecalën en menagewater van de bewoners worden afgevoerd, zoodat dan nog de verwjderng overbljft van door de bewoners waardeloos geachte en voor de gemeente n hun tegenwoordgen toestand waardelooze vaste stoffen, van hus- en fabrek afval, en van straaten marktvul. Hoe groot de hoeveelhed s, de n eenge stad verwjderd moet worden, zal men ongeveer kunnen bepalen, als men weet dat voor husafval op 0,4 a 0,7, gemddeld 0,5 Klogram, en voor straatvml op gemddeld 0,75 Hg. per hoofd en per dag moet worden gerekend Weet men herbj, dat het gemddeld soorteljk gewcht van husvul op 0,6 en van straatvul op, wordt geschat, dan komt men tot het resultaat, dat b.v. n een stad van 50UC0G nwoners, per jaar ongeveer 800C0 kubeke meters husen straatvul, wegende 23 duzend ton van COO Kg, moet worden verwjderd, n geval van groote hoeveelheden fabreksvul zouden deze cjfers hooger moeten zjn, maar n de gevallen kunnen bjzondere regelngen worden gemaakt, de wj her net bespre,en zullen. Deze hoeveelhed vul s eene zeer heterogene massa. Zll bestaat ut asch, zand, grnt, kalk- en steenpun, sntels, hout, stroo oude schoenen en leder, paper, lompen, keuken- en marktafval van plantaardgen en derljken aard, ljken van honden en andere deren, oud jz.r, blk, scherven van glas, aardewerk, enz, paardemest, gordjnen en vloerkleeden, stukken van meubels en husraad, enz', een lange ljst, de nog heel wat verlengd zou kunnen worden. Alzoo ut ophoogngs- en opvullngsm teral n, meststoffen, grondstoffen voor fabreken, brandstoffen, half-fabrkaten, voed ngsmdd.len, enz.; een mengsel, waarbj de hoeveelheden der samenstellend' bestanddeelen voor elke stad, voor elk sezoen, ja, zelfs voor de verschllende dagen verschllen, terwjl men net eens zeker s, dat de gemddelden de men volgens de ondervndng bepaald heeft, n de toekomst betrouwbaar zullen bljken. Dt verklaart, waarom n onzen tjd, waarn de ndustre n de fabreken zch zoozeer bejvert om nets verloren te laten gaan, nog zoo weng gedaan s om ut' e vulns der steden verschllende bestanddeelen af te zonderen en dt verklaart tevens, waarom men n verschllende st.den dkwjls slechts de egen cjfers tot grondslag durft te nemen en, waar men dt net doet, gevaar loopt teleurstellngen te zullen ondervnden. n verband met een en ander worden de fnance;le bezwaren tegen het met eerbedgng van hygënsche eschen sorteeren van de bestanddeelen over het algemeen nog zoo groot geacht, dat men, voor zoover de hygënsche en fnance e bezwaren net te groot zjn, aan eenvoudge verwjderng van het vul nog steeds de voorkeur bljft geven. Natuurljk s herbj een groote factor, dat de eenvoudge verwjde ng allerwcge het bestaande stelsel geweest s, waarmee men alleen brak, als men meende waarborgen te hebben dat op andere wjze beter utkomsten te bereken waren. Dt steeds utgaan van het bestaande, dw gt ons, al s ook het schrjven van eene geschedens der vulnsbehandelng geenszns ons doel, toch ons betoog op hstorsche grondslagen op te bouwen. n den ouden tjd handelde men overal, zooals men nu nog ten prtte lande en nwjd utgebouwde dorpen doet; men had nameljk een mest- en vulnshoop op zjn erf en verwerkte den nhoud n het gepaste jaargetjde tot bemestng van het land, doorgaans nadat de hoop doorzocht was door personen, de lompen, oud jzer en blk, enz, als grondstoffen voor fabreken verzamelden. De oude tjd lgt, ook n het meest beschaafde gedeelte van Europa, net zoo ver achter ons, als sommge lezers msschen zouden onderstellen, want omstreeks het mdden der vorge eeuw bestond zj nog, net alleen n klene afgelegen landstadjes, maar b.v. n een stad als Zurch, waar men nog n 866 tusschen de tunen van naast elkander evenwjdg loopende straten ; looten aantrof, waarop de prvaten stonden en Waarn de bewoners al hun vulns stortten. De vloebare bestanddeelen ut de slooten lepen eenvoudg n den Lmmat en de vaste of vastere bestanddeelen werden tweemaal 's jaars weggehaald, aanvankeljk door boeren ut den omtrek, later door een a'gemeenen concessonars en weder later van gemeentewege.

7 JUL 94. NDSCH fouwkundg TlODSCHRFr 97 r :n, ld en lt n- s- et!n ar Zj n n stad, dagen } Dergeljke toestanden bestonden ook n vele andere plaatsen en gedeelten van plaatsen, en waar men er een end aan gemaakt had, was dt om den stank, om het hnderljk gezcht, en^, n het algemeen ter voldoenng aan wat men aesthetsche eschen zou kunnen noemen en waarbj aan hygene net werd gedacht. mmers had en maakte men allewege ondchte prvaatputten, waarut men de vloebare bestanddeelen opzetteljk n de grachten let loepen, dus ondergrond en water verpestend. Toen ten slotte de hyg nsche eschen eene rol begonnen te spelen, werd de strjd aanvankeljk te utslutend gevoerd tegen de faecalën, de men door tonnenstelsel, Lernurstelsel, enz. verwjderde, en eerst n den laatsten tjd maakt men roolstelsels waardoor men net alleen de faecalën maar ook het menagewater verwjdert, op welke wjze bj goed toezcht het vervulen van Water tot een mnmum beperkt wordt. Toen de vulnshoopen bj de wonngen verboden en voor de faecaücn, ten mnste voor zoover men ze net eenvoudg n de grachten let loopen, prvaatputten gemaakt w^ren, vervoerde men het overge vul naar terrenen buten de bebouwde kom, zoogenaamde belten, waar weder lompen, oud jzer, blk en andere grondstoffen voor fabreken eengszns onvolledg werden utgezocht, waarna de rest, soms met toevoegng van faecalën ut prvaatputten, tonnenstelsel, enz. vermengd, ter beschkkng van den landbouw gesteld werd. Dt beltenstelsel s n zooverre nog het tegenwoordge stelsel, dat men het overal behouden heeft, waar er geen ernstge bezwaren tegen rezen. Eene eerste voorwaarde s natuurljk, dat men afnemers moet hebben vuor den voorraad en deze heeft men natuurljk alleen daar, waar het vervoer van den nhoud der belten, hetzj n natuurljken toestand, hetzj tot meer homogene en meer waardevolle meststoffen, compost enz. verwerkt, naar de landerjen de mest noodg hebb n, net te kostbaar wordt om aan de landbouwers aan deze mest de voorkeur te doen geven. Nu steeg echter door het grooter worden der steden het aanbod, terwjl de vraa^ net steeg, maar meestal d lalde; eensdeels, omdat n de plaatsen met moderne roolst sels geer faecalën naar de belten vervoerd en dus de meststoffen armer werden, anderdeels omdat de zeer homogene kunstmeststoffen aan deze heterogene mest eene steeds vnnger concurrente aandeden terwjl ten slotte de hygënsche en aesthetsche eschen aan de belten gesteld, steeds zwaarder worden, Desnettemn w ordt nog n tal van groote of mddelbare steden, n het butenland o a. te Berljn, Potsdam, Bremen, Madrd en Budapest, n ons land o.a te Utrecht en te Gronngen de geheelc opbrengst van de belten aan den landbouw geleverd, en s dt o.a. te Parjs, Stokholm, Brussel en Ednburg met een gedeelte het geval, te Brussel n 9 met 48' 2, te Ednburgh n 92 zelfs met 83'/ percent. Maar natuurljk zjn dt n steeds grooter wordende steden geen gewaarborgde toestanden. Te Brussel b v. zal men wegens de steeds stjgende kosten van het vervoer er toe moeten overgaan, de leverng aan den landbouw te staken. Waar men het vulns net als meststof van de hand kan zetten, stelt men zch veelal de vraag, of men het net tot dempen van water of ophoogng van terren zou kunnen gebruken; maar heraan s net altjd behoefte en n vele gevallen s dt materaal hertoe ook net geschkt, terwjl het n 't algemeen veel mnder geschkt s dan homogene, zuvere en weng samendrukbare stoffen, als b v. zand; zoodat het wel een zeer groote utzonderng s, als men deze wjze van gebruk tot regel zal kunnen verheffen, terwjl nog bovenden aan dt gebruk van vulns wegens hnder voor de omgevng, vervulen van water, enz. bjzondere bezwaren verbonden zjn München, waar men zch op deze wjze van het vulns ontdoet, mag dan ook als eene utzonderng beschouwd worden. Te New-York stort men het vulns n zee ; maar daarlatend aat net veel steden hertoe zoo gunstg gelegen zjn, moet worden opgemerkt, dat dt n zee storten alleen s gehandhaafd, omdat het verbranden, waarvoor men zch groote fnanceele offers getroost had, op teleurstellng was utgeloopen Herut kan de gevolgtrekkng worden gemaakt, dat het verwjderngsstelsel New- York net bevredgt, vermoedeljk omdat de kosten er van te hoog zjn. Ut het boven gezegde kan worden afgeled, dat het bestemmen van het vulns tot mest, n steden voorzen van een roolstelsel dat de taecaüen en het zoogenaamde menagewater afvoert, vroeger of later zaï moeten worden opgegeven, en dat- men dan de heterogene massa nergens kan bergen, En toch hebben de afzonderljke bestanddeelen du de heterogene massa bjna allen eene zekere koopwarde Dt wjst er op, dat men zou moeten trachten de erschllende stoffen van elkander te scheden of ten mnste het vulns zou moe en spltsen n groepen, de men met elkander gebruken kan. Eengszns voor de hand lgt de gedachte, dat de spltsng zeer zou worden vereenvoudgd, als men daarmede reeds bj de nzamelng begon De ouderen onder ons, de n hunne jeugd een aschman naast een vulnsman gekend hebben, zullen genegd zjn te vragen of al vast deze spltsng net zou moeten worden behouden Te Rotterdam s dt het geval, n sommge andere plaatsen net, en daar het her net een vreesachtg vasthouden aan het bestaande, maar eene wjzg ng betreft, zal men voor de wjzgng wel afdoende bewegredenen hebben, de men dan wel zou wllen vernemen. ntusschen wordt het zooveel mogeljk spltsen van he' vulns door de bewoners reeds gedaan n het zoogenaamd dredeelg systeem, dat te Potsdam s beproefd maar net ngevoerd, wat echter geen beslssend resultaat s, omdat aldaar de leverng van den beltnhoud aan de boeren nog net op overwegende bezwaren gestut s. Het dredeelg stelsel s nu sedert 907 te Charlottenburg en na<r het schjnt alleen daar, n werkng Daar krjgt eder husgezn dre vulnsvaten, no voor asch en sntels, no 2 voor keukenafval en no. 3 voor al het andere husafval. Da nhoud der vaten no kan door zftna; nader gespltst worden, msschen komt daarnaast ook centrfugale spltsng van stoffen van verschllend soorteljk gewcht n aanmerkng De nhoud der vaten no. 2 wordt gewasschen, gekookt, gemengd en gezeefd en daarna voor eene varkensmesterj op groote schaal gebrukt. Men mag aannemen, dat wat de varkens net lusten, vermengd met hunne faeces, als meststof wordt van de hand gezet. De nhoud der vaten no. 3 wordt geporteerd en gespltst, wat alreeds op de vulns-auto's zou kunnen begonnen worden en op de belt of lever op het werkterren zooveel mogeljk mechansch worden voortgezet waarbj kan worden opgemerkt, dat door de spltsng de arbeders herbj n betere hygënsche omstandgheden verkeeren. an deze derde categore wordt het brandbare verbrand onder de kooaketels van no. 2, voor het koken waarvan echter bljkens de ondervndng nog brand-tof moet worden toegevoegd. n tneore s dt een zeer aanlokkeljk stelsel, maar de pactjk s ut een fnanceel oogpunt mnder bevredgend, want men heeft den aanvankeljken toeslag van,3 Rm per hoofd en per jaar tot,8 Rm moeten verhoogen wat volgens de cjfers n het begn van dt artkel vermeld, op een bjslag van bjnaf4,4j per ton vulns zou neerkomen, terwjl vervoer naar de belt mnder dan de helft van dt bedrag zou kosten, n verband met dt resultaat kan dt stelsel, zooals het te Charlottenburg werkt, net worden aanbevolen ; maar dt neemt m. net weg, dat de aandacht er, wegens zjn theoretsche justhed, op moet gevestgd bljven, omdat betere resultaten op grond daarvan net onmogeljk schjnen. Naar onze meerlng moet tet dredeelg stelsel eene toekomst hebben. Toen men n sommge steden den nhoud der belten net meer of slechts gedeelteljk a.n de boeren kon kwjt raken, s men h ;t denkbeeld gaan toepassen om, wat men net kwjt kon worden, te veroranden. Het verbranden van a les wat men kwjt wl zjn, s den nensch zoozeer ngeschapen, dat men dep n den nacht der voorhstorsche tjden zou moeten kunnen doordrngen, als men bepalen moest, wanneer men begonnen s dt te doen Reeds sedert onheugeljke tjden hebben de menschen wat zj ) n de brochure der N.. Brgano leest men, dat dt sorteeren door de bewoners, ut lygësch oogpunt reeds bedenkeljk s. Men zal dt wel van goed geüclte vernomen hebben, maar dudeljk s het bezwaar net, vermts de vaten n de huzen ut verschllende bronnen, de kachels, de keukens, de rest, gevuld worden.

8 98 NDSCH tjouwkundg TJDSCHRFT. ^OL 94. onren achtten verbrand, en het vuur s msschen nog vroeger dan het water als rengngsmddel gebrukt. Het vuur heeft daardoor zelfs eene mythsche beteekens als zuverend mddel verkregen, welke beteekens er toe geled heeft, dat de bjgeloovge mddeleeuwers rampzalge vrouwen verbrandden, de verdacht werden betrekkngen met den duvel te onderhouden, terwjl door dweepzucht of andere hartstochten verblnde nqusteurs gemeend hebben door het verbranden van ketters net alleen de wereld, maar ook de zelen der ketters zelven, te kunnen zuveren van wat zj als verderfeljke dwalngen beschouwden, Maar ook geheel buten zjne mythsche beteekens om, werd vuur altjd als het beste mddel beschouwd om schadeljke dngen te vernetgen. Het was dan ook heel gewoon, dat de regeerng van Hamburg n 892 den wegens het héerschen der cholera besmet geachten nhoud der vulnsbelten verbranden let. Maar dt verbranden schjnt er toe geled te hebben, dat te Hamburg de vraag gesteld werd, of het net nuttg zjn zou ook n gewone tjden zch door verbrandng van het vulns te ontdoen ; en n zoo verre kan men zeggen, dat de vulverbrandng n 892 zjn ntrede op het vasteland van Europa gedaan heeft. Engeland was n deze het vaste, land voor, want re-dsn 876 werd te Manchester vulverbrandng toegep..st en het voorbeeld van de stad werd daar te lande vrj spoedg door andere steden gevolgd Net alleen wat de tjd van aanvang, maar ook wat het aantal toepassn en betreft, staat Engeland met een groot verschl bovenaan.' an de verschllende redenen hervoor, s de grootere brandbaarhed van het Engelsche vulns msschen wel de voornaamste, want terwjl bj totale verbrandng een klogram vulns gemddeld te Brussel ^750, te Zurch 2000, te S;ockhulm 22ÜÜ te Wesbaden als hoogste cjfer voor Dutschland rum'2300, te Kel rum 700, te Barmen gemddeld 0>, ;e Parjs, Rouaan en Havre ongeveer 2700 caloreën oplevert2) en bljkens proefnemngen te Amsterdam en te Rotterdam 2C00, te Charlottenburg slechst rum 00 en te Berljn rum 900 caloreën zou opleveren, vndt men voor Engeland caloeëncjfers, de, met utzonderng van de op de vastelandcjfers, geljkende Londensche, altjd hooger dan 3000 zjn en tot 4500 stjgen. Om de beteekens deztr cjfers te kunnen begrjpen, zj aanueteekend, dat de cjfers voor droog hout 2800, voor droge turf 3550 en voor steenkool bedragen. Men kan dus n de meeste Engelsche steden met vulns een gewoon vuur onderhouden, mts men wat steenkolen bj de hand heeft lggen om een bjzonder arme porte vulns beter brandbaar te maken; en men kan, bj de kenns de men omtrent de gemddelde hoeveelhed e verkrjgen vulns bezt, n de steden op het verbranden daarvan een bedrjf gronden, b.v. eene electrsche centrale met een aantal ovens voor vulnsverbrandng nrchten, enz. Dt s een gezonde toesand; maar de toestand wordt mnder bevredgend, zoodra het caloreëncjfer dep onder dat van hout daalt Wat s nu de oorzaak van het hooger caloreëncjfer van het Engelsche vulns? n de eerste plaah, dat men daar te lande veel steenkool van voortreffeljke hoedanghed met een caloreëncjfer van plm. 75 O n open haarden verbrandt, waardoor veel net geheel verbrande utstekende brandstof n het vulns terechtkomt, terwjl men daarentegen b. te Berljn veel brunkool met een caloreëncjfer van ^.emddeld 4000 caloreën gebrukt, en bj gebruk van anthracet met zjn hoog cjfer van 8.00 caloreën, dt verbrandt n vulkachels, de nets dan asch en ontbrandbare steenstukken afleveren ; waarbj nog kan worden opgemerkt, dat centrale verwarmng, en vooral verwarmng door gas of electrctet nog ongunstger resultaten geven n Engeland vndt men meer dan 200 vulverbrandngsovens, terwjl op het vasteland de vulverbrandng blecms m een twntgtal plaatsen, nameljk te Barmen, Beuthe, Brünn, Brussel, Elbeut, Fume, Frankfort a M., Frederksberg bj Kopennagen, Fütl Gbraltar, St. Glles, Hamburg, Havre, xelles, Mskolcz,Monaco, Parjs, Rotterdam, Rouaan, Wesbaden, Zurch en enkele klene steden wordt toegepast. 2 Ut een zeer volledgen staat bj bladz. 22 van de brochure der N.. Brgano, waarn al de nrchtngen op het vasteland en nog enkele n Engeland vermeld zjn, bljkt dat deze cjfers, behalve de van Barmen, verbrandng utslutend van husvul betreffen. dan vulkachels, zoodat de reeds vermelde ongunstge cjfers voor Londen wel voor een deel aan het toenemend gebruk van de moderne verwarmngswjzen kan te danken zjn. En naast deze hoofdoorzaak komt'm de tweede plaats, dat men n Engeland mnder groenten eet en dus n het vulns mnder veel waterhoudend afval wordt aangetroffen. Pro memore zj opgemerkt, dat vermts deze waterrjke bestanddeelen een bezwaar zjn, men ten deze n warmere klmaten, b.v, n Zud-Europa, waar dt water ut het afval reeds tjdens het vervoer verdampt, n meer gunstge omstandgheden verkeert en zoo, b.v. te Fume, het bedrjf op de onderstellng van droog vulns gronden kon, reden waarom men daar bj regen weer steenkool toevoegt. an de twee oorzaken van de superortet van het Engelsche vulns s dus de eerste het gevolg van verkwstng van brandstof en de tweede van een evenzeer verkwstende en bovenden mnder hygënsche wjze van zch te voeden. De algemeene voorutgang zal dus ten gevolge moeten hebben, dat de resultaten der vulverbrandng ook n Engeland voortdurend ongunstger zullen worden, zoodat men over de toekomst sprekende zooals men toch moet doen, als men n eenge gemeente een neuw systeem wl gaan toepassen en daarvoor msschen ongeveer ver gulden per nwoner zal moeten beschkbaar stellen, altjd vulns met een laag calorsch vermogen van, laat ons schatten, net meer dan 5 a 700, tot grondslag der redeneerng zal moeten leggen. En dan heeft men met allerle bezwaren te worstelen. n de eerste plaats de keuze, de constructe der verbrandngsovens Wj zeden herboven, dat het denkbeeld om het vulns te verbranden n het geheel geen utvndng, mmers een zeer voor de hand lggende gedachte was. Maar her staat tegenover, dat de wjze, waarop men dt denkbeeld moet toepassen, n het geheel net voor de hand lgt, ja zelfs op den eersten oogopslag een onoplosbaar raadsel s en, laten we er bjvoegen, een vraagstuk dat dan ook, zooals we heronder globaal zullen aantoonen, voor vulns van laag calorsch gehalte egenljk nergens geheel bevredgend s opgelost Wat de constructe der ovens betreft, zoo weet men, dat elke brandstof zjn egen oven escht. Een vuurhaard enz. voor magere kolen deugt net voor vette, een nrchtng voor Cardffkolen net voor Omblënkolen, enz. En n deze gevallen heeft men nog met stoffen van geljken vorm en verwante constructe en egenschappen te doen, terwjl de verschllende deelen van het vulns zoo n alles van elkander verschllen, en de combnates er van net alleen n de eene plaats anders zjn dan n de andere, maar ook n dezelfde plaats elk jaargetjde, eken dag, ja elk uur kunnen veranderen! n verband hermede heeft men dan ook wel slechts een paar dozjn ovenconstructes, de onder de namen hunner utvnders bekend en n technsche handboeken, tjdschrften, enz beschreven zjn ; maar daarnaast allerle gewjzgde stelsels dkwjls zoozeer gewjzgd, dat men n vele gevallen van neuwe stelsels zou kunnen spreken Er bestaan nu eenge honderden verbrandngsovens en het s een hooge utzonderng, wanneer men op eenge plaats ovens aantreft, de volkomen geljk zjn aan de op een andere plaats, en nagenoeg regel, dat men op een plaats een neuwen oven bjbouwend, de anders maakt dan de bestaande an daar dan ook de n de brochure van de N Brgano ut tal van advezen gecondenseerde raad aan hen de n eenge stad vulverbrandng wllen toepassen: nden gj te Uwent net door ongunstge hygënsche omstandgheden, b.v. een hoog sterftecjfer n verhoudng tnt andere steden, genoopt zjt tot onverwjld handelen, begn dan op klene schaal, laten Uw ngeneurs er zch nwerken en trachten ut te vnden, wat voor de plaats uwer nwonng het meest geschkte systeem s; hebt gj dat eenmaal gevonden, bred dan uw nrchtng ut. Het s ook mogeljk dat gj het' net vndt, maar gj zult U ten mnste op de wjze veel geld en ergerns besparen." Tot een dergeljke concluse ledt ook de volgende opmerkng van Dr ng. Frederch Meyer n Üe TechnK ) D. e n voor uwe stad aanbevelenswaardge Lonttructe.

9 JUL 94. NDSCH BOUWKUNDG TJDSCHRFT. 99 der erbrennuna und Energegewnnung aus stadtschen Abfaüstoffen, Lepzg 90, bladzjde 9. De vulverbrandng zou n Dutschland ongetwjfeld reeds veel meer zjn toegepast, wanneer er slechts een goede ovenconstructe bestond, zoodat eene gemeente, als zj besloten had tot vulverbrandng over te gaan, ool{ zonder verdere bezwaren de hertoe noodge nrchtngen zou kunnen doen bouwen. Nu zjn er echter verschllende ovenconstructes en moet worden utgemaakt, welke van deze de beste s. Om deze vraag te beantwoorden, wordt nu eene commsse benoemd en worden rezen gedaan om verschllende ovens te bestudeeren, daarop volgen berchten en advezen en nu zou het gemeentebestuur de aanschaffng van een door de commsse aanbevolen oven kunnen gelasten, ware het net dat de verschllende ovenfabrkanten het aanlokkeljk aanbod deden om voor hun oven een zeker nuttg effect, met andere woorden een zeker aantal Kg. water dat per Kg. brandstof n stoom wordt omgezet, te waarborgen. Bj de bepalng van het te waarborgen cjfer gaan alle fabrkanten ut van de resultaten, door de commsse bj het verbranden van het vulns harer gemeente n hu-.ne ovens verkregen. Sommgen van hen waarborgen eenvoudg het bj de proefnemng verkregen cjfer ; anderen gaan voorzchtghedshalve er een beetje onder en weder anderen gaan er daarentegen boven, op grond van de overwegng, dat later n de groote nrchtng het warmteverles door utstralng mnder zal zjn dan bj de proefnemngen. Al deze dre bepalngen van gewaarborgde cjfers zjn echter even waardeloos, omdat zj geen rekenng houden met den aard van het vulns, dat werkeljk zal moeten worden verbrand. Hoe kan men een verdampngscjfer waarborgen bj het gebruken van eene brandstof, waarvan, zooals algemeen bekend en trouwens zeer verklaarbaar s, de samenstellng en de calorsche waarde op den eenen dag geheel anders s als op den anderen?" Geen waarborgende fabrkanten, geen beroemde deskundgen van elders kunnen her een beslssend oordeel vellen; men moet zch zoo goed mogeljk op de hoogte stellen en dan zeer bescheden en nederg aan het v^^erk gaan, n de hoop dat de onvermjdeljke schade en schande zch tot een mnmum zullen beperken. Dt s de ondervndng, de men op het Europeesche vasteland telkens opdoet. Te Hamburg begon men n 896 met rum een derde van het vulns te verbranden en n de 6 daarop volgende jaren gng de utbredng der nstallate net sneller dan de der bevolkng, terwjl de ovens steeds werden verneuwd en gewjzgd. Eerst n 92 achtte men zch gerechtgd tot eene groote utbredng; maar hoewel de kosten van het vervoer naar de ovens met de kosten der verbrandng, waaromtrent men nu genoeg ondervndng had opgedaan, nog 0 cent per ton mnder waren dan het enkele vervoer naar de belten met al de aan dezen verbonden hygënsche en andere bezwaren, begreep men n de neuwe utbredng toch net de geheele vulverwjderng, maar let men nog voor een deel het vervoer naar de belten bestaan. an groote geestdrft voor verbrandng s dt geen bewjs. Te Elbeuf werken de ovens zoo ongeregeld en s het onderhoud er van zoo duur, dat men overweegt om tot het vroegere stelsel, het utbesteden der vulverwjderng buten de gemeente, terug te keeren. Te Wesbaden, waar men door het voor Dutschland hooge calorsch gehalte van het vulns n betrekkeljk gunstge omstandgheden verkeert, s het net gelukt ovens te construeeren, de de fjne asch (Flugasche) genoegzaam terughelden om deze net hnderljk te maken voor de omgevng. Nu de omtrek der nstallate voor bouwterren voor vllawjken en dergeljke noodg s, zoekt men daarom terrenen, waarheen men het vulns zou kunnen vervoeren en wl men de verbrandng staken. Te Westmnster, waar, zooals wj boven omtrent Londen zeden omtrent calorsch vermogen vastelandstoestanden bestaan heeft men van vulverbrandng gehad, maar s men daarna wegens de groote sljtage der ovens en de groote kosten n 't algemeen weder tot de vroegere verwjderng van het vul buten de gemeente teruggekeerd. Deze bewjzen van ontevredenhed over de ovens zouden nog met andere kunnen worden vermeerderd. Beschouwngen omtrent de verschllende constructes van ovens behooren net her, maar n vaktjdschrften t'hus en zouden zonder teekenngen ook weng leerrjk zjn, terneer daar dt artkel slechts eene complate van de schnjttatel en geen mededeelng van persoonljk opgedane ondervndng bevat. Wj bepalen ons dus tot de vermeldng van eenge aanteekenngen heromtrent en omtrent het geheele bedrjf der vulverbrandng. n hoofdzaak trekken herbj twee zaken de aandacht, nameljk dat ook her sorteerng voorkomt en net schjnt te kunnen worden vermeden, en dat ook aan de verbrandngdeels door de sorteernghygënsche bezwaren verbonden zjn. Het vullen der ovens geschedt het best door mechansche topvullng, waarbj telkens vaste hoeveelheden aan het vuur worden toegevoegd. Maar aan deze wjze van vullng s het bezwaar verbonden, dat men het vulns met bj de vullng kan vermengen, zoodat het kan voorkomen, dat door moeljk brandbare vullngen de vuren utdooven of de stoffen en de daarut voorkomende gassen onvoldoende verbranden. Dat men b.v. te Barmen er n slaagde, vulns van een gemddeld zeer laag calorsch gehalte ' behoorljk te verbranden, wordt aan de zorgvuldge mengng toegeschreven. Het verbljf op de mengzolders, waar het gebruk van resprators voor de arbeders noodzakeljk s, s echter zeer ongezond en bovenden moet men het soms natte klonterende vul ut elkander halen om het zonder bezwaar door de kokers op den rooster te doen vallen. Ook erkent men meer en meer de noodzakeljkhed om geheel ontbrandbare deelen van het vulns net n de ovens te brengen en dus jzer, blk, glas, aardewerk, enz. er voorut ut te halen. Te Stockholm heeft men hertoe van het begn af aan handsorteerng langs transportbanden toegepast, en te xelles past men een z.g. mechansche sorteerng toe, waarbj echter ontbrandbare stukken eveneens met de hand van de transportbanden worden verwjderd. Daar her rottend vul behandeld wordt, dat net vooraf s gedroogd of gesterlseerd, moet dt sorteeren ongezond geacht worden. Ook te Frankfort a. M. verwjdert men ontbrandbare deelen met de hand van den transportband, en evenzeer wordt te Beuthen, Gbraltar, Mskolcz en op andere plaatsen sorteerng toegepast. n 't algemeen gesproken, s het waarschjnljk, dat men bj vul van laag calorsch gehalte het sorteeren nergens geheel nalaat. Terwjl het mengen bj het vullen der ovens en het sorteeren, benevens de hooge temperaturen tot 500" C. toe, ongezond zjn voor de werkleden, levert de nstallate soms ook zeer hnderljke bezwaren op voor de omgevng. Zoo sleepen bj sommge ovenconstructes de gassen ut den schoorsteen veel fjne asch mee. De roode Flugasche", de door deuren en vensters drngt, lnnen en waschgoed bevlekt, veroorzaakt te Wesbaden veel last, komt ook te Stockholm en te Mskolecz, kwam vroeger ook te Gb altar voor. En daarenboven heeft de omgevng her en daar veel hnder van stank, terwjl ten slotte moet worden opgemerkt, dat n de groote meerderhed der nrchtngen alleen het meer brandbare husafval en net het mnder brandbare straatvul n de ovens gestort wordt. Hoewel men door sorteerng eenge volstrekt onbrandbare stoffen verwjdert, bljven er toch nog over en daarnaast de onbrandbare deelen van sommge gedeelten,. alsook stoffen, de door de zeer afwsselende kracht der vuren en den zeer afwsselenden toevoer van dampkrngslucht net geheel verbrand zjn, en deze bakken zch samen tot slakken de nu en dan ut de ovens moeten worden verwjderd, wat soms voor de werkleden een overmatg zware arbed s. Het gewcht van de slakken bedraagt doorgaans ten mnste 35 en dkwjls 45, soms zelfs tot 58 pet. van het gewcht van het vulns. Wj vermelden deze cjfers alleen om er op te wjzen, dat de gezamenljke hoeveelhed slakken van een verbrandngsnstallate zeer groot s, want daar het percentage bj droger vul natuurljk veel grooter zal zjn dan bj nat vul, waar het verdampende water medeweegt, zegt de vergeljkng tusschen het percentage op verschllende plaatsen ) Nettemn bljven de resultaten te Bannen berekt, de zooveel beter zjn dan ergens anders, daardoor mn of meer een raadsel en s het verklaarbaar, dat men twjfelt aan de justhed van het opgegeven gemddeld calorsch gehalte van het vulns zou kunnen koesteren. '

10 200 NDSCH BOUWKUNDG yudschf^fx. flul 94. net zoo heel veel. De slakken zjn als het ware eene parode op de geheele vulverbrandng. Zj zjn eene verbndng van allerle stoffen, de elk op zch zelf bjna allen brukbaar zjn, maar de te zamen, n zeer ongeljke hoeveelheden verbonden, een materaal vormen dat door de groote ongeljkhed van zjn samenstellng voor weng anders dan voor aanvullng brukbaar s. Hamburg maakt door ons onbekende redenen ten deze een "gunstge utzonderng; daar brengen de slakken de voor verhardng van wegen gebezgd worden, nog ƒ.2) de kub. Meter op, maar elders s men met ƒ 0,60, ƒ 0,30 tot / O, 5 zeer tevreden, terwjl nog meer voorkomt, dat men ze óf slechts gedeelteljk öf n 't geheel net kan kwjt raken. Te Wesbaden b.v. heeft men n J ton slakken geproduceerd, daarvan 5000 ton verkocht en ton weggegeven, terwjl men met de rest geen raad weet; te Rouhn, xelles, Monaco, enz. gebrukt men ze tot ophoogng ; te Gbraltar en te buckholm werpt men ze n zee. En nu ten slotte, de hoeksteen van het gebouw, het gebruk van de warmte door de verbrandng opgewekt. Zooals men weet of anders gemakkeljk zal kunnen begrjpen, s het de voort te brengen warmte, de heerljke bron van energe, waaraan de vulverbrandng haar ecnte, net alleen door het ontbreken van eene andere wjze van vulverwjderng gedwongen, voorstanders te dnken heeft. Het s dan ook ongetwjfeld een zeer aantrekkeljk denkbeeld, dat men het vulns, vooral als, of n zoover men het net zonder hygënsche bezwaren voor bemestng, ophoogng of aanvullng kan gebruken, zjne energe kan ontnemen door de n mttg te gebruken warmte om te zetten. Zulk een gebruk lgt geheel n de tegenwoordge technsch-econmsche rchtng om nets te laten verloren gaan. Wel zjn, zooals wj herboven deden opmerken, ook aan de vulverbrandng hygënsche bezw ren verbonden ; maar deze kunnen worden beschouwd als tjdeljke onvolkomenheden van de nrchtng ter plaatse, als bezwaren de men kan bestrjden en overwnnen. Herbj moet ntusschen worden opgemerkt, dat het opwekken van warmte door het vulns onder een stoomketel te verbranden en het daardoor omzetten van water n stoom, altjd nog slechts mddel en geen doel s; als men den stoom n de lucht moet afblazen, heeft men nets berekt. De vraag de men zou moeten kunnen beantwoorden, ludt: n hoever vndt men de warmte-energe, de de brandbare gedeelten van dt heterogene mengsel van mn of meer brandbare en onbrandbare stoffen bj verbrandng kunnen opleveren, n den stoom terug en welk percentage van deze warmte-energe n den stoom kan n andere energe, mechansche energe, electrsche energe, enz. worden omgezet. Daarom zouden wj zoo gaarne just op dt punt aan onze le/ers brukbare nlchtngen verschaffen, cjfers bjvoorbeeld, nauwkeurg genoeg om zch n elk bjzonder geval een oordeel, zj het dan ook een net zeer scherp omljnd oordeel, omtrent het al dan net doeltreffende van vulverbrandng te kunnen vormen. Maar tot onzen grooten spjt s dt ons butenstaanders volkomen onmogeljk. Zelfs zouden wj net weten hun te zeggen, hoe zj zouden moeten doen om zulke nlchtngen te verkrjgen. Drong men dan toch bj ons aan, dan zou, op grond van de zeer bjzondere, eengszns verbluffende cjfers n de brochure van de N.. Brgano omtrent de vulverbrandng te Barmen, ons slotwoord msschen luden : Gaat naar Barmen en wordt w/s! Her zullen wj dus nets anders dan eenge beschouwngen en feten mededeeln, n de hoop dat de lezer daarut, zooal geen elementen om een postef oordeel ut te spreken, dan toch eenge kenns van de zaak zal kunnen dstlleeren. Begnnen wj dan met te zeggen, dat de ontbrandbare stoffen n het heterogene mengsel, waarmee wj her te doen hebben, net eenvoudg onschadeljke nonvaleurs zjn, maar nadeelge toevoegselen voor de warmteproducte. Als men een zekere hoeveelhed vulns n een vuur werpt, s het de vraag of de brandbare stoffen meer voordeel zullen opleveren dan de onbrandbare, nadeel. Ut het gemddeld calorsch gehalte der hoeveelhed, dat trouwens meestal wel net het gemddeld gehalte van het vulns der stad zjn zal, s dt nog net eens af te leden, want een zeker gewcht van oud jzer zal b.v. mnder schaden dan hetzelfde gewcht aan asch. En net alleen de onbrandbare gedeelten zjn schadeljk, maar ook de zeer brandbare, jle, als b.v. stroo, enz. n 't algemeen kan groot verschl n brandbaarhed en soorteljk gewcht der brandbare stoffen een bezwaar worden geacht. Daar men een vuur net verlevendgen kan met er stoffen n te werpen de msschen zullen traenten het ut te dooven, bljkt de noodzakeljkhed om het vulns vooraf eengszns te vermengen. De vermengng zal slechts nu en dan noodg en dan zeer eenvoudg zjn, bj vulns van een gemddeld hoog calorsch gehalte; s daarentegen dt gehalte laag, dan wordt zj een zoo groote factor, dat men wel mag gaan onderzoeken, n hoever bj de mengng aan hygënsche eschen genoegzaam voldaan wordt. Meer aanbevelngswaardg schjnt het om aan moeljk brandbaar vul steenkool toe te voegen, waartoe dan het goedkoopste grus kan worden gebrukt. Dt doet men dan ook o.a. te tlbeuf, Frederksberg, Monaco, Fume en Mskolez. Op deze wjze kan men vermoedeljk allerwege zorg dragen dat de vuren onder de ketels voortdurend bljven branden Nu s het echter, om den verwekten stoom te kunnen gebruken, net voldoende dat men stoom opwekt, maar men mjet voortdurend genoegzame hoeveelheden stoom kunnen opwekken om eene zekere, elk geval bepaalde, stoomspannng te kunnen onderhouden. Dt doet men n gewone gevallen door den trek te regelen en al naar de behoefte mnder of meer brandstof toe te voegen Her beteekent dt, dat men om geen last te hebben van de kwade kansen, veel meer warmte moet kunnen produceeren dan men gemddeld noodg heeft ulns van een hoog calorsch gehalte kan ten deze eengszns als een normale brandstof worden beschouwd. Men behoeft daarvan tot het onderhouden der spannng eenvoudg wat meer of wat mnder te gebruken en het eenge bezwaar s dan, dat men nu en dan met een overvloed van vulns verlegen zt zoodat men, om zch hervan te ontdoen, meer dan noodg moet verstoken en dus meer stoom dan noodg moet voortbrengen en den moet laten ontsnappen. Bj welk calorsch gehalte dt nog mogeljk s, hangt van de hoogte der gevorderde spannng en ook van andere omstandgheden af; ut berchten schjnt men te kunnen afleden, dat men te Zurch, waar het Kg. vulns gemddeld 2000 caloreën oplevert, nog geen groote bezwaren ondervndt, maar herut volgt nog net, dat dt ook elders net het geval zjn zal. s het calorsch gehalte van het vul te gerufr om con'tante spannng te waarborgen, dan zal het wel een groote utzonderng zjn, als men op de vulverbrandng een bedrjf kan grondvesten, en zelfs bj voldoend gehalte kunnen er bezwaren zjn, omdat een gemeente dkwjls groote hoeveelheden energe alleen n een electrsche centrale kan gebruken en deze meestal n de uren waarop overal het lcht brandt, veel meer energe noodg heeft dan op andere uren, terwjl aan het op groote schaal accumuleeren ook al weer bezwaren verbonden zjn, De practjk leert dan ook, dat men n gunstge gevallen zooals te Wesbaden tn e. Frankfort a. Af.', electrsche energe levert aan de electrsche centrale, en n mnder gunstge, als te xelles, f-urth, Kel en Frederksberg stoom aan de centrale of aan andere nrchtngen, waar dan de vulverbrandngsnrchtng zeer dcht bj moet staan. 2 Een soort van end-oordeel over de vulverbrandng wordt gegeven door de fnanceele resultaten. Het komt nutteloos voor, deze her gedetalleerd te vermelden, omdat men tot het beoordeelen er van z )U moeten weten, waarom het resultaat op de eene plaats anders s als op de andere, alsook wat de kosten waren vóór de vulverbrandng. Wj bepalen ons dus tot de nededeelng, dat op het vasteland n 't algemeen een verles geleden wordt van ƒ,50 a ) Over Frankfort a. M. hebben wj net veel gesproken, omdat daar net van zuvere vulverbrandng n den her bedoelden zn sprake s. Men verbrandt daar nameljk een mengsel van 74 pet. husafval van 2250 caloreën met 26 pet. roolslb van 3600 caloreën, van welk laatste men anders kunstmest zou kunnen maken. Ook te xelles en te Rotterdam wordt roolslb verbrand. 2) Ook elders b.v. te Ruddersfeld, waar het gehalte 300 s, geeft men er de voorkeur aan, den stoom aan de centrale af te geven.

11 y té PULl 94. NDSCH J:5CUWKUNDG TJDSCHR FT. 20 ƒ 2 00 per ton, dat s, ruw geraamd, van ƒ 0,37 a ƒ 0,48 per' hoofd der bevolkng. Deze ramns^ beteekent met, dat men per hoofd der bevolkng nu dt bedrag bjbetaalt ; maar dat men zoo veel bjbetalen zou bj algemeene vulverbrandng/, want thans wordt me.stal straatvul utgezonderd en alïeen husafval verbrand. n elk geval zal kunnen worden ngestemd met het volgend oordeel n de Könsche Zetung van 7 Aprl 92. Qroote kaptalen zjn reeds aan onderzoeknjen en proefne"n;en besteed en moeljke problemen zjn daarbj aan de technsche en chemsche deskundgen gesteld. Daarbj kan wegens het herhaaldeljk vermeld verschl n samenstellng van het vulns n verschllende steden noot van te voren worden gezegd welke oven n de eene of andere stad de beste resultaten zal geven. Slechts onverbeterljke optnsten kunnen nu nog, n den waan ferkeeren, dat het mogeljk zjn zou met vulverbrandng, ook al werd zj door partculeren toegepast, eenge wnst te behalen," ulverbrandng s dus n den tegenwoordgen stand van het vraagstuk alleen aanbevelenswaardg als redmddel, als eene stad ge.m ander mddel weet om zch zonder butensporg; kosten of hyg.;nscae bezwaren van haar vulns te ontdoen. De eenge andere mddelen zjn vlverwüderng en vulverwerkn{. ulverwjderng hebben wj n het begn van dt artkel besproken ; waar men vulverbrandng s gaan toepassen, was het omdat aan vulverwjderng grootere bezwaren verbonden waren. Wear men ontdekte of meende z.h vergst te hebben, s men tot de vulverwjderng teruggekeerd. Dus zou een beter mddel alleen kunnen worden verkregen door vulverwerkng, d.. door spltsng van het vulns n zjne bestanddeelen of n groepen van bestanddeelen, welke verschllende stoffen of groepen van stoffen daarna, hetzj zooals zj zjn, hetzj nadat men ze bewerkngen heeft laten on.'ergaan of ze tot fabrkaten verwerkt heeft, n den handel worden gebracht of door de gemeente voor egen gebruk worden gereserveerd. Natuurljk kan men zch tal van wjzen van behandelng, spltsng en verdere bewerkng denken en zal wat n de eene plaats het best voldoet, daarom nog net het best voldoen op eene andere plaats. Her zullen we geen algemeen overzcht van wjzen van vulverwerkns; geven, maar alleen de volgens het systeem Cael bespreken, en hertoe eerst den gang der werkzaamheden volgens dt systeem beschrjven. De gang der werkzaamheden s als volgt: De vulnsvoertugen storten hun nhoud ut n een grooten, langwerpgen, gemetselden, met cementmortel gevoerden bak van trapezumvormge dwarsdoorsnede, waaronder een rool. Het rool s gedekt door jzeren platen, de stuk voor stuk met haken kunnen worden opgenomen om het vulns te kunnen laten vallen op een door het rool loopenden transportband. Ook s de bak aan de bovenzjde slutbaar door een stelsel van luken, waardoor men n den gesloten bak een stroom geozonseerde lucht, gedreven door den ventlator der droognrchtng kan laten gaan, ten ende te voorkomen, dat het vulns n den bak stank verspredt. De transportband stort buten den bak zjn nhoud ut op een toestel, dat door vorm en werkng hernnert aan een toestel om kle van steenen te zuveren, nameljk op een stelsel van twee van elkander af draaende jzeren kegels met evenwjdge assen op een ouderlngen afstand klener dan de wjdte der openng van den later te vermelden breker. De stukken, wer klenste doorsnede te groot s voor deze sleuf, loopen tegen de kegel op en vallen door goten n wagentjes, waarn ze gereden worden naar een oven, waarn eene htte van 000 C. ze desnfecteert. Daarna kan men deze grootere stukken, de bljkens de ondervndng een klen percentage zjn, met de hand sorteeren, jzer en dergeljke zaken de men net verwerkt, afzonderen en de rest met de hand op de gewenschte afmetngen voor den breker brengen. Het door de sleuf gevallen vul passeert lan^s electromagneten, de de jzeren deelen terughouden en valt dan n een breker of verbrjzelaar, de alles wat daarvoor geschkt s, vergrust, totdat het vulns door roosterstaven met tusschenrumten van 6 mllmeters kan gedreven worden. Door een bjzondere nrchtng, waaromtrent men ons bljkbaar geen nlchtngen heeft wllen geven vermoe deljk een fabreksgehem werpt volgens d» beschrjvng d'e breker alle metaal ut, dat net door de magneten s tegengehouden. Ut den breker komt het vulns altjd door gesloten kokers n de droognrchtngeen draaende jzeren cylnder, waarvan de bnnenwand van langs schroefljnen geplaatste utsteeksels voorzen s, waardoor het vulns steeds opgenomen wordend en steeds weer neervallend, langzaam door den cylnder voorwaarts gaat, zoodat het daarn een half tot een geheel uur vertoeft De cylnder van buten verwarmd, en door den reeds boven vermelden ventlator wordt door den c/lnder een heete luchtstroom gedreven, de daarna onder "den rooster geled wordt van het vuur, dat den cylnder verwarmt. Dt vuur kan vermoedeljk gestookt worden met een gedeelte der brandstoffen, de, zooals wj heronder vermelden zullen, ut het vulns worden afgescheden. De vermelde droogcylnders (stelsel D e v a u x) zjn reeds n een 50tal fabreken, enz. n verschllende landen n gebruk en deels voor stoffen de meer waterhoudend zjn dan vulns, waardoor door de practjk bewezen s, dat zoo'n cylnder per uur 5 ton vulns geheel kan drogen en sterlseeren. Het gedroogd en gesterlseerd vulns s nu geschkt voor spltsng en verdere verwerkng. Deze werkzaamheden begnnen met de afschedng der brandbare van de onbrandbare bestanddeelen van het vulns. De wjze, waarop dt geschedt, s wel een der meest belangwekkende detals van het stelsel Over het algemeen zjn nameljk, de nu droge, organsche stoffen brandbaar en de anorgansche, met utzonderng van sfeenkoolgrus, net. Door spltsng n organsche en anorgansche verkrjgt men dus (behoudens het steenkoolgruls) nagenoeg spltsng n brandbare en onbrandbare stoffen. En nu berust de spltsng op het fet, dat door brekers of tusschen walsen de anorgansche lchamen ut het vulns met enkele onbeteekenende utzonderngen, b.v. asbest, vergrusd, en organfche stoffen, wederom met enkele onbedudende utzonderngen, b.v. zware botten, stukken zeer hard hout, net vergrusd maar geplet worden. Na het doorloopen van den droogcylnder valt het vulns n een draaenden trommel met mazen van 24 mllmeters,' waardoor alle anorgansche stoffen vallen, terwjl n den trommel alleen de grootste organsche overbljven, de met een transportband naar het depot van brandbare stoffen gevoerd worden. Het utgezeefde valt op een paar draaende jzeren walsen met een tusschenrumte van b.v. 8 mllmeters, dan op een zeef met mazen van '2 X 8 mllmeters, vervolgens op walsen met een tusschenrumte van 2 en dan weder op een zeef met mazen van mllmeters. Wat op de zeven bljft lggen, gaat weder op de transportbanden naar het depot der brandbare stoffen en wat door alle zeven heengaat, op een transportband naar het depot der onbrandbare. Op deze wjze zou, zooals boven werd opgemerkt, ook het steenkolengrus naar de ontbrandbare afdeelng gaan. Om dt te voorkomen wordt de stof n een draaenden ventlator gebracht, waardoor de zwaardere stoffen: zand, kle, porcelen, enz. n een trechter vallen en ten mnste dre verden van het lchtere deels zeer fjne steenkoolgrus, net, waarna dt aan de brandbare stoffen kan worden toegevoegd. ) De ondervndng leert nameljk, dat van stukken grus van de een of andere stof, de door brekers zjn utgeworpen, de grootste afmetngen meestal net grooter zjn dan / maal de klenste. Dus moeten stukken van anorgansche (= onbrandbare) lchamen de door de 6 mllmeters wjde roostersleuven van den breker zjn doorgegaan, steeds door mazen van 24 mllmeters vallen.

12 202 NDSCH ^OUWKUNDG TJDSCHRFT. jjul 94. De beschreven wjze van spltsng werkt zoo bevredgend, dat men volgens ngestelde onderzoekngen n het depot der brandbare stoffen slechts 3 pet. onbrandbare en n het depot der onbrandbare slechts 6 pet. brandbare aantreft. Met deze spltsng s ten ende gebracht, wat men het noodzakeljke, constante gedeelte van de vulverwerkng volgens het systeem C a e zou kunnen noemen. Het vulns s nu gespltst n twee groepen van stoffen, n twee gedeelten, de beden brukbaar zjn en zonder bjzondere hygënsche bezwaren vervoerd en verwerkt kunnen worden. De nrchtng s nu geheel onafhankeljk van andere, zj behoeft net meer n de nabjhed van een gasfabrek of electrsche centrale gebouwd te worden. Deze onafhankeljkhed s een tweede opmerkenswrardge egenaardghed van het stelsel. De bezwaren verbonden aan het zeer heterogene karakter van het vulns, zjn nu overwonnen. Het vulns s nu gespltst n anorgansche stoffen, organsche stoffen en water. Bj gedane onderzoekngen verkreeg men een gemddelde van 44 pet, anorgansche, 40 pet. organsch en 6 pet. water, Maar al ware n eene andere stad of n dezelfde stad op een anderen tjd de verhoudng een geheel andere, dan zou dt geen enkel ernstg bezwaar opleveren. Men zou alleen wat meer of wat mnder water moeten verdampen en de verhoudng van de grootte der twee depots of hoopen zou eene andere zjn. De anorgansche voorraad, volgens het bovenvermeld pecentage 7000 kub. meters per jaar en per honderdduzend nwoners, zal ngevolge zjn oorsprong grootendeels een mengsel van kle, asch, zand, eenge kalk- en koolstof zjn, dus een zeer gewld mengsel tot ophoogng wegens zjne vruchtbare bestanddeelen, zoodat men te Bordeaux zelfs het voornemen schjnt te hebben, dt mengsel als mest te verkoopen: terwjl bj den organschen voorraad, de, eveneens volgens bovenvermeld percentage, 9000 ton per jaar en per honderdduzend nwoners zou bedragen, de brandbaarhed de waarde zou bepalen. Nu lgt eengszns voor de hand, dat het koolgehalte van dt gedeelte van het vulns n de verschllende steden net aanzenljk zal verschllen, zoodat de utkomst van eene reeks van proeven met vulns van Brussel en Parjs, volgens welke het gehalte daarvan 4500 a 5000 caloreën was, ook wel ongeveer voor andere steden gelden zal. Men heeft her dus een brandstof verkregen, de meer dan de helft van het calorsch vermogen van zeer goede steenkool (7.800 caloreën heeft) en waarvan daarom een klogram 3,5 Kg stoom kan opleveren, een brandstof de n hertoe ngerchte vuurhaarden zonder toevoegng van ets anders kan worden gestookt, de zonder hygënsch bezwaar kan worden bewaard en vervoerd en dus als een gewoon handelsartkel kan worden geleverd aan hen de het zouden wllen verstoken of het, met toevoegng van afval van hout of steenkool, van zaagsel of fjn grus, tot brandstofnootjes of ets dergeljks zouden wllen verwerken. Of deze brandstof ook geschkt s om zonder verdere verwerkng onder de droogcylnders gebrukt te worden en of het voordeel oplevert om de electrsche energe, noodg voor het drjven der brekers, walsen, trommels, zeven, enz. n het etablssement zelf op te wekken n plaats van de ut de electrsche centrale te betrekken, zal k her net beslssen. Het s een voordeel van het stelsel, dat men de keus heeft en dus het voordeelgste kan kezen. Het eenge punt, waaromtrent bj mj nog eenge onzekerhed bestaat, s de uterljke toestand van het brandbare, organsch gedeelte. Het anorgansch gedeelte s een zeefproduct, dus eene uterljk geljksoortge massa van een mengsel van grove en fjne korrels, alleen net steeds van dezelfde kleur; maar hoe zet het organsch gedeelte er ut? Wj hebben het als een voordeel genoemd, dat het door de brekers en walsen net vergrusd maar geplet werd, omdat herdoor de spltsng mogeljk werd; maar nu de spltsng achter den rug s, zouden we het ook wel wat verklend wllen hebben, er geen lange lappen, strooken, banden n wllen vnden, de n groote hoeveelhed voorhanden, ook het gebruk als brandstof zouden kunnen schaden. Daar echter door den utvnder verklaard wordt, dat het n het depot van brandbare stoffen aangevoerde zonder verdere verwerkng als brandstof kan worden gebrukten de justhed dezer verklarng door bezoekers zal zjn gecontroleerd, moet worden aangenomen, dat de werkng van de anorgansche deelen op de organsche n den breker de laatstgenoemde geheel ut elkaar rukt, zoodat het een groote utzonderng s, als hnderljk lange stukken ut den breker komen, zoodat wj ons bezwaar slechts pro memore vermelden. Overgens zou men de stof door eene zeef met wjde mazen kunnen zften en wat op de zeef bljft lggen naar omstandgheden met de hand kunnen verklenen of wederom den weg door den breker kunnen doen volgen.' n de nstallate C a e te St. Ouen wordt het anorgansch product der spltsng tot metselseenen en het organsch product tot brandstofnootjes verwerkt en te Amens en te ersalles, msschen ook te Roubax en te Boulogne, waar overal het systeem Cael wordt toegepast, heeft men besloten dt ook te doen. Daar echter n plaatsen waar steenkolen goedkoop zjn, het maken van nootjes msschen geen voordeel zou opleveren, heeft de frma daarnaast naar een andere wjze van gebruk van het organsche gedeelte gezocht en er een gevonden, nameljk de verwerkng ervan tot pakpaper en karton. De daarmede genomen proeven zjn zoo goed utgevallen, dat zj aanledng hebben gegeven tot de meenng, dat n vele steden aan het maken van paper boven het maken van nootjes de voorkeur zou moeten worden gegeven. Het lgt net n de ljn van deze besprekng om de wjze van fabrkate van deze metselsteenen en vulnsnootjes te behandelen; wj bepalen ons heromtrent tot de mededeelng, dat voor de steenen leem of kle, de gewone spece van baksteen, en voor de nootjes grus of stof van steenkool of anthracet en pek of teer met afval van petroleum en andere dergeljke stoffen wordt toegevoegd. Wat paper betreft, zoo lgt het net n de bedoelng om eene paperfabrek op te rchten, maar wl men de stof aan paperfabrkanten verkoopen. Omtrent de metselsteenen te St. Ouen vervaardgd, s door den hoogleeraar aan de Technsche Hoogeschool J.A. van der K o e s verklaard: dat zj net achterstaan bj de beste Waalhardgrauw, en door Konngen Benfat: dat zj geljk gesteld kunnen worden met metselklnkers; en omtrent de vulnsnootjes bljkt ut verschllende attesten, dat ze goed voldoen en dat hare calorsche waarde ongeveer 82 pet. s van de van gewone steenkoolbnketten. n de brochure van de N., Brlgano komt (bladz ) eene berekenng voor, de net den ndruk maakt van opzetteljk geflatteerd te zjn en waarut zou volgen, dat men n eene nrchtng tot verwerkng van vulns tot metselsteenen en brandstofnootjes eene wnst van ƒ4, per ton vulns zou kunnen behalen, alzoo een bedrag, dat de kosten van het ophalen van het vulns verre overschrjdt, zoodat dan de vulverwjderng n plaats van een net onbelangrjke utgave een bron van nkomsten worden zou. Maar al acht men de bovenvermelde berekenng betrouwbaar dan zal daarut n 't geheel n^t mogen worden afgeled, dat n andere fabreken, b.v. n gemeenteljke fabreken van metselsteenen en.brandstofnootjes, dergeljke utkomsten zullen worden berekt. Bovenden zullen ook om andere dan fnanceele redenen vele gemeentebesturen onzes nzens terecht huveren om de gemeente op deze wjze als fabrkant te zen optreden. Msschen zouden betere fnanceele resultaten dan door een gemeente, kunnen worden berekt, door een concessonars de het vulns van de gemeente ontvangt en daarvoor een zeker bedrag, b.v. per ton, betaalt. Maar alweder, en nu nog meer terecht, zullen vele gemeentebesturen, vooral besturen van groote steden, het gevaarljk achten, om bj eene zaak de zoozeer de algemeene gezondhed betreft, zch afhankeljk te maken van eene partculere maatschappj. Zoo komt men tot de gevolgtrekkng, dat de gemeente eene nrchtng volgens het systeem Cael zou moeten maken en exploteeren, waarn het vulns op de bovenvermelde wjze gesterlseerd en n anorgansche en organsche stoffen gespltst werd, de men dan, voor zoover ) Ten slotte kunnen msschen al deze beschouwngen omtrent het gebruk als brandstof overbodg bljken wegens den prjs de door paperfabrkanten voor deze stof zou worden geboden.

13 flul 94. JNDSCH faouwkundg TJDSCHRFT. 203 de gemeente ze net n egen denst zou wllen gebruken, n den landel zou moeten brengen. Het anorgansc product zal dan tot grondophoogng, grondverbeterng, msschen als meststof, msschen als grondstof voor metselsteenen, enz. gekocht worden ; terwjl het organsch product, zooals her boven uteengezet, ahjd als brandstof kan worden verkocht. n den laatsten tjd s echter het gebruk van dt product als grondstof voor pakpaper en karton meer ernstg ter sprake gekomen, Wj beztten heromtrent nog geen gegevens, betrouwbaar genoeg om te worden medegedeeld ; maar wat wj er van vernamen, heeft op ons den ndruk gemaakt, dat herdoor de koopwaarde van het organsch product aanmerkeljk zal kunnen stjgen, en dat met deze bjdrage de vulverwjderng voor groote steden op zal houden een schadepost te zjn en een bron van nkomsten zal kunnen worden. Hermede s net bedoeld te zeggen, dat n het vervolg het vermelde product altjd den weg naar den papermolen zou moeten vnden. Het s zelfs net ondenkbaar, dat wanneer deze wjze van gebruk van brandbaar vulns zulke goede utkomsten geeft als ons mogeljk voorkomen, gemeente na gemeente zjn vulns met het oog herop zou gaan verwerken, waardoor eene overproducte van deze grondstof voor paper zou kunnen ontstaan, de den prjs er van tot zjne waarde als brandstof zou terugdrukken. Maar: brandstof was de eerste, grondstof voor paper s nog eerst de tweede stof, waarvan men weet, dat men ze ut dt gedeelte van het vulns verkrjgen kan, en het komt geenszns ondenkbaar voor, dat de technologen bj dezen tak van denst geledeljk nog andere waardevolle producten zullen ontdekken, de ut vulns zouden kunnen worden afgescheden en waarvan de verkoop de fnanceele utkomsten van de vulverwerkng ten goede zou kunnen komen. Aan hen, de van het onderwerp der vulverwjderng meer zouden wenschen te weten, kan ten slotte de lezng van de brochure der Naaml. enn. Brgano met warmte worden aanbevolen. De heer P. A. Nerstrasz heeft daarn de resultaten van een zeer ernstg onderzoek medegedeeld. B. Klene mededeelngen Tot voor korten tjd vond onder ponpenfabrkanten algemeen de meenng ngang dat het net mogeljk zou zjn turbne- pompen voor groote opvoerhoogten maar met klene Capactet te bouwen, totdat de bekende Jaeger ook dt vraagstuk op meer dan voldoende wjze heeft opgelost. De Jaeger-fabrek bouwde reeds verschedene mjnpompen voor opvoerhoogten van 000 meter en meer, doch dan had men steeds te doen met een hoeveelhed water van mnstens 3 Cub, meter per mnuut, zoodat snelheden van 500 omwentelngen per mnuut net overschreden konden worden. n de gevallen was het nog steeds mogeljk de electrsche motoren drect aan de pomp-as te koppelen. Door de snelhed op te voeren tot net mnder dan 3000 omwentelngen per mnuut s men er n geslaagd ook pompen te bouwen voor klenere hoeveelheden water van tot 2 Cub. meter per mnuut en dat nog wel zonder het nuttg effect de nstallate te klen te maken. De eerste pomp werd door de Jaeger' sche fabrek geleverd aan de mjn Grmberg bj Gelsenkrchen vooreen Capactet van 2 Cub. meter per mnuut, een opvoerhoogte (zug-en pershoogte) van 000 M. en 3000 omwentelngen per mnuut. Bj de proeven n de werkplaats, waar een druk van 000 meter waterhoogte utgeoefend moest worden door het stellen van een afsluter werden reeds bzonder gunstge resultaten verkregen. Bj 2.2 Cub. meter water per mnuut, 2965 omwentelngen en 950 meter opvoerhoogte (volgens den Manometer) werd een nuttg effect van 74 pct. berekt terwjl 68 pct. gegarandeerd was. n de mjn gebracht, werden de proeven herhaald en dezelfde gunstge utkomsten verkregen. De pomp zelf bestaat ut een getstalen lchaam, samengesteld ut 2 rngen, waarvan 6 de lage druk, de 6 andere de hooge druk-helft der pomp vormen. Door koppelng wordt de zjdelngsche druk op de metalen volkomen opgeheven. Het geheel wordt drect gedreven door een draastroommotor van 5000 volt, 2963 omwentelngen per mnuut en 50 perodes, door mddel van een beweegbare koppelng met de pompas verbonden. Daar alle onderdeden der pomp onderlng verwsselbaar zjn en de Constructe bzonder eenvoudg s behoeft men noot voor langdurg oponthoud voor reparates te vreezen. Bovenden staat een tweede geheel geljke pomp steeds klaar om het werk der eerste over te nemen. Zetschrft des erens deutscher ngeneure. Reeds verschllende keeren werd n dt tjdschrft gewezen op de groote tentoonstellng der bouwvakken verleden jaar te Lepzg gehouden en de hoop utgesproken dat enkele der met verlof zjnde Collega's deze eenge gelegenhed zouden aangrjpen om n de eerste plaats hun egen kenns te verrjken, maar ook om de Collega's her een en ander te vertellen over alle neuwe utvndngen en toepassngen op het gebed der bouwkunde. Jammer genoeg s heraan tot nog toe geen gevolg gegeven. Maar weetgerge personen s nu een prachtge gelegenhed geboden om zch op de hoogte te stellen van al het bzondere omtrent de bouwvakken op boven genoemde tentoonstellng te zen en we gegeven n de afleverngen 33 en 34 van het Zetschrft des Oesterr. ngeneur-und Archtekten erenes, 93" waar dt onderwerp op utstekende wjze behandeld wordt. Net alleen s het artkel rum voorzen van zeer fraa gelukte reproductes van photo's, maar de nhoud zelf geeft op beknopte doch tevens zeer dudeljke wjze een goed overzcht van den voorutgang op elk onderdeel van het groote gebed der bouwkunde en bouwkunst, zonder n netgheden en bjzaken te vervallen. Daar ook telkens utvoerge adressen van fabrkanten worden gegeven s het zeer gemakkeljk zch met de personen n verbndng te stellen, de een of andere machne of voorwerp vervaardgen waarop de aandacht n 't bzonder s gevestgd. s geen transporteur bj de hand en moet men met eenge nauwkeurghed een bepaalden hoek utzetten, dan kan men zch vlug op de volgende maner behelpen. Hoewel dt kunstje net neuw s, s het toch aan vele teekenaars net bekend. Men trekt een Crkelboog met een straal van 57.3 mm, waarvan de omtrek dus ^= 360 mm. s en zet voor een hoek van n graden n mllmeter op den boog als koorde af; tot hoeken van ongeveer 20" kan men zonder fout te maken den boog geljk rekenen aan de koorde, zooals volgende tabel aantoont: r^57.3 mm ; omtrek = 360,02 mm. hoek a n graden boog b n koorde s n verschl b-s n "/ Bj een hoek van 20 graden s het verschl tusschen boog en koorde sleehts 0. "/, welk verschl voor den meest nauwgezetten teekenaar van geen belang geacht mag worden. Zelfs al werd de bovengenoemde straal van 57.3 mm. ongeveer ± 0,2 mm onzuver genomen, dan

14 204 NDSCH BOUWKUNDG TJDSCHRFT. (lult 94. bljft het verschl b-s bj 20 nog bnnen den nauwkeurghedsgrens van den teetcenaar. Hoeken grooter als 20" worden samengesteld tonderdeelen. Naar Prakt. Masch. Konsrukteur. Her s een stukje weggelaten, omdat het artkel waarnaar daarn verwezen wordt, nog Dt was over 't hoofd gezen. net s opgenomen. Red. Een kabelhangbrug van 2720 M. spannng s n December van het vorg jaar n gebruk genomen over de Bulklej rver bj New Haselton n Noord-West-Canada. De bjna loodrechte oevers van den canyon maakten de opstellng bzonder moeljk daar het brugdek 76,25 M. boven dalbodem lgt en dus alles zonder steunpunten opgebouwd moest worden. Aan elke zjde der brug verheffen zch M. hooge houten torens, de 4,35 M boven het brugdek utsteken. De afstand der centers dezer torens bedraagt M. De hoofdkabels zjn vervaardgd v?n staal met een dameter van 62 mllmeter; elk heeft een draagkracht van 305 ton. Het dek, opgehangen aan kabels de hart op hart,220 M ut elkander staan en van spanschroeven zjn voorzen, bestaat ut een jzeren langsverband.524 M. hoog door mddel van krusverband tegen den wnd versterkt. Herop s de leunng aangebracht, de eveneens als krusverband s utgevoerd. De vloer bestaat ut planken op jzeren dwarslggers rustende, de tegen het langsverband geklonken zjn. Hoewel de brug alleen moet denen voor personen en lcht rjtugverkeer s de constructe n alle onderdeden berekend op hevgen sneeuwval, stormen en als het noodg s ook voor verkeer van vrachtkarren en auto's. De DottwKunst aer «ölrcn van /rcbpel. Engneerng. acn mascden n het admnstrategebouw van het Rjksmuseum van Oudheden aan de Breestraat te Leden s Zaterdag 23 Me een vergaderng gehouden van de Nederlandsche Anthropologsche ereengng. Na afloop der hushoudeljke werkzaamheden heeft de heer H. W, Fscher, conservator aan het rjks-ethnografsch museum en wethouder van fabrcage te Leden, een lezng over de bouwkunst der volken van den O.-l. Archpel gehouden. Op den wonngbouw van de meer prmteve volken zjn talrjke factoren van nvloed, aldus vng spr. zjne rede aan, dat men zch dkwjls tevreden moet stellen met het hoe, zonder dat men tot het waarom kan doordrngen. n dt opzcht levert de bevolkng van den ndschen archpel een zeer leerrjk voorbeeld. Tot op zekere hoogte gaat de wonngbouw parallel met het ontwkkelngsstadum, waarn de bevolkng verkeert. De consequente dezer stellng zou er toe kunnen leden te meenen, dat de meer beschaafde Javaan de mnstprmteve wonngen zoude hebben, wat net het geval s. Men wete dan, dat twee factoren, de n een prmteven wonngbouw een groote rol spelen, zjn : de velghed en de mogeljkhed om zch geschkt bouwmateraal te verschaffen. Met deze factoren gng spr. de wonngen n de verschllende deelen van den Archpel na, het gesprokene steeds verdudeljkende met projectebeelden. Als een andere factor, de van nvloed s op den wonngbouw, noemde spr. den famleband, waarn men leeft. Zwervende volken toch hebben net de behoefte aan degeljke duurzame wonngen, als volken met vaste woonplaatsen. De vereengng van famlën tot stammen gaf aanledng tot z.g.n. stamhuzen, waarvan men voorbeelden vndt bj de Dajaks. Komende tot den nvloed van het gebruk van 't materaal wees spr. er op, dat de eenvoudge wjze, waarop de mensch beschuttng zocht wel deze wss-dat enkele bebladerde takken n den grond werden gestoken en n den top aan elkaar gebonden ; dt wed de grondvorm, zooals men den n de geheele wereld aantreft. Een andere vorm s het recht wndscherm, eenge lakken schun n den grond, steunende tegen een dwarslat op palen. n deze rchtng hebben zch tal van nlandsche wonngen ontwkkeld. Als fraa voorbeeld daavan let spr. een wonng ut de Padangsche bovenlanden zen. En wat de nlandsche bouwmateralen betreft, zoo wees hj op een merkwaardg verschjnsel, n.l. het veelvuldg voorkomen van bamboe-'t welk een groote rol speelt bj den huzenbouw n ndë, Het samenstellen van wonngen geheel van bamboe s dan ook net vreemd. Naast bezwaren van materlstschen, aard bestaan tegen het verkrjgen van bouwmateralen ook bezwaren van geesteljken aard, de hun grond vnden n het anmssch geloof, waarop ook de geloofsovertugng van de meest hoogstaande archpelbewoners wortelt, waarvan de heer F. voorbeelden gaf, waarut bleek hoeveel moete de nlander heeft om zch, ordanks den hen omgevenden nvloed, het noodge te verschaffen. Een tweetal bouwn-atealen : steen en jzer, worden n het bjzonder door den spreker behandeld. De egenljke technek van het bouwen besprekend, bepaalt spr. zch tot het hoogste wat n nlandsche bouwkunst wordt geleerd,, n.l. een Dajaksche wonng. an zuver Westersch bouwkundg standpunt zjn op zulk eene wonng nog zeer gegronde aanmerkngen te maken. Plaatst men zch echter op een Oostersch, en daardoor veel meer objectef standpunt, dan gevoelt men bewonderng voor't geen met zoo prmteve mddelen s tot stand gekomen. Spr. besloot zjn belangwekkend betoog met de beschrjvng van de afwerkng en n verband daarmede meer n 't bjzonder van de verserng der ndsche huzen. {Overgenomen ut het Soerabaasch Handelsblad van 24 Jun 94.) De ) Jf. m en de B O m Aan het Bat. Hand. werd gemeld dat een kweste gerezen was tusschen de Hollandsche Aannemers-Maatschappj en de B. O. W.een kweste de over eenge mlloenen lep. Bj de aanbestedng van den aanleg der neuwe haven te Soerabaja werden ndertjd door den denst der B. O. W. opgaven betreffende eenhedsprjzen verstrekt, waarop de nschrjvers de nschrjvngssom konden baseeren. Al spoedg s gebleken dat n deze opgaven, de arbedsloonen, materalen, etc. betroffen, groote onjustheden voorkwamen waardoor de nschrjver ernstg werd gedupeerd. Zjn goed recht s het dus een schadeloosstellng te verzoeken. De H. A. M. heeft nu, waar het dudeljk werd dat zj groote ve lezen zou gaan ljden door het onjuste bestek ndertjd door den denst der B. O. W. verstrekt, een reclame ngedend om haar boven de aannemngssom een bedrag van dre mlloen gulden ut te keeren. Tot zoover de feten, de dezer dagen bekend werden. Ut Batava meldt men ons thans ut betrouwbare bron het volgende omtrent deze kweste: De heer Homan van der Hede, de drecteur van B. O. W., bevestgt de reclame ngedend door de H. A. M. n zake de utkeerng van dre mlloen gulden boven de aannemngssom. Hj heeft verklaard er slechts tegen te kunnen advseeren en zch te moeten houden aan het contract der aanbestedng. Bj de berekenng voor de vaststellng der nschrjvngssom werd de ramng net op losse gegevens gegrond, maar gebaseerd op een reeks van werken snds 854 utgevoerd en dus volgens langdurge ervarng berekend. De nschrjvngssom bedroeg rum ten mlloen gulden, daarop werd door de aannemers 25 pet. gelegd, zoodat de som ten slotte rum 2 mlloen werd. De B. O. W. s er net verantwoordeljk voor wanneer de aannemers te duur werken. De heer Homan van der Hede gelooft dat dt dure werken voornameljk aan het volgende te wjten s:

15 /UL 94. NDSCH BOUWKUNDG yuds CHRFT 205 De aannemers zjn net dadeljk begonnen met geledeljk nlandsche materalen n te slaan Z] hebben eenjaar gewacht met den aanvang van het werk Toen werden plotselng groote hoeveelheden materalen ngeslagen, waardoor de prjzen zjn gestegen. Ook was de ledng der werken te duur, voornameljk door het aanstellen van ver leders op salarssen van hoofdambtenaren, waar eén persoon voldoende zou zjn geweest erder was het heen en weer rezen van een ld der frma kostbaar. Ook de aanstellng van onervaren, met nde onbekend personeel, maakte het werk duurder. De fouteve ramng zou dus de schuld der HAM. zjn Aangezen de heer Homan met op de eschen ngng, probeerden de aannemers hun nvloed n Nederland te doen gelden bj de leverancers en de banken. De Ned Havencommsse zal nu utmaken n hoever de eschen gegrond zjn Het S vanzelfsprekend dat om hun eschen op een extra-utkeenng te motveeren, de aannemers de schuld op de drecte werpen; anders zou men geen houvast voor de clam hebben. De hudge drecteur van B O. W. staat n elk geval geheel buten de kweste wjl de ramng van de aannemngssom het werk van zjn voorganger s geweest erder meldt men ons nog ut Batava dat de aannemersfrma ten Bokkel Hunnk te Semarang van de utvoerng van het werk s ontheven. Aan hetgeen reeds op touw S gezet, zal n gewjzgden vorm worden voortgewerkt. Tevens wordt een depere tundeerng overwogen van de zeehaven wjl het verschl n koste tusschen een prauwenhaven en een zeehaven nu klener wordt Overwogen wordt verder of de goederenbewegng te Semarang de kosten van een zeehaven zal kunnen dragen. Met de aannemers zal worden afgerekend het gedeelte werk dat gereed s olgens usance bj ontheffng zal hun 0 pet wnst worden utgekeerd op het onvoltood gedeelte hetwelk de waarde van zes ton heeft. erder zal een volledge schadeloosstellng plaats hebben van geleden verhezen. (Overgenomen ut het Soer. Handelsblad van 25 Jun 94 ) De B 0. U en de ) T\. \X Weltevreden, 23 Jun 94. U zult wel reeds kenns dragen van het geschl tusschen de B O W en de Holl Aannemng Mj an den drecteur van BOW, den heer J Homan van der Hede, heb k persoonljk bevestgng gekregen van de justhed van het bercht dat de H A M, een reclame heeft ngedend tot utbetalng van een bedrag van dre mlloen boven de aannemngssom. Het kan met ondenstg zjn her het standpunt en de meenng van de B O, W. eens uteen te zetten B. O W staat nogal koel en kalm tegenover de eschen der verschllende aannemers van havenwerken n ndè en de verdachtmakngen de op haar worden geworpen. En geen wonder Ten eerste heeft deze denst de belangen der Ned nd Regeerng te verdedgen. Wanneer de drecteur de door aannemers steeds geèschte mlloenen maar voor het utdeelen had, dan zouden de aannemers om strjd juchen, wat een beste man dat toch was, wat een gene, welk een talent En zou kans hebben later een net baantje als drecteur of commssars bj de een of andere groote aannemersftrma te krjgen. Als beloonng voor bewezen densten Dat komt meer voor. Nu de heer Homan van der Hede dat net doet, s hj natuurljk geen talent en geen nobel mensch Dat s dudeljk. Toen ndertjd, n 9, de kostenberekenng en het project door B O. W waren opgemaakt stond het de H A, M evenals elk andere aannemersfrma, geheel vrj, de aan te nemen of te verwerpen. De B. O W. had toen de prjzen opgegeven, waarvoor zj met behulp van klene aannemertjes (nlandsche en Chneesche) het werk toen gedaan meende te krjgen. De begrootng werd opgegeven, de H. A. M had alle gelegenhed om zch te vergewssen of de prjzen just waren, en een ld der frma heeft her een maand rondgezworven, had dus daartoe de gelegenhed. Alleen was BOW van oordeel dat er zes jaren voor het werk noodg waren, n egen behee utgevoerd, terwjl de H A M meende dt n 4 /^jaar te kunnen doen. Het zal nu echter wel zeven jaren duren. De kosten waren berekend op rum ten mlhoen, de aannemers legden daar 2,5 pet. bovenop, en namen het werk aan. Toen hebben zj eerst een jaar gewacht alvorens aan te vangen, n welk jaar de loonen ook reeds stegen Maar voor het werk moest ook een massa nlandsch materaal worden gebrukt dat bj geledeljke opkoop en aanvoer veel goedkooper was geweest, dan toen de H A M na een jaar plotselng begon de en mubse op te koopen, wat de prjzen opdreef. Daarop werd volgens B, O, W, allerle ongeschkt personeel aangesteld, menschen de noot n nde waren geweest, de taal met machtg waren etc Als B O. W. dergeljke werken utvoert dan zet de er lefst zoo weng mogeljk jonge broekjes, zoo van Delft aan het werk, en naen dt noodg s, toch onder ledng van zeer ervaren ngeneurs met mnstens 5 jaar ndschen denst Groote aannemers kunnen, vooral n nde, met concurreeren, met klene, dat s reeds herhaaldeljk bewezen. Overgens werken de aannemers geheel met hetzelfde personeel als B O W alleen wat utgebreder, en meestal met mnder kenns van zeden, gewoonten en taal van nlandsche werkkrachten Het zou noot n het belang van B O. W zjn, zooals s beweerd, onjuste opgaven omtrent kosten te verstrekken Want een aannemer de met verdent, bezorgt enkel soesah, en s nadeelg voor het algemeen belang Hoe eerder een werk klaar s, des te gerooter het revenu vooral voor den handel De beantwoordng en behandelng van allerle klachten en kwestes ontneemt de, toch al zoo met werk overladen BOW veel tjd Bovenden zjn de gewoonten de groote aannemers er soms op nahouden van den aard dat ngeval van verhezen, een steeds scherpere controle zeer noodg s Het s dus n het belang van B. O. W al den last te voorkomen, en veel aangenamer met goed verdenende aannemers te werken dan met verlezende n géén geval mag de persoon van den drecteur van BOW n het conflct betrokken worden Hj heeft de aanbestedng van dt werk met gehouden, noch het bestek, de be^rootng en de projecten opgemaakt, Dat was het werk van zjn voorganger De heer Homan van der Hede heeft alleen voor de belangen der Regeerng op te komen en zch verder te houden aan het contract van aanbestedng Wl de Regeel mg zelf compensate geven en boven de aannemngssom nog gelden utkeeen, dat s haar zaak. Het zal hem dunkt ons zelfs aangenaam moeten zjn, wjl daarmee steeds meer bewezen wordt dat met groote aannemers werken duur s, wat al herhaaldeljk bewezen s. Het belang van den aannemer, de meer geld wenscht, dan de som waarvoor hj aannam het werk ut te voeren, brengt natuurljk mee, dat hj de drecte n een ongunstg üaghcht stelt Dat s een nherent fet van clamen, anders zou men ook geen houvast hebben Krjgt hj dat n nde met gedaan, en bljkt dat de B. O W. met op zjn eschen kan ngaan, dan probeeren aannemers het gewoonljk n Holland en wenden daartoe de machtge nvloeden van leverancers en geldscheters (de bj een echec de schade zouden ljden) aan, en dt meestal met succes, omdat de daar nvloed hebben Natuurljk kan men dan moeljk anders zeggen dan dat het de schuld der drecte s De gewone manoeuvre om er nog wat geld ut te kloppen. Wordt dt tegen het adves van den drecteur toegestaan, dan kan hj daar koud onder bljven, wjl dan de verantwoordng der meer utgegeven gelden met op hem drukt. Stel het geval dat de drecteur van B, O W, zulke mlloenen zelf toekende Zou men met dadeljk zeggen, dat hj daaraan wat verdende, en mnstens een paar ton m den zak stak. Zjn standpunt kan daarom al moeljk anders zjn dan wegeren.

16 206 NDSCH ^OUWKUNDG TJDSCHRFT, /uu 94. Wl echter de Regeerng de dre mloen gulden of een deel daarvan toekennen, en meent zj dt rechtmatg, dan kan de drecteur het ook als rechtmatg aannemen. De drecteur van B, O. W, heeft zch echter aan het aannemngscontract te houden en aan de som de n 9 als voldoende werd berekend, ramngen de net ut de lucht werden gegrepen, maar gebaseerd waren op de reeks van werken snds 854 utgevoerd, en met het systeem van klene nlandsche en Chneesche aannemertjes. De concluse de ut de opgedane ervarngen met groote aannemers te trekken s, s alleen deze: Zj kunnen met concurreeren met de klene aannemertjes. Het werken met groote aannemers s gebleken te duur te zjn. k geef u her alleen weer het standpunt van B. O. W. en onthoud mj van nadere besprekng. Msschen dat de HAM. een andere meenng s toegedaan en de zaak ut een ander oogpunt beschouwt. nden deze dt noodg oordeelt, zal zj zch wel uten, dunkt mj. H.. W. {Overgenomen ut het Soer. Hdlsbl. van 26 Jun 94.) Hdrte berlcbten. {Overgenomen ut verschllende dagbladen) BATAA, 7 Jun 94. NEUWE EUROPEESCHE LAGERE SCHOOL. De Javabode meldt, dat te Medan een neuwe Europeesche lagere school ste klasse gebouwd zal worden. De kosten worden op f geraamd. (Soer. Handehbl. van 7 Jun '4.) NEUWE SCHOLEN. Te Laboean en te Tkoe worden neuwe nlandsche Scholen gebouwd. {Soer. Handelsbl. van 26 Jun '4.) DWANGARBEDERS KWARTEREN. De lavabode meldt, dat machtgng s verleend voor den bouw van dre blokken dwangarbederskwarteren (te Batava) De blokken zullen bevatten 20 lokalen, elk lokaal voor 25 gestraften en voorzen zjn van een bnnenrngmuur. {Soer. Handelsbl. van 26 Jun '4.) NEUWE CENTRALE GEANGENS. Te Batava zal een Neuwe Centrale gevangens worden gebouwd. De kosten zjn geraamd op f , {Soer. Handelsbl. van 26 Jun '4.) OERKAPPEN AN DE PERRONS TE DJATBARANQ. Wj vernemen dat machtgng s verleend tot het overkappen van de perrons te Djatbarang aan de ljn Tjkampek- Cherbon en de tramljn naar ndramajoe. Daarvoor s toegestaan de som van f (Soer. Handelsbl. van 25 Jun '4.) AANLEG AN WATERLEDNGEN. Zooals bekend s, bestaan er plannen tot aanleg van een waterledng te Modjokerto. Thans vernemen wj dat men het plan koestert om ook een waterledng aan te leggen te Lamongan en Djombang. De waterledng te Lamongan zou haar water ontvangen ut de bron Mantoeb, de te Modjokerto en te Djombang ut artessche putten. Bj den gewesteljken raad van Soerabaa bestaat het voornemen om ter verwezenljkng van deze plannen voor de dre waterledngen een gezamenljke geldleenng te sluten. ^ g ^^^^^_ //andefcö/. van 20 Jun '4.) DE WEG MEESTER CORNELS-BEKAS. olgens de Javabode verleende de regeerng, ter gedeelteljke voldoenng aan een verzoek om subsde van den gevvesteljken raad van Batava, een bedrag van f voor het verbeteren van den weg Meester CornellsBekas, de n een hoogst ongunstgen toestand verkeert. {Soer. Handelsbl. van 25 Jun '4.) SUBSDE, olgens de Javabode verleende de regeerng een subsde van f 400 aan den gemeenteraad van Magelang voor den aanleg van een neuwen weg tusschen de Resdentslaan en den Boetonweg. (Soer. Handelsbl. van 25 Jun 94.) WEQENERBETERNG. Naar de Javabode mededeelt, zjn thans wederom f toegestaan voor de verbeterng van den weg van Telok Betong naar Goenoeng Soegh, de tengevolge van den spoorwegaanleg en het drukke transport n verband daarmede zwaar beschadgd s. {Soer. Handelsbl. van 26 Jun 94.) DE NGESTORTE ZEEWERNG. De herstellngen met zakken steen en zand aan de ngestorte zeewerng alher (Padang) bljken onpraktsch te zjn en vorderen langzaam. De aangerchte schade s aanzenljk. (Soer. Handelsbl. van 23 Jun 94.) MAKASSAR, 25 Jun 94. HAENBESCHERMNG. Hedenmorgen s de paketstoomer Borneo alher tot znken gebracht. Ongeveer 25 mnuten na de ontploffng was het schp gezonken. (Soer. Handelsbl. van 25 Jun 94.) PADANG, 23 Jun 94. MSHANDELNG AN DWANGARBEDERS. De raad van justte veroordeelde heden beklaagde Furrer, wegens mshandelng van dwangarbeders tot 3 maanden gevangensstraf en n de kosten van het gedng. Het gedng heeft aangetoond, dat het wenscheljk s, om over de werkkrachten te Sdjoendjoeng humaner opzeners aan te stellen, nplaats van onervaren opzeners en gewezen soldaten, {Soer. Handehbl. van 23 Jun 94.) BATAA, 25 Jun 94. UTBREDNG AN HET DEPARTEMENT AN B, B. Het Bat. Neuwsblad verneemt, dat, behalve dat het departement van B. B. naar de zjde van het Konngsplen, zal worden utgebred, een neuw archeflokaal en complex voor den expedtedenst zal worden gebouwd. De kosten van bede laatste gebouwen worden op f geraamd. (Soer. Handelsbl. van 25 Jun 94.) GEWESTELJKE RAAD AN SEMARANG. De Gewesteljke raad benoemde tot Opzchter bj de Gewesteljke Werken de partculeren an Berger, Smeets, Hoenson en Palm; tot adjunct-secretars de heer Gerrtsen, thans als zoodang werkzaam bj den gemeenteraad van Semarang. {Soer. Handelsbl. van 26 Jun 94.)

17 . ' - ' ndsch Bouw BLAD X. r^ -^..^.-f:

18 ndsch Bouwkundg Tjdschrft 94 No 7 DE RRGATEWERKEN OP DE ONDERNEMNG DJATROTO BLAD X (^x30/^^aa<2/l<<2<^v^^ 0)0 /lo^ QA/aAA/Lo)Co ^/r^xyplcl/vcücz. ScfCLcX óa.'zoo' c^/lax^ca-voaxd^cerrezrt */^^ (5ï h SrCelh. al-o ", al, o ==-=st^-^-. t J^ DoO/t/SAX<L^X/ /Ö J ^ d o a9v* -S-7^-^ w^ uara'oooass 27^8 ^ Soo/xo/wc^tc-,^^. /.^'-flff- /fj f at a y'9t»'»'^"''»y»?»?»'? * >:' errezh *7/3Q

19 ndsch Bogkgndg Tjdschrft 9 No 7 DE RRGATEWERKEN OP DE ONDERNEMNG DJATROTO EMPLACEMENT DER S K]RFABREK DJATROTO BLAD X S choral a WOO

20 ndsch Bouwkundg Tjdschrft 94 No 7 DE RRGATEWERKEN OP DE ONDERNEMNG DJATROTO ERDEEL NRCHTNG m mnln è&^^xa aso A B TUPE STDRTDXM BLAD X ^yta tïeo T,v na (Z)<?<7/^^/^^c<lc -<5t.cv O -O v? yvcec wwwr^twwffff 25^SSlSK5'fS'ÏS^'p?lST: f/ ^^tfe^nj^ c/af.e/ v,, a ^ZoX lc<xzo/nd. CD4>o xo-^rxc la.0b. C. O. '^'.'. P So tf*/<t^ *'^^. 7^ W^fefSfJ^ %= ^ ^ m.eojt' -- TW* 0 90