ora3io-&l4ma4*x>. BlUi VJl Uitgever: N. VEENSTRA, No SEPTEMBER de JAARGANG. VOOR RADIO-TELEGRAFIE. ORGAAN VAN DE NED. VER.

Transcriptie

1 No SEPTEMBER de JAARGANG. ora3o-&l4ma4*x>. ORGAAN VAN DE NED. VER. VOOR RADO-TELEGRAFE. Onder Redacte van J. CORVER, Burnerstraat 38, Den Haag. BlU VJl Utgever: N. VEENSTRA, V R t, La an van Meerdervoort 30, Den Haag. Tel

2 GEVOEL1GE ONTVANGTOESTELLEN ESCHEN EEN BETROUWBARE STROOMBRON GEBRUKE DERHALVE UTSLUTEND V\RTA ACCUMULATOREN VOOR GLOESTROOM ZOOWEL ALS VOOR PLAATSTROOM

3 N SEPTEMBER de JAARGANG. ; ORGAAN VAN DE NED. VEP. VOOR RADO-TELEGRAFE. Onder Redactle van J. CORVER, Ultgever: N. VEENSTRA, BURNERSTRAAT 38, LAAN VAN MEERDERVOORT 30, DEN HAAG. DEN HAAG, Tel Abonnementsprjs voor net-leden f 9. per jaargang van 12 nummers. Butenland f 10. Leden der Vereengng (contrbute f 8. per jaar) ontvangcn het maandblad grats. Secretarls-Pennlngmeester: B Sllkkerveer, Obrechtstraat 104/6, den Haag. NHOUD: Het amateur staton P A (/) A A. Openbaar gemaakte Octrooaanvragen. :! :! ' Het amateur staton P A 0 A A. Door R. P. WRX, eder der Expermenteele afd. van de N. V.. R.; H. POMES, cand. m..; W. JORDANS, ged. rado-techncus; PH. TULLENERS, krstal-specalst en L. LNDEMAN, N. FONDERE, F. BROUWER, leden der Exp. afd. n e d n g. De derde Nederlandsche Rado-Salon vel voor ons, korte-golf amateurs n een bj utstek gunstg tjdperk. De onderhandelngen met de Regeerng toch, naar aanledng van de resultaten der Washngtonsche Conferente, waren n een zoo ver gevorderd stadum gekomen, dat de offceele afkondgng van het Konnkljk Beslut, betreffende de regelng der persoonljke amateur-zendvergunnngen. elk oogenblk kon worden verwacht. Het dee om op deze tentoonstellng een zoo volledg mogeljk utgerusten amateurzender voor telegrafe- en telefone n werkng te demonstreeren, kreeg herdoor meer dan gewone beteekens. Eenerzjds kon aan het publek een tak van rado-amateursne worden getoond, de voor de meesten absoluut neuw en onbekend was, doch aan den anderen kant kon de Nederlandsche Vereengng voor nternatonaal Rado-Amateursme (N. V.. R.), de door het tot stand komen der persoonljke senvergunnngen zch egenljk pas kan gaan ontplooen, met dt staton een prachtge propagandagelegenhed benutten, net alleen om toekomstge amateurs voor te lchten, doch vooral ook om aan de autorteten een ndruk te geven, ; :

4 260 van wat door amateurs op het gebed van Korte-Golf-Rado kan worden gepresteerd. Dt zjn de voornaamste redenen, waarom ernaar gestreefd werd, een staton te bouwen volgens de meest moderne opvattngen. Het oorspronkeljke plan van een amateurstaton, gemonteerd op ee zolderkamer onder de dakbetmmerng, werd, nettegenstaande de aanlokkeljke orgnaltet, de ern lag opgesloten, langzamerhand verdrongen door een zch steeds perfectonneerend ontwerp van een door kwartskrstal gestuurden zender voor telegrafe en telefone, werkend op de verschllende, door Washngton bepaalde amateurgolfbanden. Naast dezen grooten zender zou ook nog een klene gedemonstreerd worden, van het type, dat door den doorsnee amateur wordt gebrukt. Aanvankeljk bestond het voornemen om voor dt doel een klenen z.g. MOPA (Master-Oscllator / Power-Amplfer) te bouwen, doch, mede n verband met het fet, dat reeds een stuurlampzender aanwezg was (de krstalzender) werd het beter geacht een eenvoudgen zelfgeexcteerden Hartley te nemen, aangezen dt het meest populare amateur-apparaat op zendgebed genoemd mag worden. Aan solede, z.g.,,1929 constructe (zoo genoemd naar de hooge eschen aangaande stabltet en scherpe afstemmng n verband met de nauwe frequentebanden) werd natuurljk alle mogeljke zorg besteed. Dt toestclletje mocht zch dan ook gedurende de tentoonstellngsdagen n een butengewone populartet verheugen. Nettegenstaande alles met de meeste toewjdng was geconstrueerd, waren de resultaten aanvankeljk net de, welke wj verwacht hadden. Hervoor zjn verschllende oorzaken aan te wjzen: Op een tentoonstellng, waar men nu eenmaal aan plaatseljke stuates gebonden s, w'aardoor net altjd alles zoo geplaatst kan worden als men wel gaarne zou wllen en zooals technsch het meest wenscheljk zou zjn, kan net op 100 % succes worden gerekend. Ofschoon wj geregeld elkaar van dt fet overtugden, namen we er evenwel toch geen genoegen mee en dt s dan ook de reden, dat het publek n de eerste dagen wel eens tegen een rjtje ruggen aankeek, toebehoorend aan expermenteerders, de jverg trachtten het nuttg effect op te voeren. Tenslotte werd een bevredgende hoogte berekt, al bleven zch ook zoo nu en dan complcates voordoen. Een van de grootste storngsoorzaken wat den krstalzender betreft, bleek gelegen n het voortdurende trllen van den vloer van onzen stand. De planken van het zaaltje, waarn onze apparaten opgesteld stonden, waren

5 261 butengewoon slap, zoodat, al lepen wj zoo voorzchtg mogeljk, door het gaan en komen van belangstellenden, de toestellen geregeld aan mechansche trllngen onderhevg waren, waardoor op den duur de afstemmngen zch wjzgden. Herdoor s het enkele malen voorgekomen, dat de toon van het sgnaal, aanvankeljk zuver, bljkens controle n den montor-box, plotselng ruw werd en de telefone daardoor slecht van kwaltet. Een aardge llustrate hervan s het volgende. Er werd een verbndng gemaakt (telegrafsch) met 1HV n Mlaan. De talaan gaf ons rapport, maar meldde net hoe de tpon van ons sgnaal was. De man achter den sleutel van PA0AA, meenend n den montor al ets ongerechtgs te hooren vroeg: Pse s my tone cc? (cc = Crystal Controlled). Als een koud stortbad kwam het antwoord: Ur tone s not cc, but t5. Twee dagen later kwam er een kaart van 1HV, waarn hj de verbndng bevestgde. Den dag daarna echter een tweede kaart, waarn hj meldde ons wederom gehoord te hebben en dat nu de toon prachtg t9 was. De ontvangst n het Kurhaus was voor ons een complete ontgoochelng! Wj hadden wel storngen verwacht, zelfs wel vrj ernstge, doch zoo oorverdoovend als het soms n de telefoons ratelde, had nemand kunnen denken. Zeker, er waren wel tjden, dat vrj aardg ontvangen kon worden, doch de waren zeldzaam; ze werden natuurljk onmddelljk benut. Aan de ontvangst-condtes s het echter voornameljk toe te schrjven, dat geen verbndngen op langen afstand konden worden gevoerd. Een sgnaal, zwakker dan sterkte 5 was n den regel onneembaar! De telefone van het mltare autozendstaton, op nog geen 20 m afstand van onzen stand, was ook een factor van beteekens. Deze telefone ontvngen wj reeds met ludsprekersterkte op den lossen.f. versterker! Aanvankeljk hadden wj hoop om des avonds na het slutngsuur der tentoonstellng nog wat lange afstand-communcates te kunnen tot stand brengen. omdat op dat uur de meeste storngsbronnen zouden zjn verdwenen en een rustger ontvangst mogeljk zou zjn. Dt aatste, n.l. de rustge ontvangst was er nderdaad, doch daar preces om elf uur n het Kurhaus de kracht-nstallate wordt utgeschakeld, en wj eveneens op de ledng waren aangesloten, verdween ook deze lluse! Gezen al deze moeljkheden, kunnen we/echter toch met voldoenng op de verrchtngen van ons staton terugzen. Met telegrafe (gewoonljk met den klenen zender) werd gewerkt met Belge, Dutschland, Denemarken, Engeland, Frankrjk, tale,

6 262 Oostenrjk, Portugal en Rusland (Oeral dstrct). Telefone-verbndngen waren net mogeljk, tengevolge van de storngen bj de ontvangst. Wj bepaalden ons er slechts toe zoo nu en dan telefonsch om te roepen of een gramofoonplaatje ut te zenden. Dt was voor het publek de grootste attracte, omdat er maar enkele bezoekcrs waren, de Morse-teekens verstonden. Op enkele avonden vverd de dansmuzek ut den foyer utgezonden. Butengewoon verrast waren wj toen ons het bercht berekte, dat onze telefone te Semarang n Nederl- Oost-nde gehoord was. (Ze Rado-Expres No. 23 van 7 Jun, j.l.). Het bjzondere van dt geval lgt net alleen n het fet, dat het telefone betrof, doch specaal n de golflengte van 42 m! Dat de 40 m golf n den tjd van het jaar om ongev. 22 uur dergeljke prestates levert, s net gewoon, zj het ook, dat het grootste gedeelte van den weg n het duster lgt om den tjd. De eerste defnteve mededeelng, de ons later van den Rjks Radodenst berekte, was, dat de draaggolf zeer constant hoorbaar was, doch de modulate onvoldoende. Aangezen de energe van het geheel net opgevoerd mocht worden, moest de oplossng gevonden worden n deper moduleeren. Hertoe stonden ons twee wegen open, n.l. of een nodulatorlamp parallel plaatsen op de bestaande, of een weerstand aanbrengen n den plaatstroomtoevoer van den oscllator. (PA0AA gebrukte plaatstroom-modulate volgens de Hesng methode). Het laatste mddel werd toegepast als zjnde het eenvoudgste en mnst kostbare. De modulatedepte werd herdoor veel gunstger. Een nader bercht van den Rjks-Radodenst ludde dan ook, dat de telefone thans gehoord was geworden. Het was ons practsch onmogeljk om op den 80 m band telefone ut te zenden. Zooals wel te verwachten was,.werd door enkele amateurs de opmerkng gemaakt, dat een offceele vereengngszender den zoozeer voor telefone gepropageerden 80 m band zelf net benutte. Door het N. V.. R. Traffc Department s n Rado- Expres No. 27 al eengszns het met telefone werken van PA0AA op den 40 m band gemotveerd, doch er bestond nog een bjzondere factor, waarom ervan moest worden afgezen om op 80 m te werken. Een van de zenders n het Kurhaus, n.l. de waarmede het publek n de gelegenhed was gesteld zelf draadlooze gesprekken te voeren, werkte ook op den 80 m band (PA0AB). Om alle storngsonaangenaamheden te verm jden, was het dus wel gewenscht, dat onze golflengte eengszns aanmerkeljk verschlde met de van PA0AB. Wj hopen, met deze mededeelngen nopens onze euveldaad, ons naar genoegen te hebben verdedgd, en tevens hopen

7 263 we, clat de (net zeer veelvuldge) telefone-utzendngen geen ernstge storngsbronnen voor mede-amateurs zjn geweest. De Expermenteele afdeelng der N. V.. R. kreeg opdracht om den zender met toebehooren te bouwen, doch de mddelen, waarover zj beschkte, waren zoo utermate gerng, dat zonder den steun van partculeren en H.H. Handelaren de utvoerng van de plannen op cen veel beschedener voet had moeten worden geschoed. n aanslutng aan den rondgang op den aatsten tentoonsvellngsavond naar de stands der frma s, de ons zoo royaal steunden, past her ook nog wel een woord van tulde en waardeerng. De frma Hoffman-Rado, den Haag, stelde ons alle Metal lampen ter beschkkng, welke wj noodg hadden; zoodoende waren alle lampen n het staton, (ongeveer 40 stuks) van detector tot oscllator, van het fabrkaat Metal. Varta accumulatoren en Pyrex solatoren stond de frma Velthusen ons welwllend n brukleen af. De frma Rado van Puffelen, den Haag, deed ons eenge waardevolle meetnstrumenten cadeau. De N.V. Rado-mport A. A. Posthumus te Baarn voorzag ons c=^=d w run EdU] cm o 70 ds Opstellng der onderdeelen. Fg submodulator met voorversterkers elec, gramofoon, gram, en mcr. versterker met voedngsapparaten. 2 nz mcrofoon. 3 en 5 ontvangers. 4 = montor (afgeschermde controle ontyanger). 6 == ontv. schakelbord. 7 = sensleutel. 8 = rolschakelaar (ontv.-zender). 9 = senkst. 10 = golf meter. 11 nz l.f. versterker voor meelusteren van het publek op de ontvanger. 12 l.f. generator en l.f. versterker met endspreker voor meelusteren van het publek tjdens het senen. 13 = oscllator. 14 = CC unt. 15 = antenne bord. 16 = klene Hartley zender met egen plaatspannngsapparaat. 17 = senrelas. 18 = power supply met modulator. 19 = ztplaatsen voor twee operators

8 264 staton rjkeljk van het onvolprezen General Rado nateraal, terwjl de fa. van Seters & Co. (thans N.V. ARM) te den Haag een groote hoeveelhed Ferrx nateraal n brukleen verstrekte. C. E. B., den Haag help ons bj de afvlakkng met Hydra condensatoren. Voorts vermelden vvj nog de frma Mulder, te Rotterdam, de de telefoons ter beschkkng stelde, waarmede het publek naar de ontvangst kon medelusteren, de fa. Erch Meyler (solate maternal), de fa. Kortng & Matthesen (transformator) en de fa. Wllem Sprenger (gramofoonplaten). Aan al deze frma s, de n zoo n groote mate tot ons succes hebben bjgedragen, betugen wj nogmaals onzen harteljken dank. Algemeene n d e e 1 n g..* Het amateurstaton bestond n grove trekken ut: een grooten, krstal gestuurden telefonezender; een klenen telegrafe-zender en een ontvanger met reserve-ontvanger. Al deze onderdeelen konden geheel onafhankeljk van elkaar n bedrjf gesteld worden om de bedenng zoo eenvoudg mogeljk te houden, doch dt bracht mee, dat een grooter aantal accu s enz. gebrukt moest worden dan anders noodg zou zjn geweest. Wanneer eenmaal alles ngesteld was, kon de operateur vanaf zjn ztplaats gemakkeljk het geheel bedenen. Fg. 2. Overzcht van PA0AA. Let op de twee bottles met ham sprt! %

9 265 n hoofdzaak was clt gevonden door het gebruk van een rolschakelaar welke n den zend- of ontvangstand, va dverse relas, de gewenschte aanslutngen maakte. Voor ontvanger en zender werd een afzonderljke antenne gebrukt. Toch kon net break-n gevverkt worden, daar automatsch tjdens het zenden de ontvanglampen gedoofd werden. n den stand ontvangen verbrak de rolschakelaar de prmare wkkelngen van de hoogspannngs-transformatoren, zoodat alle onderdeelen van den transmtter beslst spannngloos waren, en men gerust alles kon aanraken. De.f.-versterker 11 (push pull type) (fg. 1) dende om de ontvangen sgnalen te versterken welke daarna n 6 telefoons werden weergegeven de op de leunng van de afzettng van den stand waren aangebracht, zoodat het publek kon meelusteren. De laagfrequent-generator 12 (schakelng als de toon-generator voor muzkalen oproep) had tot doel een gelud voort te brengen tjdens het neerdrukken van den sensleutel; va een 2 of 3 traps l.f.-versterker voedde deze een klenen ludspreker. Herdoor hoorde het publek just de morse-teekens welke werden utgezonden, daar mmers een ongedempte zender anders tjdens het bedrjf net een levendg beekl aanbedt. Antenne en Antennebord. De antenne was tjdens de tentoonstellngsdagen opgehangen tusschen een der zjtorens naast den grooten Kurhaus-koepel en een lantaarnpaal op het terras onder een hellng van ca. 50 graden. De lengte van 40 meter werd gekozen om voor de verschllende te bezgen golflengten steeds een even aantal kwarten op het stralende gedeelte te hebben. Het aanstooten geschedde langs een du'bbele voedngsljn (Zeppeln), met een lengte van ongeveer 9J4 meter. De afstand tusschen de draden was 60 cm. gen omen. Het ende van een der voedngsljnen was met het stralende gedeelte der antenne verbonden terwjl de tweede voedngsljn bovenaan dood lep. Aan den onderkant waren ze onderlng verbonden door een schakelng van koppelspoel, twee sere-condensatoren, parallelcondensator en twee httedraadmeters (fg. 6). De 3 condensatoren en de 2 meters waren op een apart bordje aangebracht, tegen den muur onder de nvoersolatoren en waren zoowel voor den grooten als. voor den klenen transmtter te gebruken, door een eenvoudge omschakelng. Daar n het mdden van de koppelspoel steeds een stroombuk

10 266! zal ontstaan noet de lengte van de bede voedngsljnen een oneven aantal kwart-golven bedragen. Oorspronkeljk werd ook gerekend op golflengten van 80, 20 en 10 meter te werken; doch de vele ontvang-storngen n het Kurhaus maakten dt geheel onmogeljk, zoodat besloten werd loofdzakeljk op 40 meter ut te zenden. De lengte van de voedngsljnen werd daarom % van de 40 meter golf gekozen. Resonante van de antenne werd verkregen met behulp van den parallel condensator en/of sere-condensatoren, waarbj deze bede laatste zooveel mogeljk n den zelfden stand moesten gesteld worden. Eeng vareeren n aantal wndngen van de koppelspoel s herbj noodzakeljk om maxmum effect te verkrjgen. De solate van de antenne buten was geheel met Pyrex-solatoren utgevoerd; 4 Pyrex-bowls deden denst als nvoer voor de 2 voedngsljnen, terwjl de verbndngen op de zendertafel naar de koppelspoelen op Pyrex-stand-offs bevestgd waren om een soljede montage te verkrjgen welke aan hooge mechansche en electrsche eschen voldeed. D e k 1 e n e z e n d e r. f? s Fg. 3. De klene Hartley-zender met er onder de kst waarn het plaatstroomapparaat met klkfter s ondergebracht. Als zendlamp werd o.a. gebrukt de Metal CL Men lette op de losse antennekoppelng.

11 267 t ( Dcze zender was een zelf geexcteerde van het 1929 type (een utdrukkng ut QST), en heeft daarom de volgende egenschappen: le. een absoluut of nagenoeg absoluut constante golflengte; 2e. een zuvere geljkstroomtoon. Om bj een zelf geexcteerden zender een nagenoeg constante golflengte te krjgen, (d.w.z. onder het senen mag de golflengte net varceren), moet aan de volgende voorwaarden voldaan worden: le. n den afgestemden krng wordt een groote condensatorwaarde, en een relatef klene zelfnducte gebrukt; 2e. de verbndngen n den afgestemden krng moeten van stjf materaal, en net van soepele snoertjes gemaakt zjn; ; 3e. de koppelng tusschen antenne en zender moet los zjn; n elk geval buten de krtsche koppelng bljven. Om een zuveren geljkstroomtoon te krjgen (d.w.z. n den ontvanger hoort men een zuveren fluttoon) moet de anodespannng van de zendlamp zuvere geljkstroom of zeer goed afgevlakte, geljkgerchte wsselstroom zjn; dus n geen geval ruwe wsselstroom of net- of slecht afgevlakte rac. 19 Zo 3 c' z Cz /NAAA HMh c* e*» v; C3. -x- -xw foov.- Fg. 4. De klene zender. C = 350 u a F General Rado condensator met eboneten endplaten. C2 C3 = Plot blokcondensator 1000 ^ u F. C.j = Wreless condensator 3000 u / F. Rt = Royalty Q. Ro = Plot Rheostat 4 Q. Sm = Hoogfrequentsmoorspoel. W = 6 volts lampjes. V = 0 10 V. voltmeter.

12 268 Gekozen were! als zendschema het zoo zeer bekende en veel gebrukte Hartley-schema met serevoedng. Dt vverd toegepast, omdat bj proefnemngen was gebleken, dat n geval van parallelvoedng (de zeer zeker voordeelen heeft) moejkheden werden ondervonden met de hoogfrequentsmoorspoel n de plaatledng. Bj serevoedng vervalt deze smoorspoel en daarmede de moejkheden. Toch werd bj dezen zender nog een hoogfrequentsmoorspoel opgenomen n de posteve hoogspannngsledng, om alle hoogfrequente stroomen buten het plaatspannngsapparaat te houden. De hoogfrequente spannngen op deze smoorspoel zjn echter klen of treden net op, zoodat het construeeren van een dergeljke smoorspoel gemakkeljk s. Serevoedng heeft het nadeel, dat de geheele afstemspoel met condensator op plaatspannngspotentaal staan, doch dt levert geen overwegend practsch bezwaar op. Een zender van het 1929-type heeft dus een bjna absolute frequenteconstanthed met een zeer scherpe afstemmng; bede voorwaarden zjn gebedende eschen bj de zoo nauwe, aan amateurs toegekende golfbanden. Als afstemcondensator s gebrukt een General Rado varabele condensator van 350 tu tu F., met eboneten endplaten. Heraan wordt gewoonljk te weng aandacht besteed, en velen meenen, dat elke condensator op deze plaats wel gebrukt kan worden. Men bedenke echter, dat nog meer dan bj ontvangers her een goede lagerng van de draabare platen een eerste vereschte s. De hoogfrequente stroomen de n den afgestemden krng loopen, bedragen De klene Hartley-zender van achteren gezen.

13 269 bj een energe van 25 Watts 5 tot 15 ampere, en daar deze stroomen overde lagers heen moeten vloeen, kan men wel begrjpen dat deze zelfs zeer goed moeten zjn. Overbruggen door soepele snoertjes s ut den booze, omdat dan aan den tweeden esch voor golfconstanthed getornd wordt. Dus slechts wenge merken draacondensatoren voldoen n een zender van het 1929-type. Voor de spoelen s genomen roodkoper bus van 5 mm. dameter. De spoelen hebben een doorsnede van 5 cm. en zjn, om de hoogfrequente verlezen te vermnderen, verzlverd. (net vernkkeld s.v.p.!). Ze werden gemonteerd op z.g. muursolatoren. (General Rado). Aangezen bj den bouw van dezen zender de G.R. muursolatoren net verkrjgbaar waren, werden 2 porcelenen nvoersolatoren gebrukt, waarvan het dunnere nvoergedeelte afgeslagen werd. De verbndngen tusschen spoel en condensator bestonden ut 12 mm. breed en 2 mm. dk roodkoperstrp, waardoor net alleen een goed electrsch, maar ook een sterk mechansch geheel werd verkregen. Voor roostercondensator C2 zou een luchtcondensator beter op zjn plaats geweest zjn, maar met het oog op de gernge rumte, werd hervoor genomen een Plot blokcondensator van 1000 /u jl F. Eveneens werd voor den bypass condensator C3 een dergeljke condensator genomen. As bypass condensatoren op de mddenaftakkng van den gloedraadtransformator werden om constructeve redenen genomen 2 Wreless condensatoren van 3000,U [.l F. Voor deze verschllende-blokcondensatoren moet men nemen blokcondensatoren de gestapeld zjn (mcakoper) en net gerolde. Bj de gerolde cond. met maar op een plaats een naar buten gevoerde verbndng s n.. gebleken, dat zj bj hooge frequentes (korte golvel) als zelfnducte n plaats van als condensator gaan functoneeren. (h!). Voor de smoorspoelen werden genomen 2 asprnebusjes, vol gewonden met draad van 0,2 mm dubbelzjde-solate op een laag. Deze bleken te voldoen zoowel op den 40 m als op den 20 m band, waardoor het utwsselen bj overgang van de eene op de andere golflengte onnoodg was. Als roosterlekweerstand werd gebrukt een Royalty ohm. Een varabele roosterlek heeft het voordeel dat men hernede gemakkeljk op gunstg rendement kan nstellen. De Royalty brandt net door, nden de smoorspoel maar goed haar functe verrcht. De gloedraad van de zendlamp brandt op wsselstroom, waardoor een mddenaftakkng noodzakeljk wordt. De s verkregen met 2 lampjes van 6 Volt, overbrugd door 2 condensatoren parallel op den gloedraad. Verder s op den zender nog een Voltmeter 0

14 Volt gemonteerd, om de gloespannng van de zendlamp te controleeren en een Plot-gloestroomweerstand van 4 Q. Door de juste opstellng van de onderdeelen ten opzchte van elkaar waren de verbndngen zeer kort en kon het geheel een goede werkng hebben zelfs tot de kortste golven. Het plaatspannngapparaat van den k 1 e n e n z e n d e r. Dt was een z.g. VP-combnate van van Seters (Ferrx). n het kastje van het plaatstroomapparaat s verder nog ngebouwd de gloestroomtransformator voor de zendlamp en een klkflter, bestaande ut een Ferrx smoorspoel E 2 geschakeld n de mn hoogspannng, met parallel op den sleutel, (de ook n de mn hoogspannng s opgenomen) een sere-schakelng van een condensator (0,5 /t F) en een Plot resstograd. Dt klkflter werkt zoo goed, dat een omroepontvanger n de nabjhed absolut net gestoord wordt. De groote zender. n zjn eersten vorm was deze gebouvtfd als een teruggekoppelde. ^ <v>!l -MF 5m -Xs- 5 Sm jt-jfoo V» <8 o + ; 2v 12V! r\, Fg. 6. Laatste trap, geneutrodynseerd en zuver als versterker werkend met een ballast lamp.

15 271 zender met afgestemden plaat- en roosterkrng. Daarmee was de mogeljkhed geschapen om op een zeer eenvoudge wjze over te schakelen van genereeren (zelf-exctate) op versterken (vreemdcxctale), en wel versterken van de frequent e, waarop de plaatkrng van den laatsten tusschentrap van den voorgeschakelden krstalgenerator afgestemd Was. De roosterkrng van den endtrap werd dan utgeschakeld, en het rooster va een clp verbonden met een punt van de plaatspoel van genoemden tusschentrap. Daarbj werd de oude roostercondensator nu voedngscondensator. Neutrodynseerng vond plaats door een symmetrsch ten opzchte van de utenden op de plaatspoel van e en tusschenkrng gelegen punt, te verbnden va een neutrodynecondensator met de plaat der endlamp. Natuurljk werden zeer looge eschen gesteld aan dt condensatortje, vanwege de sterke hoogfrequente stroomcn (fg. 6). De ervarng leerde evenwel, dat het rendement van den endtrap op deze wjze zeer laag bleef, ver beneden het rendement, verkregen door de lamp zelf te laten genereeren. Als clrecte oorzaak valt te nocmen, dat de exctate voor den endtrap net voldoende was en daarom werd de laatste tusschentrap net meer als verdubbelaar der frequente gebrukt doch als zuvere versterker gebezgd (ze herover de beschrjvng van den krstalgenerator). Ofschoon dt mddel wel resultaat opleverde, was de endlamp nog net vol, en werd besloten deze laatste te veranderen n een teruggekoppelden zender met neutrodynseerng. Met deze schakelng s het groote succes van PA0AA ook gehaald. Eenge lampentypen werden geprobeerd en daarbj bleek o.a. de Metal E6 goede resultaten af te werpen. Het schema vertoont fg. 7. De lamp s n de bekende Hartley schakelng, terwjl een verlengspoeltje en de neutrodynecondensator NC de neutrodynseerng mogeljk maken. Het rooster van de lamp n den endtrap s bovenden va een voedngscondensator met de plaatspoel van den tusschentrap verbonden. Voor de nstellng, de veel nauwkeurghed verescht en de door trllngen van den Kurhausvloer vaak herzen moest worden, wordt eerst de hoogspannngsaftakkng zoodang geplaatst, dat maxmum rendement verkregen wordt bj zelf-genereeren. Neutrodynecondensator en voedngscondensator worden hebj net verbonden. Daarna wordt de krstal-oscllator n werkng gesteld zonder hoogspannng aan de groote E 6 lamp maar de voedngs- en de neutrodyne condensator verbonden.

16 . 272! «c 5F HMH -f^oo V av/v > njraruxp ---- njtjxtltlp nj-ut-n-n-t ^rt 1 vnp/ 8Vr\s r «> 1 t S ;!. ::!? m^ Fg. 7. Laatste trap, n Hartley schakelng; geneutrodynseerd en aangestooten door laatsten tusschentrap. Twee ballast-lampen worden gebrukt. De plaatkrng van den endtrap en de antenne worden nu afgestend op de krstal frequente (of harmonsche daarvan). Er zal nu eenge hoogfrequent-energe doorlekken zoodat de antenneamperemeters reeds een klenen utslag gaan vertoonen (een golfmeter met lampje kan herbj groote densten bewjzen). Wordt de hoogspannng van den endtrap ngeschakeld, dan loopt de antenne stroom op; de endnstellng s deze, waar bj utschakelng van den krstal oscllator de antenne stroom op ml valt, en de endtrap dus net rneer genereert. Het lgt voor de hand dat herbj de neutrodynecondensator tevens meer of mnder de afstemmng benvloedt. Het sleutelen gebeurt steeds met gebruk van de z.g. ballast-lamp. Deze heeft tot taak om de energe van de endlamp op te nemen tjdens de oogenblkken dat de sensleutel net s neergedrukt. Men verkrjgt herdoor als voordeel: -Onl»

17 273 lo. Het senrelas n de hoogspannngsledng heeft bj goede nstellng nagenoeg geen last van nbranden; 2o. Het plaatstroomapparaat bljft nagenoeg constant belast, waardoor geen groote stooten werken op de condensatoren en smoorspoelen; 3o. De zendertoon tjoept net n den ontvanger. De schakelng van de ballast-lamp berust op het volgende: Tjdens het osclleeren van de groote zendlamp bj neergednkten sensleutel vloet er een roosterstroom van eenge m.a. door de roosterlek. Deze geeft een bepaalden spannngsafval, welke verdvvjnt zoo gauw de lamp net anger roosterstroom trekt, dus bj het loslaten van den sleutel (fg. 6 en 7). Dt al of net bestaan van spannng wordt gebrukt als negateve roosterspannng voor de ballast-ampen om deze dcht te slaan. (Tjdens neerdrukken van den sleutel) of eenvoudg va den stroomloozen ekweerstand het rooster aan den gloedraad te verbnden (sleutel losgelaten) zoodat herdoor de plaatstroom door de ballast-lamp kan vloeen. Een weerstand van eenge Electrad fxed wre resstances s n den plaatkrng der ballast-lamp opgenomen om voor de juste nstellng te zorgen. Als esch aan de ballast-lamp (c.q. eenge parallel) s te stellen dat deze bj ml volt roosterspannng den plaatstroom van den oscllator kan verwerken en dat dan tevens de maxmum anode-dsspate net wordt overschreden. Bj PA0AA voldeden 2 parallel geschakelde Metal E4M ampen beter dan een enkele E6. Het kwartskrstal. De golflengte van PA0AA de 42.3 meter bedroeg, werd, zooals reeds eerder vermeld, constant gehouden door qen kwartskrstalplaatje. Dt had een golflengte van meter. Het kwartsplaatje doet denst als vbreerend delectrcum van een klen condensatortje, dat n den roosterkrng van den kwartsgenerator s geschakeld. De schakelng van dezen generator s nu zoodang, dat alleen maar trllngen n den plaatkrng opgewekt kunnen worden, de een frequence hebben, welke geljk s aan de grondfrequente of aan een harmonsche van het krstal. Een kwartsplaatje, dat goed geslepen s, kan slechts n een bepaalde, zeer constante frequente vbreeren en het hangt overgens geheel van den bouw en de structuur van het kwartskrstalplaatje af, of dt negng vertoont, al of net sterke harmonsche frequences te genereeren. Het s just deze egenschap, de men voor het

18 ' %! * \ * : %! 274 besturen van kortegolfzenders noodg heeft. Bj een kwartsgenerator op 180 meter zullen nl. ook meer of mnder trllngen worden opgewekt n den plaatkrng van 90, 45, 22.5, enz. meter golflengte. De van 90 meter wordt de 2e harmonscle genoemd. De hoogfrequente energe kan versterkt worden n een daarop volgenden versterkertrap. Daartoe stoot men het rooster van een zendlamp aan met deze hveede harmonsche hetzj nductef of capactef. Dt kan herhaald worden, totdat men tenslotte n den endtrap van den h.f. versterker trllngen opwekt van meter golflengte. De constanthed s bnnen enge grenzen gebonden, want de frequente verandert slechts enkele peroden. Dt euvel kan zjn oorzaak vnden n het fet, dat krstallen van een bepaalde snede onderhevg zjn aan temperatuurschommelngen, wat een gernge dkteveranderng van het kwartsplaatje teweeg brengt en dus ook de frequenteconstanthed benvloedt. Een geluk s het echter, aat de temperatuurscoeffcent van kwarts zeer gerng s, zoodat onder normale omstandgheden velg gewerkt kan worden. Bj standaardfrequentestatons worden hertegen echter vele voorzorgsmaatregelen getroffen, wat betreft het constant houden van de temperatuur van het kwartskrstalplaatje. De krstallen worden hertoe n een metalen husje opgesloten. De montage van zoo n kwartsplaatje kan op velerle maneren gescheden en men onderschedt n dezen 2 mogeljkheden, n.l.: lo. de vaste montage, 2o. de losse montage. De vaste montage bestaat hern, dat een kwartsplaatje tusschen 2 metalen electroden ngeklemd wordt, welke voor altjd bj een bepaalden druk afgesteld worden. Deze electroden vormen tezamen het klene condensatortje, dat n den roosterkrng van den generator s opgenomen en waarvan het kwartsplaatje als delectrcum fungeert. De montage n sub lo. genoemd, escht een zeer groote nauwkeurghed van de constructe der electroden, waar het plaatje tusschen geklemd wordt. Bj voorkeur worden 2 absoluut vlakke koperplaatjes als electroden gebrukt. De grootte van de zg. topelectrode moet lefst klener zjn dan de van het kwartsplaatje, hoogstens even groot, naar mag noot grooter zjn. De randen van een groot kwartskrstal moeten zoo mogeljk vrjgelaten worden, opdat de z.g. randtrllngen net beemmerd wor-

19 275 den. Wanneer de druk van de electroden op de randen van een kwartskrstal maar even grooter wordt dan op het mdden, kan het gebeuren, dat het krstal net n de gelegenhed s vrj te vbreeren. Om dt bezwaar te voorkomen,. past men ook wel bolvormge electroden toe, waardoor de randen van het krstal vrj bljven. De montage volgens de tweede methode berust herop, dat men het kwartsplaatje weer tusschen twee electroden monteert, maar nu nog een extra luchtdelectrcum toevoegt. Door het veranderen van het luchtdelectrcum kan de frequence bnnen enge grenzen veranderd worden. Een goed kwartskrstal moet altjd met luchtspleet kunnen genereeren. Hoewel door vele deskundgen geconstateerd s, dat de output d.w.z. de nuttge hoogfrequente energe, opgewekt n den plaatslngerkrng van den generator, mnder wordt als men een luchtspleet toepast, moet nog vermeld worden, dat just bj een krstal volgens c'.e T snede (ze hervoor fg. 9) het tegenovergestelde s waargenomen. De output van dt krstal werd door toepassng van een luchtspleet tweemaal zoo groot. Een luchtspleet heeft echter het nadeel, dat bj een groot kwartskrstal met groote ampltude een zg. luchtgolf kan optreden, de den output aanmerkeljk kan reduceeren en zelfs het krstal buten genereeren kan brengen. Op laboratora s geconstateerd, dat de zg. luchtgolf soms zoo sterk kan worden, dat, bj gernge afwjkng n den krstalhouder Fg. 8. JJovcnstaande teekenng laat zen, op welke wjze een plaatje nt het natuurljke kwartskrstal wordt gesneden.

20 1 276 :!! de kwartsplaat snel kan gaan roteeren, om tenslotte met kracht ut den houder geslngerd te worden. Door een specale lstge constructs s dt echter ook weer te verhelpen. Een eenvoudg mddel s b.v. het toevoegen van een dun blaadje mca als hulpdelectrcum. Kwartsplaatjes de als oscllator denst moeten doen, zjn heel moeljk te vervaardgen. Wanneer men over een zeer zuver kwartskrstal beschkt, kan her op twee maneren de kwartsplaat ut gesneden worden: lo. volgens de N of normaalsnede; 2o. volgens de T of temperatuursnede. De N snede heeft een gerngen temperatuurscoeffcent, terwjl de golflengte standaard bj zoo n plaatje ± 105 meter per mllmeter dkte bedraagt. De roosterexctate van een N plaatje s over t algemeen gernger dan van een T plaatje, maar de gerngere kans op doorslaan als gevolg van grootere dkte en tevens de gernge frequenteveranderng leden er n t algemeen toe, de plaatjes volgens de N snede te vervaardgen. Plaatjes voor een lage frequente (dus voor een groote golflengte) kunnen met voordcel beter volgens de T snede gemaakt worden. \ N \ / \» \ X. / \ / T. N. 1* / \ \ 5 / * \ : \, >\ Fg. 9. s Doorsnede loodrecht op de optsche as bj een kwartskrstal. Dudeljk s te zen, dat de N en T snede onder verschllende hoeken utgezaagd worden, ten opzchte van een zjde van het kwartskrstal. 1! De T snede heeft het voordeel, dat de plaatjes gemakkeljker genereeren. De standaard golflengte s ± 150 meter per mm dkte. De kwartsplaatjes moeten ut het oorspronkeljke kwartskrstal ;! gezaagd worden. Kwartskrstal vertoont helaas geen krstalljne breuk en kan dus net gespleten of gekloofd worden zooals dat n de damantndustre plaats vndt. Wanneer men het toch pro'. : beert, breekt het krstal n zeer grllge vormen. Het snjden, sljpen en poljsten van kwartskrstallen escht dan ook een lange pract sche ervarng om werkeljk ets technsch volmaakts te presteeren.

21 277 Het snjden geschedt door een roteerende damantzaag, welke specaal voor dt doel vervaardgd s. Soms maakt men ook wel gebruk van een roteerende metalen schjf welke met fjne amarl of carborundum korreltjes bestrood wordt. As schjf neemt men meestal een zachte roodkoperen plaat. De amarlkorreltjes vatten nl. gemak'keljk n zacht metaal en op deze maner bereken we just ons doel, dat alleen het amarl het kwartskrstal aantast. Het sljpen en poljsten van kwartsplaatjes geschedt verder op specaal daarvoor vervaardgde vlak-poljstschjven welke tot op een duzendste mllmeter nauwkeurg afgesteld zjn. Kwartskrstallen worden n de natuur als zeshoekge heldere zultjes gevonden. Men rangschkt ze daarom onder het hexagonale stelsel. Het komt meermalen voor, dat eenge krstallen te zamen zjn vergroed waardoor ze voor ons doel onbrukbaar zjn. Ook verontrengngen, gedurende de krstallsate ontstaan, kunnen zoo n krstal zjn pezo-electrsche egenschappen ontnemen. Kwartsplaatjes vnden hun toepassng net alleen n het besturen van kortegolfzenders maar doen ook denst als resonante verklkkers. Men maakt hertoe gebruk van de zg. lengtetrllngen van een kwartstaafje dat n een vacuumbusje s opgesloten, terwjl bj het besturen van zenders just de dkte-trllngen benut worden. Het vacuumbusje waarn het krstalstaafje s opgesloten, dat als resonante-ndcator moet denen, s met een bepaald edelgas gevuld. Zoodra de krstalkrng n resonante met den zender komt, cht het gas n de omgevng van het krstal op. Ook plaatst men wel eenge vacuumbusjes, waarvan de staafjes slechts enkele peroden verschllen, naast elkaar. Zoodoende kan men het verloop van de golflengte gemakkeljk zchtbaar constateeren. De Proefoscllator. Het stuurkrstal van PA0AA, dat een golflengte heeft van meter, s, alvorens n den zender gebrukt te worden, nauwkeurg n een daarvoor bestemden proefoscllator onderzocht. De foto 10 toont den oscllator welke op de tentoonstellng te zen was. Naast den oscllator zet men een klene vtrne, waarn verschllende kwartskrstallen tentoongesteld waren, de voor het besturen van kortegolfzenders gebrukt worden. A1 deze plaatjes zjn volgens de bekende N of normaalsnede vervaardgd. Van den krstaloscllator zjn dudeljk zchtbaar de generatorspoel, roostersmoorspoel, krstalhouder, afstemcondensator en generatorlamp.

22 Jl } r V 278 Op de frontplaat zjn nog aangebracht een httedraadmeter (meten van h.f. stroom n den plaatslngerkrng) van 0-1 Ampere, en een mllamperemeter om den plaatgeljkstroom van de generatorlamp na te gaan. De gloedraadvoedng geschedt met accu. Geheel lnks zjn de aanslutklemmen voor resp.: accu, hoogspannng en negateve roosterspannng zchtbaar. De krstalhouder s utgerust met varabelen top-electrodedruk door mddel van een veerend koperstrpje, waarboven een eboneten knopje s aangebracht om den druk van laatstgenoemd veertje te regelen.!! \ 1 X f. 1 1 De proef oscllator met eenge krstallen, welke alle door een ham zjn vervaardgd. Den justen druk dent men proefondervndeljk vast te stellen, hoevvel men ook wel een bepaalden druk aanneemt van 5 gram per mm. dkte. Verder zj nog vermeld, dat de grondelectrode een bol verloop heeft dm de randen van het krstal vrj te houden om, zooals just s meegedeeld, de randtrllngen net te belemmeren. De roostersmoorspoel s specaal op een low loss spoelframe gemonteerd en voorzen van aftakkngen om bj verschllende krstallen emprsch de juste waarde vast te stellen. De generatorspoel s eveneens utwsselbaar en van blank koperdraad voorzen, tenende ook herbj de juste grootte te kunnen bepalen. De generator s geschakeld volgens fg. 11. «:

23 279 o< o< o qo ex O > KwarS - Cj enc ra-t o R. Fg. 11. Een beter schema s fg. 12 waarbj de generator utslutend afhankeljk s van de trllngen van het kwartskrstal. Hervoor komen echter alleen zeer acteve en dure krstallen n aanmerkng. Deze hebben een groote oppervlakte en daarom een groote ampltude. O Wc, o< o< o o O fn + ±_ Fg : - = De grootte van de roostersmoorspoel bljkt bj verschllende lanpen uteenloopend te moeten zjn. De oorzaak hervan s nog net geheel en al bekend. Dat vele amateurs pech hebben met het afregelen van hun krstalgenerator vndt zjn oorzaak meestal n krstalhouder en roostersmoorspoel. Men make daarom aftakkngen op de roostersmoorspoel; daarmee kan men veel teleurstellng en. moete voorkomen. De werkng van een goed kwartskrstal kan totaal bedorven worden door:

24 ... «l! ;.. w ' lo. Vule, vette of gcoxydecrde electroden. 2o. Door,}cdhacse1 de bj zeer vlakke krstallen en electroden meermalen voorkomt, waardoor de mechansche trllngen verhnderd worden. 3o. Door waterdamp, welke de adhaese bevordert. Dt euvel kan ontstaan wanneer een krstalgenerator plotselng van een koud n een warm vertrek wordt geplaatst, waardoor condensate van waterdamp ut de ucht n het warmere vertrek volgt. 4o. Door te sterken electroden-tfrz/a'. 5o. Door te lage anodespannng. 60. Te groote roostergloedraad capactet van de lamp. lo. Te weng of te veel negateve roosters pannng. De krstal oscllator met frequente verdubbelaars. Deze heeft tot taak om de trllngen welke het krstal opwekt, te versterken en de frequente er van te verveelvoudgen. Er wordt her eenge keeren achtereen frequenteverdubbelng toegepast, op eene maner welke eengen tjd geleden gestaan heeft n QST, om het benoodgde trllngsgetal te verkrjgen. n zjn allereersten vorm bestond deze ut de volgende trappen: 1. de krstaltrap, genereerende op een golflengte van ca. 160 m; 2. eerste frequente verdubbeltrap, 80 m; 3. tweede frequente verdubbeltrap, 40 m; 4. derde frequente verdubbeltrap, 20 m; 5. endtrap, welke de hoofdlamp stuurt. De krstaltrap s van het gewone type: krstal geschakeld tusschen rooster en gloedraad, en een krng afgestemd op de krstalfrequente, opgenomen n den plaatkrng. Roosterspannng wordt toegevoerd va een smoorspoeltje, dat een egen afstemmng heeft op een golflengte gelegen ets hooger dan de van het krstal. Just voor moeljk aan het genereeren te krjgen krstallen s dt een hulpmddel, egenljk een verkapte terugkoppelng, waarmee men vaak succes heeft. Het smoorspoeltje wordt, na eerst te groot gemaakt te zjn, net zoolang afgewkkeld totdat het krstal genereert. Meelusteren n een ontvanger naar harmonschen s herbj een gebedende esch. De krstalhouder s van het stofvrje type, een doosje gemaakt van stukjes ebonet ('beter nog s trolet, mcarta, of een fbre-achtg materaal, dat op den langen duur de koperen electroden net aantast); de bodem van het doosje s een plaatje koper, dat tevens als grondelectrode dent. Op het krstal rust de topelectrode, zoodat het gewcht van de topelectrode de eenge

25 281 drukbelastng op het krstal vormt. Becle electroden zjn van stekerpennen voorzen, zoodat utwsselen van het krstal met houder mogeljk s. C, j -r,, KRsrA-OSCLLATOR «*RcO VERVEEcvQuOGnG Fg. 13. n den afgestemden plaatkrng, bestaande ut een spoel, gewkkeld op een kartonnen koker en een steeds zoo klen mogeljk te houden capactet, s verder een httedraad amperemeter opgenomen, de bj de nstellng van het krstal onmsbaar s en tjdens het gebruk drect verraadt of het krstal s afgeslagen. Als oscllatorlamp vvordt gebrukt een Metal lamp DZ 2222 met hooge spannngsversterkng. Just waar later gewenscht vvordt verdubbelng toe te passen, s het van belang goede spoelen met gernge parallelcapactet toe te passen, tenende de spannngen zoo loog mogeljk op te voeren. Bj de nstellng van een krstaloscllator dent het volgende n acht genomen te worden: heeft men een roostersmoorspoel zooals beschreven (herover dadeljk) dan werkt de oscllator als een zendertje met afgestemden plaat- en roosterkrng. Draat men den plaatkrngcondensator steeds verder n, dan zal de wjzer van den. httedraadmeter verder utslaan; het meelusteren n den ontvanger geeft dan bj stooten of naderen met de hand, een gemakkeljk te vareeren genereertoon. Tenslotte berekt men den condensatorstand waarbj plaat- en roosterkrng (d.. de smoorspoel met het capactetje door het krstal n zjn houder meegebracht) geljk zjn afgestemd; de stroomsterkte n den afgestemden plaatkrng, de steeds toenam, valt nu plotselng terug. Zoodoende heeft men dus de egenafstemmng van de smoorspoel bepaald. Let men evenvvel scherp op den amperemeter, dan zal men n den regel zen, dat de wjzer op een bepaalde plaats met een schokje -bljft stlstaan, of ets voorutloopt. Op dt punt genereert het krstal en houdt dt de, door het draaen aan den condensator anders veranderende golflengte, toch constant. Bj dkke krstallen s dt het beste te zen. Om dt punt nauwkeurg te vnden, leze men eerst af den stand waarbj de lamp afslaat, draae den condensator opneuw n tot vlak bj

26 ! 282 dat punt, zoodat de lamp maxmaal genereert, en draae dan zeer langzaam terug stlhoudende bj een punt waar de wjzer met het bekende schokje stlstaat. n den ontvanger hoort men dan een zeer stabelen toon, de net verandert voordat men de hand n de spoel heeft gestoken! Lever slaat het krstal af dan te verstemmen. Natuurljk wordt de heele zaak lastger wanneer men de krstalafstemmng n het geheel net kent. Dan moet de dkte van het plaatje gemeten worden, en kan men ruwweg de afstemmng berekenen ut den regel, dat per mm dkte de golflengte ca. 150 of 105 m bedraagt; (ze bj: het kvvartskrstal). Heeft men eenmaal de afstemmng van het krstal gevonden en de smoorspoel zoover afgewkkeld totdat de egenafstemmng net te hoog lgt boven de van het krstal, dan wkkelt men op de plaatspoel zooveel wkkelngen draad bj, dat het krstal genereert met een parallelcondensator van hoogstens 50 /hjlf.; een afstemmng geljk aan de van de smoorspoel behoeft net meer berckt te worden. Bj zeer dunne plaatjes kan het voorkomen, dat het krstal zeer constant genereert op eenge punten vlak naast elkaar. De reden hervan s te zoeken n een net volkomen plan-parallel geslepen -plaatje, ngeklemd n een stel net geheel vlakke electroden; een tweetal fouten waarvan de nvloed des te meer storend wordt naarmate de dkte van het plaatje afneemt. Een proef met een plaatje van 0.24 mm dkte, en eenge afwjkngen van max mm lcverde een dretal resonanspunten op. Met een band-ontvanger werd geconstateerd, dat deze preces overeenkwamen met de punten van het krstal welke het meest n dkte vareerden, berekend naar een golflengte van 150 m per mm! Alleen de allerbeste krstallen, de genereeren n bjna edere schakelng, behoeven geen verkapte terugkoppelng zooals herboven beschreven. Toch kan men ook hervoor nog vaak een aanwnst boeken n output van den krstalgenerator, terwjl voor mnder goede krstallen deze methode een utkomst bedt. Het krstal van PA0AA wekt een trllng op van 169,2 meter golflengte, doch de energe s zoo gerng dat wj er voor ons doel nog nets aan hebben. Daarom worden n de er op volgende trappen de trllngen steeds n energe versterkt en tevens de frequence er van verdubbeld. Dt gebeurt met lampen van hetzelfde type als de eerste, doch waarbj een volgende plaatkrng afgestemd s op de 2de harmonsche van den vorgen krng. Op de foto kan men dt dudeljk zen daar steeds elke volgende krng een spoel heeft welke mnder wkkelngen bevat dan de vorge. Om snel op te scheten, zou men ook frequente ' f

27 283 verdrevoudgng kunnen toepassen doch dan wordt de beschkbarc energe zoo klen, dat men, zonder de lampen zwaar over te belasten, geen resultaat heeft. De CC-unt. Van lnks naar rechts: de 160, 80, 40 en 20 m. krng Geheel rechts: de Metal CL 1257 lamp als versterker. De verdubbelaars zjn alle op een zelfde vvjze utgevoerd. Het rooster der lamp krjgt spannngen toegevoerd door eene aftakkng op de plaatspoel der voorafgaande lamp met tusschenschakelng van een roostercondensator; negateve roosterspannng s aangelegd va een lekvveerstand. Ook her s het van belang de spannngen zoo hoog mogeljk op te voeren en dus krngen te gebruken met een hooge L/C verhoudng en lamp-typen te bezgen met een hooge spannngsversterkng. De krngen, welke elkaar dus steeds aanstooten, trllen resp. op 169,2, 84,6, 42,3 en op 21,15 meter. De endtrap van de crystal-set s op de zelfde wjze utgevoerd als de andere trappen, evenwel met utwsselbare spoelen en met een CL 1257 Metal lamp. Wanneer men wenscht op bv. 42,3 meter te senen, wordt de endtrap met de plaatspoel verbonden van den trllngskrng waar

28 H:. f' : b ; 1 \ ' ' ' 1!{ 1.» t 284 de 42,3 meter golf n osclleert, door den justen stand te kezen van de 4 stuks eenpolge omschakelaars. Wl men overgaan naar den 20 meter band, dan heeft men nets anders te doen dan een krng tusschen te schakelen waar de frequence n verdubbeld wordt. Toen tjdens de tentoonstellngsdagen besloten werd alleen de 40 m golf te gebruken, n verband met sterke storngen en geschkte werkuren, ondergng de kwartsoscllator eenge wjzgngen. Utgegaan werd nu van een 80 n krstal, welks frequente door een lamp werd verdubbeld, en door den endtrap werd versterkt. Daartoe werden een tweetal spoelen een plaatsje teruggeschoven, en twee trappen utgeschakeld. Ook bj dezen opzet was van terugwerkng n den oscllator tusschen de krngen onderlng nets te bespeuren, zoodat neutrodynseeren net noodg bleek; bovenden werd herbj de output van den endtrap hooger dan n het oorsprokeljke geval. Wj hadden n.l. bemerkt, dat de verhoudng van de vermogens der opvolgende lampen, welke aangegeven staat n QST wel zeer krap genomen s. De neuwe schakelng gaf een aanzenljke verbeterng: De voedng van de 4 gloedraden der DZ 2222 ampen gebeurt op een 4 volts accu, terwjl de aatste versterkerlamp met wsselstroom gevoed wordt. Voor hoogspannng van de eerste 4 trappen fungeert een 200 volt geljkrchter welke n de power-supply s ngebouwd; de CL 1257 lamp heeft een afzonderljke 400 voltnstallate welke eveneens n de power-supply s opgesteld. De benoodgde negateve roosterspannng wordt afgetakt van een 120 Volt accu om een batterj te hebben met gerngen nwendgen weerstand; bovenden wordt de roosterspannng n alle trappen zoo hoog mogeljk gehouden. n de schakelng zjn vele klene condensatortjes opgenomen parallel op de voedngsbronnen om aan de hoogfrequente stroomen een klenen weerstand te beden. E n e r g e van laagfrequent versterkerlampen. Wanneer men de eschen van een goeden laagfrequentversterker nagaat, zjn deze: le. een groot recht gedeelte van de karakterstek; 2e. dt gedeelte moet lnks van de Y-as lggen; 3e. dt gedeelte moet groot genoeg zjn om voldoende plaatstroomvarates toe te laten. Op het oogenblk dat la de waarde 0 krjgt (punt P fg. 15) s

29 285! de nvloed van de roosterspannng just tegengesteld aan den van de anodespannng. nden men den versterkngsfactor van de lamp g noemt, s de werkng van het rooster g X grooter dan de van de anode en geldt her dus: g X eg == ea Fa en bljkt de roosterrumte een waarde te hebben van. g Voor lf.versterkng wordt daarom een negateve roosterspan- Ea nng gegeven, de ongeveer de helft s van daar nu de roosterg spannngsvarates even groot zjn n pos. als n neg. rchtng. (De nvloed van de onderste bocht der curve wordt her buten rekenng gelaten). Wanneer n den plaatkrng van de lamp een zuver ohmsche vveerstand opgenomen s, (dus bj weerstandversterkers) zal de spannngsafval aan den utwendgen weerstand evenredg zjn met de stroomafname en s de curve van de lamp n gebruk eene andere dan de van de lamp waarbj de plaat va de hsp. batterj aan den gloedraad s verbonden (dynamsche en statsche curve). Wegens het evenredge spannngsverles aan den utwendgen weerstand Ru bljft er meer of mnder voltage over voor de lamp. Daarom s de dynamsche curve een ljn welke gedraad s om het punt P en s de draangs-hoek (stelhed der karakterstek) afhankeljk van de grootte van den utwendgen weerstand. : H U. 3. P «- Z Fg. 15. Voor ons s nu de belangrjkste concluse, dat de mddens van al deze curven n een loodljn boven elkaar lggen. Het mdden van de roosterrumte s en bljft her ^ en de neg. roosterspannng s 2g

30 286 gemakkeljk nt te rekenen onafhankeljk van den utwendgen weerstand (fg. 16). Deze s tevens de topwaarde van de toe te laten roosterspannngsvarate en dus s de mddelbare waarde eg = n/2x ^=0,35 a. v 4!! > : De energe welke ontwkkeld wordt n den utwendgen weerstand s bj weerstandversterkers net van groot belang, mmers het gaat om de spannngsversterkng voor het krachtg benvloeden van den volgenden trap. Wanneer wj echter de energe utrekenen, dan bljkt deze een functe te zjn van de verhoudng tusschen ut- en nwendgen weerstand en eene grafsche voorstellng (fg. 17) geeft ons snel aan dat een maxmum verkregen wordt bj Ru = R; dan bljkt de afgestane energe geljk te zjn aan J s. g. Watt per volt eg.2 = 0,03 - Ea2 waarbj s de stelhed voorstelt. r m -* Ea T W«.tt Ru. H Fg. 16. Rm. TLl Fg Wanneer wj hertegenover beschouwen den toestand van de lamp, de n den plaatkrng een fcteven weerstand heeft, b.v. een afgestemden krng, dan zal de curve gaan draaen bj aanleggng van de resonante frequente aan het rooster om het punt Q (fg. 18). mmers voor den geljkstroon la n den plaatkrng verandert de toestand net; dus gaan alle curven door Q bj verschllende utwendge trllngskrngen (waarbj de ohmsche weerstand verwaarloosd wordt). Voor den wsselstroom a bestaat wel een vareerende toestand en gaat de curve meer of mnder plat lggen. De karakterstek bljft echter steeds een rechte ljn daar mmers geen phaseverschuvng optreedt bj een resonante geval. Het mdden van de roosterrumte s nu bljkbaar wel afhankeljk van de verhoudng tusschen ut- en nwendgen weerstand en een eenvoudge berekenng geeft ons als utkomst: R + Ru Ea Eg = 2R + Ru ' ~g 1

31 Fg. 18. waarbj de toe te laten mddelbare rooster wsselspannng zal zjn R + Ru Ea 1 1/2 X 2 R + Ru g wat grafsch s weergegeven n fg. 19. De ontwkkelde energe s nu weer te berekenen en grafsch ut te zetten (fg. 20). r Tr>«- *, 4 r W.tt H 5 e Flu n R Fg. 19. Fg. 20. Het bljkt nu, dat een maxmum verkregen wordt bj Ru = 2 R, doch dat bj nog grootere verhoudng van ^de afgestane energe weer afneemt, terwjl ut fg. 19 bleek, dat dan Eg (dus ook eg) just toenam. Deze laatste beschouwng s van toepassng op de modulatorlamp. Dt s de lamp welke de zendlamp benvloedt n het rhythme van de tonen welke bjv. voor de mcrofoon zjn voortgebracht. Als utwendge weerstand s te beschouwen de dfferentaal-weerstand Ea osc. van den oscllator = la osc. Daar men zoowel een groote energe wl kunnen afstaan van den modulator naar de zendlamp en tevens een groote plaatstroom-

32 . ;!. ) 288 varate wenscht voor groote modulate clepte, moet een comproms gevonden worden tusschen de gevolgen van fg. 19 en fg. 20. Volgens fg. 20 geeft een groote verhoudng tusschen Ru en R een klene energe, maar volgens fg. 19 een groote eg. Een gunstge waarde bljkt het daarom te zjn om Ru ongeveer 4 X R te nemen. De R kan bjv. gewjzgd worden door een of meer lampen parallel te plaatsen op de plaats van den modulator. t. V.!' ; = Fg. 21. Nu volgt de meest gewenschtc neg. roosterspannng ut fg. 21. Herbj zjn de karaktersteken geteekend van de modulatorlamp bj verschllende anodespannngen (afgezet langs de X-as) terwjl de negateve roosterspannng als parameter*) gebrukt s. De ljn Wa geeft aan de punten waar de max. toelaatbare anodedsspate wordt berekt, dus la X Ea = Wa max. Het werkpunt moet zch natuurljk bevnden lnks van en beneden deze ljn daar anders een van de eschen voor langen levensduur voor de lamp wordt overschreden. De schune ljn door A geeft de dynamsche curve weer en s de cotg. van den hoek met de Xas = Ru = dfferental weerstand van den oscllator. Het zou net voordeelg zjn om bjv. het punt A te gebruken met een roosterspannng van Eg Volt en een hoogspannng van 400, daar nu: le. de maxmum toelaatbare roosterspannngsvarates net naar bede zjden even groot zjn (a s klener dan b) en dus slechts een *) Parameter beteekent: een factor de wel kan veranderen, doch nu als onveranderljk wordt aangenomen dus: vergeljkngsbass. -!

33 > 289 maxmum waarde toe te staan s van de grootte a, wl men geen vervormng krjgen; mmers de spannng van het rooster mag noot postef worden ten opzchte van den gloedraad; 2e. het vermogen van de lamp lang net op maxmum wordt utgenut. Daarom s bv. de keus van het punt B veel gelukkger en bljkt de aan te leggen negateve roosterspannng te moeten zjn Ego volt bj een anodespannng van 600 V. D e sub modulator met voo rversterkers..'ft uu) "Wvt- arr 1 T rut Of C <s*\tl.xat Vo t- ES5 > > * Cowt-o/, 4V. t\ "A' Fg. 22. Overzcht van den sub-modulator. Deze bestaat ut een 10 Watt-versterker met als voorversterker een 2 lamps laagfrequentversterker, welke op zjn beurt naar keuze benvloed kan worden door: le. de gramofoon (pck up) va den gramofoonversterker; 2e. pauze sgnaal va gramofoonversterker. 3e. mcrofoon met mcrofoon-versterker. 4e. een afzonderljk aan te sluten versterker of rado ontvanger. Alle verschllende eenheden zjn afzonderljk n een kstje gebouwd en worden alle gevoed van ut een centraal punt (de z.g. centraal schakel kst). D e toon generator voor m u z k a 1 e n o p r o e p. Ut de vele wjzen waarop een muzkaal pauze-teeken kan worden samengesteld, s een maner gekozen, waarbj veranderng wordt gebracht n den toestand van een genereerende lamp. Hertoe s een schakelng gebrukt waarbj de lamp laagfrequent genereert, hetgeen eenvoudg kan plaats vnden, door een lamp te

34 290 - : u.!» > ' ;» Fg. 23. De sub-modulator met bjbehoorende voorversterkers. Van lnks naar rechts: electr. gramofoon; gram, verst.; mcr. op mcr. verst.; l.f. verst.; centraal schakelkst; sub-modulator; en krachtgeljkrchter. Boven op de laatste staat een relas met den controle ludsprekcr. schakelen met een laagfreq. transformator, waarbj de plaat- en roosterkrng worden gevormd door resp. de prmare- en secundare wkkelng. (Fg. 24). rm ndhr- l '-rtr n Fg. 24. <l«h De LC van de secundare wkkelng behoort herbj een freq.'te leveren, waarvan de toon lgt n het gehoorgebed. Vele oudere typen van laagfreq. transformatoren voldoen aan dezen esch. De frequente van het genereeren kan op verschllende wjzen met condensatoren en weerstanden worden benvloed en dt heeft steeds cen toonveranderng tengevolge. De toonvarates waren gekozen als n den eersten regel van

35 291 het bekende Ekenhout s ekenhout. Deze melodc bestaat totaal nt 4 tonen en wordt dus verkregen met ver freq. veranderngen, welke telkens afzonderljk vvorden ngeschakeld. Dt gebeurt n A fg. 24 met 4 verschllende roostercondensatoren. elk geshunt door een lekweerstand. Opgemerkt wordt dat een sereschakelng gewenscht s tenende een bljvende toon te voorkomen, (dus net de condensatoren parallel schakelen met de secondare van den transformator). Reeds dadeljk bleek bj de proeven, dat het wegnemen van de condensatoren slechts toonvarates gaf, zoodat deze voor het hoorbaar genereeren bljkbaar overbodg waren. Het gng er nu om ver weerstanden te vnden welke preces de verlangde toonvarates veroorzaakten. De oplossng werd gevonden n sletstaafjes van ± 1 meg. ohm. welke verder op maat werden gebracht door het bestrjken met potlood. Daar de toonsterkte veel grooter was, dan de van de pck-up werd een stepdown transformator n den plaatkrng opgenomen. Een bezwaar deed zch echter gelden, n.l. dat de toonhoogte ook afhankeljk was, van de belastng n'den plaatkrng. Een varabele weerstand regelde daarom de toonhoogte van de heele melodc en de volumeregelaar van den gramofoonversterker, dende als fjnregelng. Met den controle ludspreker werd de juste nstellng beoordeeld. De schakelnrchtng bestond ut een ouden wekker, waar de onrust was utgenomen en waarvan het klenste rad voorzen werd van een vaantje. Herdoor kon, na eenmaal opwnden, de groote wjzer crca acht mnuten rond bljven draaen. De wjzerplaat werd vervangen door een plaatje cellulod, en werd het ende van de groote wjzer voorzen van een contact veertje. De contacten werden gevormd, door de koppen van montageboutjes. Het rhythme van de melode werd verkregen door resp. Sen, twee of dre boutjes naast elkander te plaatsen. Aanvankeljk werd een lamp gebrukt, waarbj de gloedraad ndrect met wsselstroom werd verht. Het bleek echter net mogeljk een schakelng te vnden waarbj een zuvere toon werd verkregen vrj van brommen, daar om redenen van practsche aard, van een aardverbndng moest worden afgezen. De plaatbatterj had een spannng van 12 Volt, doch kon ook worden weggelaten, daar de verbndng aan de pluszjde van den gloedraad voldoende was om het genereeren n te leden. Het sgnaal klonk dan een weng zwakker.

36 292 * D e g r a m o f o o n. De electrsche granofoonmotor s opgesteld n een gesloten kst; de stroom wordt afgenomen va een dfbbeladerg snoer van 1! de centraal schakelkst. Het bleek nl., dat 2 afzonderljke voedngsdraden de kans op brommen en kraken ernstg verhoogden wegens ' de aanwezghed van de groote zelfnductes van het ruschflter. (De magnetsche velden heffen bj een 2-aderg snoer elkaar na- genoeg op!). Toch bljkt het vvenscheljk den granofoonmotor op eengen afstand van de rest op te stellen en s een houten kap over het geheel aangebracht om mogeljke geludsterugkoppelng te voory! komen tusschen controle-udspreker en pck-up (deze terugkoppelng treedt bj een groote versterkng vaak sterker op dan mengeen vermoedt). Het metalen hus van de pck-up en een van de utenden van een spoeltje (va een condensator'van 2 mf.) zjn geaard.»! De gramofoonversterker.! Deze bevat tevens een ruschflter met sterkteregelaar. Gedu-. rende gerumen tjd werden zeven verschllende schakelngen ge- * : probeerd; de endkeuze vel op fg. 25.?: De sterkteregelaar s een potentometer van Q. Het tm ruschflter bestaat ut 4 smoorspoelen en 3 condensatoren. De aanslutng van de pck-up heeft normaal plaats zooals aangegeven s n de teekenng. h Wanneer echter een gramofoonplaat gespeeld zal worden, de reeds erg versleten s en daarom veel gerusch zal geven, dan wordt de gramofoonversterker anders aangesloten. Slechts door het uttrekken van de onderste aanslutng s een flter verkregen, dat n dt geval beter voldoet. Oogenschjnljk s de pck-up eenpolg : aangesloten doch de tweede verbndng bestaat va aarde en den 2 p F. cond. welke ngebouwd s n de gramofoonkst. Daar het flter nu geheel anders gevoed wordt door de klene stroompjes der pck-up s de grens, w-aarboven de hooge tonen 1 worden afgesneden, automatsch veel lager gesteld en komt het russchen veel mnder door. Verder s een transformator ngebouwd de het rooster van een :* Metal DZ 1508 be'nvloedt. De plaatkrng van deze versterkerlamp s verbonden (No. 1! fg. 25) met een van de contacten (No. 1 fg. 27) van den kes-

37 1! 293 schakelaar van den laagfrequentversterker, en krjgt langs dezen weg de anodespannng toegevoegd. Om echter den gramofoonversterker afzonderljk te kunnen con- T W ^50 FS AWWV'- AVKW> r AWWA 14 OPNemeft GRAMOFOON VERSTERKER rjotqr. ] uvuuvn > : 1 *1! 1 j y? ^ + U TOON-GENERATOR (nuzkale CJPROEP) Fg. 25.

38 294 troleeren, heeft deze ook een aanslutng voor een koptelefoon en hertoe een afzonderljke verbndng naar de hoogspannngsbatterj (deze laatste s dus normaal net n gebruk). Ook s het mogeljk met een telefoon n sere met den volgenden laagfrequenttransformator constant controle nt te oefenen tjdens het bedrjf (4 telefoonbussen bj 1 fg. 25). De mcrofoonversterker. Na het probeeren van eenge schema s bleek het beste te voldoen fg Y 150. pruncn MCR. <- > «vru-j'm-ur\ruvj"uxru -r J- \ * r MCROFOON VERSTERKER Fg. 26. De mcrofoonversterker vormt met twee parallel weerstanden en een accu van 4 Volt een krng. De spannngsvarates aan een van de weerstanden kunnen meer of mnder worden toegevoerd aan de prmare van een laagfrequenttransformator welke op zjn beurt een Metallamp DZ 1508 benvloedt. Het groote voordeel van deze schakelng s, dat de verhoudng van n- en utwendgen weerstand onafhankeljk s van de frequence en herdoor een geljke versterkng optreedt voor.alle tonen. De plaatkant van de lamp s weer op dezelfde wjze ngercht als bj den gramofoonversterker. Een ma.meter op de frontplaat geeft gelegenhed den mcrofoonstroom te controleeren; een net stl staan van de wjzer dudt aan op het fet, dat de spreker veel te dcht bj de mcrofoon s opgesteld.

39 295. De aanslutng op den laagfrequentversterker gebeurt va punt 2 n fg. 26 met contact 2 op fg. 27. De laagfrequentversterker. De plaatstroom van de vorge lamp, hetzj van den gramofoonof van den mcrofoonversterker, vloet va den kesschakelaar, n.a. meter (controle op vervormng van den vorgen trap!) prmare van den eersten transformator (Ferant 1 : 5) naar de smoorspoel en verder naar het plaatspannngsapparaat bj + Det. Op de transformator kan ook worden aangesloten bj de punten 3 en 4 fg. 27 nden bjv. van een vreemden versterker met mcrofoon gebruk gemaakt wordt. Zoo was her tjdens den 3en Nederlandschen Rado-Salon n het Kurhaus een versterker aan verbonden, welke opgesteld was n de loge naast het tooneel n de groote Kurzaal en n gebruk bj het comte. Deze verbndng had plaats door een 2-aderg snoer van ± 100 meter lengte. O Hermee kon o.a. va de m?rofoon n de foyer de John Becks Dancng-band van het Kurhaus utgestuurd worden door PA0AA. De aanslutng van de eerste versterkerlamp (DY 504 Metal) naar den tweeden transformator s utgevoerd met een steker aan een snoertje en twee telefoonbussen, zoodat voor controle gemakkeljk een telefoon kan worden tusschengeschakeld. -* ct <= JEh '''/ tv: T 50. X\] 5T u los % Q-'Jr / U* LAAGFRE9. VERSTERKER Fg. 27. Het geheel s utgevoerd volgens het prncpe van de centraal batterjvoedng. Door de 3 smoorspoelen (2A Ferrx) en groote 1) Van eenge be'nvloedng door de stralng van de antenne op deze lange modulateljn s nets gemerkt, nettegenstaande er absoluut geen voorzorgen warcn genomen.

40 . 296 condensatoren (4, 3 en 2,«.F) wordt alle koppelng tusschen de krngen onderlng, welke het gevolg zou kunnen zjn van den nwendgen weerstand van het plaatstroomapparaat, voorkomen. De telefoonbussen 5 en 6 denen voor doorverbndng naar den.. :! ; : sub-modulator, terwjl 7 en 8 bestemd zjn voor aanslutng van den controle-udspreker. Deze aatste wordt gevoed door den sub-modulator (ze fg. 22); de laagfrequente stroom vloet va 9 fg. 29 van den sub-modulator naar den ludspreker en verder weg naar mn accu. n de ledng van 9 naar 7 s een contact opgenonen, dat verbonden s aan het lchaam van den kesschakelaar. Wanneer voor de mcrofoon op eenge meters afstand gesproken zou worden, zou de controle-udspreker de woorden zeer versterkt weergeven en s een terugkoppelng door de geludsgolven op de mcrofoon onvermjdeljk. Daarom schakelt de kesschakelaar den controle-udspreker automatsch ut, nden de mcrofoon wordt ngeschakeld. Bj de andere standen wordt deze wel aangesloten. Het s ook mogeljk den gramofoon- en tevens den mcrofoonversterker met den kesschakelaar aan te slujten (meefluten met gramofoonplaten!). Daarbj wordt natuurljk de controle ludspreker weer automatsch utgeschakeld. - 1 A n.1 : 4. «. De centraal schakelkst. Op de foto No. 23 zet men naast den aagfrequentversterker de centraal schakelkst opgesteld. Het doel s om van herut alle apparaten te kunnen voeden en de stroombronnen te kunnen controleeren op spannng en verbruk. Aan den achterkant zjn de 30 aanslutngen aangebracht naar de andere kstjes-eenheden en tevens voor een 4 Volt, een 6 Voltaccu en naar de 127 of 220 Volt wsselstroombron. De sub-modulator met toebehooren s geheel utgerust met transformatoren voor 127 Volt prmar. Daarom s her een auto-transformator type V 220 Watt Ferrx ngebouwd; met een 3 polgen omschakelaar kan de 127 Volt van het net dadeljk doorverbonden worden naar de rest van de nstallate of wordt de autotransformator tusschengeschakeld bj aanslutng op een 220 Volt net, zoodat de nstallate weer met 127 Volt gevoed wordt. Een 3 polge hoofdschakelaar onderbreekt al de 3 stroombronnen eenpolg. (n de fg. 28 geteekend als 3 afzonderlj'ke enkel-polge utschakelaars op verschllende plaatsen) en dus kan de heele submodulator spannngsloos gemaakt worden door een handbewegng. (

41 297 n ? o o > <» nmumlt 9 <Y> Ky)J 0^v> m (v>j M'M / 6V M.. 4 Fg. 28. Centraal schakelkst. 1 = 4 V aanslutng voor rado ontv. 2 = 4 V 4 V 3 = 4 = 4 V 5 = 6 V 6 = 6 V 10 = 127 V 11 = 127 V 12 = 127 V 13 = 127 V * , gram, verst., mcr. verst.,.f. verst., sub-modulator., elec. dyn. contr. ludspreker., gram, motor., plaatspannng app., sub-modulator., krachtgeljkrchter. Op de frontplaat s verder nog aangebracht een schakelaar on de voedng van den electromagnetsche controle-udspreker te verbreken. De dre amperemeters zjn op de frontplaat permanent gemonteerd; de 4 Voltmeters (Mavo-meter type) kunnen aangesloten worden aan de telefoonbussen aan den voorkant. Verder zjn er nog aan den achterkant aanslutngen voor: aarde en het plaatspannngsapparaat (voor controle hoogspannng). Het plaatspannngsapparaat. Dt s een klene 2 phase geljkrchter met een paar CL 254 Metal lam pen. Door mddel van een weerstand wordt de spannng voor de + Det. aanslutng gereduceerd (dus de spannng voor den gramofoonof mcrofoon-versterker c.q. detector van den rado ontvanger). D e submodulator. De aanslutng met den voorversterker (2 traps aagfrequentversterker) gebeurt bj 5 en 6 fg. 29 aan een General rado double mpedance coupler No. 373 va een m.a. meter om eventueele vervormng n den vorgen trap te kunnen opmerken. Als 10 Watt

42 ! 298 lamp s gebrukt een Metal CL 1257 met een httedraad-voltmeter.parallel op den gloedraad. Deze lamp kan branden naar keus op geljkstroom 6 Volt of op den wsselstroom van een ngebouvvden transformator. Een weerstand met mddenaftakkng s aangebracht, daar de gloestroomweerstand slechts n een ledng geplaatst s en anders het electrsche mdden van den gloedraad zch verplaatst. De negateve roosterspannng wordt van een droge batterj van 30 Volt afgetakt. 1 + *too -o 44 +6^. hw/mv ~ *too S' H^) Hh [ N'l'l 1 t o tra 4 9 r Fg. 29. De sub-modulator. : 5 en 6 = verbndng van l.f. verst. 10 en 11 = verbndng naar modulator. 9 = verbndng voor controle ludspreker. >!. ' ft ; j : l De plaatkrng s voor parallelvoedng utgevoerd. De geljkstroom -vloet va een smoorspoel Ee en m.a. meter (controle vervormng!) naar + hoogspannng. Met een edelgas zekerng s de wsselspannng aan de Ee na te gaan. De andere tak van de parallelvoedng gaat va een condensatorbatterj van totaal 6 jlf (3 X een se,*e schakelng om hooge doorslagspannng te verkrjgen!) naar de bede punten 9 en 11 voor respecteveljk controle-ludspreker (ze fg. 27) en modulator. Door 4 telefoonbussen bj 10 en 11 s het ook mogeljk den controleludspreker n sere te schakelen met den modulator. Het eerste geeft betere resultaten vooral als de stroom voor de bekrachtgng van het electromagnetsche veld der ludspreker ets _gedrukt wordt met een varabelen weerstand van 22 o. De krachtgeljkrchter. De 2 phase geljkrchter welke den sub-modulator voedt, s door

43 299 ons betteld: krachtgeljkrchter (ter onderscheclng van de 8.andere!) De Ferrx hoogspannngstransformator M.P. 1C00 levert de spannng 2 X 500 Volt aan 2 Metal K 30 lampen. De gloestroon s voor elk afzonderljk n- of ut te schakelen, <en met een weerstand regelbaar. 3 t 'V nj f -njkf\7u\ ^ [ r \5>'""' w'ulaaaa J *t»qo ( Al *1 V 1Z. 13.* KRACHTGELJKRCHTER Fg. 30. Met een dubbelpolgen-omschakelaar s het mogeljk aan de endklemmen geljk- of wsselstroom af te leveren (500 of 1000 Volt).

44 300! n het laatste geval wordt natuurljk alleen de hoogspannngstransfonnator gebrukt; dt s soms gewenscht bj bepaalde proeven buten het gebruk als voedngsapparaat van den sub-modulator. De afvlaknrchtng bestaat ut 2 condensatoren elk 6 jl F met een smoorspoel Ferrx G 50. Eenge schakelaars, zekerngen en amperemeter voor opname netstroom, een m.a. meter en een Voltmeter tot 1200 V. voltooen de schakelng. Een relas dat met den 2 polgen omschakelaar No. 21 (fg. 30) n de schakelng s op te nemen, stelt den geheelen krachtgeljkrchter n of buten bedrjf door contact te maken n een prmaren voedngsdraad van den hoogspannngstransformator. Het relas wordt zelf bedend door schakelaar 14 (een contact van den grooten rolschakelaar ontvangen zenden). De aanslutngen 12 en 13 leden naar een accu. Dt s dezelfde als de welke de publek-generator met laagfrequentversterker voedt (ze hoofdstuk sleutelen ). Een voltmeter kan n 2 standen geschakeld worden on eventueele storng bj het relas snel te kunnen vnden. Een zoemer s met het relas parallel te schakelen als waarschuwngssen dat de rol schakelaar op zenden gezet wordt en de dverse geljkrchters nu hun hooge spannngen gaan leveren. D e m o d u 1 a t o r.! ; q De modulatorlamp s opgesteld n de zoogenaamde power-supply en staat daarom op ± 7 meter van den submodulator af. De laagfrequente trllngen moesten geled worden (vanwege de rumte n het Kurhaus) van den lnker naar den rechterkant van den oscllator. Hertoe s een 2 aderge loodkabel gebezgd waarvan de metalen mantel was geaard. De spreekstroomen komen bj 10 en 11 (fg. 31) bnnen. Een weerstand van Q levert de spannngsvarates voor het rooster der Metal lamp E 200. De gloedraad wordt gevoed met 2 Ferrx transformatoren de prmar parallel en secundar n sere zjn geschakeld. De juste gloespannng wordt verkregen doordat n de prmare ledng der transformatoren een varable weerstand met een 300 kaars lamp s opgenomen. Herdoor bljft het electrsche mdden van de transformatoren gehandhaafd bj een andere nstellng. Dt punt s verbonden aan den roosterweerstand va een varabelen weerstand, geshunt met een condensator van 4 tu F om de

45 301 gewenschte negateve roosterspannng te veroorzaken (spannngsafval cloor den plaatstroom). Een mll-ampere-meter n den plaatkrng geeft de grootte van den stroom aan, maar s tevens een ndcator voor vervormng n de modulatorlamp als gevolg van te groote roosterspannngsvarates. s* n jwmrja. <v> mm mmrn MODULATOR 3 o Kp. Fg. 31. Genoduleerd vvordt volgens de Hesng methode. Hertoe s een groote smoorspoel opgenomen n de gemeenschappeljke + hsp. ledng van den modulator en den oscllator (ze fg. 32). D e power supply. Dt nstrument bevat de verschllende voedngsbronnen voor het hoogfrequente gedeelte en tevens s, zooals reeds s meegedeeld, de modulatorlamp hern gemonteerd. De grootste rumte wordt ngenomen door den grooten geljkrchter voor den oscllator met afvlak nrchtng. Het geheel s ngedeeld n 4 afdeelngen welke respecteveljk bevatten van onderen naar boven:

46 ! ; 302 Onderste cfdcclng: le. geljkrchter 220/4 volt voor laden van de relas accu s. 2e. geljkrchter 220/200 volt met afvlaknrchtng voor eerste dre trappen van de crystal-set met Metal K 15 lamp. -Lfnn^ DODES K 4 HSP : % jjm.qmff.ltt Vf.Mooulator Sub Mod. ggq v/y,!< Vf P r. Vf E6. "' s' s EAm 1 w Vf Endtrap Krst.Osc. CT* SmF 0.. YAV\ a q Relas HS.Tr. SlGNAAL jj ; 1 Kr Osc. HS Trans Rems Gelykr 220/400 f! 3 k?m ; H 1 H0 OFD AUTOM..C9 SCHAKEAAR ;1 f 7 ^ Gelykr 220/2a H ; GELYKR. : Voedng Qntvang-Schakelb 2 220/4 M VEtLCHEJ.SCHAKELAAR ^ N.SEN-RELAS Rcl- Schakelaar ^ 35 4v Fg. 32. De power supply. c w_ < 1 />./ /v/ <Y> 3e. geljkrchter 220/400 volt voor endtrap C.C. unt met 2 X Metal K 30 ampen met afvlaknrchtng. Bedenngsrelas voor nschakelen door den ontvang-zend rolschakelaar. 4e. de gloestroom transformatoren voor den oscllator (2 n; sere), ballast ampen en voor endtrap C.C. 5e. 2 accu s voor de relas. :a r

47 : 303 Tweede afdeelng: le. twee smoorspoelen voor afvlakflter. 2e. modulatesmoorspoel Ferrx R 50 (maxmum 400 m.a.). 3e. autotransformator 220/127 Volt. 4e. clre afvlakcondensatoren. 5e. accu batterj van 30 Volt. Derde afdeelng: le. hoogspannngstransfornator 110/400 Volt. 2e. autotransformator 220/125 V. (voor den hoogspannngstrans- 1 formator). 3e. lampenbank (3 X 300 kaarslampen om 15 Volt van den autotransformator op te nemen) met amperemeter. 4e. regelbare weerstand n netkant van den autotransformator (de zoogenaamde tram ). 5e. twee transfornatoren voor gloestroom van den modulator. 6e. twee transfornatoren voor gloestroom der twee dodes K 4. 7e. varabele weerstanden n den prmaren van de ver gloestroomtransformatoren voor bede K 4 en E 200 ampen. Bovenste afdeelng: le. Twee dodes K4 Metal ampen. f - Fg. 33. De power supply van ter zjde gezen.

48 304 f 2e. Een modulatorlamp Metal E e. Velghedschakelaar. 4e. Roosterweerstand met shuntcondensator voor de modulatorlamp. 5e. Lekweerstand voor de Metal E e. Bedenngsrelas hoogspannngstransformator. 7e. Voorschakel-weerstand voor voltmeter 2000 Volt. Het voorpaneel bevat de dverse meters, schakelaars en zekerngen welke zoodang gegroepeerd zjn, dat hetgeen bjelkaar behoort, ook n el'kaars nabjhed gemonteerd s. De zjkanten zjn met kppengaas afgesloten. Een specale feest - verlchtng dende om tjdens de tentoonstellngsdagen het nwendge dudeljk te kunnen toonen. De power-supply s geconstrueerd voor de aanslutng op een dre-phasenet met 220 Volt tegen aarde (ze fguur 32). Daar eenge transformatoren (en ook de motor van den automatschen sensleutel) voor 127 Volt prmar gewkkeld zjn, s de aanwezgled van een tweetal auto-transformatoren Ferrx noodzakeljk geworden. De verdeelng over de dre phasen s zoo voordeelg mogeljk gemaakt tenende een tjoep toon bj het senen te voorkomen. Om de stooten op het net, bj het sleutelen de reeds vrj aardg opgevangen kunnen worden met de ballast lamp (ze bj oscllator) absoluut onschadeljk te maken, s een phase utslutend gebrukt voor den hoogspannngstransformator. Om te voorkomen dat de oscllator, hoogspannng aangelegd krjgt zonder dat deze geexcteerd wordt door de C. C. unt, s de volgende schakelng toegepast: Eerst wordt de begntrap van de C. C. unt ngeschakeld va een autotransformator 220/127 met den schakelaar: geljkrchter 220/200. Herna de Vf endtrap krstal oscllator. Deze tweepolgen utschakelaar slut met een kant tevens de netspannng aan voor schakelaar 220/400 de nu dus met succes kan worden ngezet. Het s dus net unogeljk de hoogspannng te geven aan de endlamp van de C. C. unt zonder dat de lamp brandt. Bj het nschakelen van den geljkrchter 220/400 heeft men ondertusschen ook aarde gelegd aan den twee polgen schakelaar voor den hoogspannngstransformator. Men kan nu dus de plaatspannng geven aan den E 6 lamp nadat dus zeker eerst de exctate ngeschakeld s. Maar de netspannng s nu nog net tweepolg aan den hoogspannngstransformator gelegd. Het relas Hs. Tr. fg. 32 moet nog

49 ;! 305 eerst bekrachtgd worden. nden dt gebeurt, verraden twee roode^ sgnaallampen de aanwezghed der hooge geljkspannng (een op bet frontpaneel der power supply en een bj den operator op de tafel). De power supply van voren gezen. Dt relas wordt bedend door een contact van den ontvangzend-schakelaar (ze fg. 32 en 35) nden ook de 2-polgen velghedschakelaar ngezet s. Deze laatste s gemonteerd naast de deuropenng van de power supply (ze fg. 33) tegen de lnkerpost en hermee kan men voorkomen, dat tjdens bet werken aan het nwendge, een ander den hoogspannngstransformator met den rolschakelaar zou nzetten. Wordt dt toch geprobeerd, dan verraadt een fluttoon nt den ludspreker de pogng tot doodslag! (Ze hoofdstuk: bet sleutelen). De juste gewenschte boogspannng voor den oscllator wordt net geregeld met den gloestroom der geljkrchtlampen, daar deze ber veel van zouden ljden wegens de groote wanmte-ontwkkelng, maar door den tram -weerstand n de prmare ledng van den voedngs-autotransformator voor den hoogspannngstransformator.

50 306 : 1 Voor let dubbele afvlakflter zjn dre electrolytsche condensatoren geconstrueerd. Daar deze echter onvoldoende geformeerd waren tjdens de tentoonstellngsdagen, zjn deze toen door vaste Hydrablokcondensatoren vervangen. H e t s 1 e u t e 1 e n. Het geheele systeem dat her beschreven vvordt s zoowel n gebruk bj den klenen transmtter als bj den grooten zender. Omgeschakeld wordt met schakelaar No. 23 (fg. 35), waardoor senrelas No. 18 van den klenen zender be'nvloed wordt nplaats van_.anders senrelas No. 19 voor de groote nstallate. Het s mogeljk automatsch te senen (oproepen) of den sleutel met de hand te bedenen. Het eerste gebeurt als vogt: De electrsche motor 1 kan een cellulodband 2 met gaatjes laten rondloopen, nden de schakelaar 6 op aut. zender gesteld s en ook de groote ontvang-zend-rolschakelaar op zenden gesteld s. Met weerstand 7 s de rotatesnelhed van motor met band te regelen, dus het tempo van het automatsch oproepsen. Tevens heeft schakelaar 6 contact gemaakt voor de 125 Volt voedng van den Kuproxgeljkrchter 3 waardoor nu de stroom van deze bron kan gaan rondvloeen va meter 5 en relas 4 nden de contactpunten op den cellulodband el'kaar just aanraken bj een gat n den band. De gaten zjn hern zoodang aangebracht, dat er n Morseteekens staat: cq cq cq de PA0AA PA0AA PA0AA. Een nducte vrje weerstand van 400 Ohm s parallel geschakeld op de contactpunten 2 om vonkvormng en dus nbrandng te voorkomen. Opzetteljk s een Kuproxcel gebrukt, daar nu de spannng oploopt bj onbelast zjn en het relas 4 met een klap wordt aangetrokken. Dadeljk zakt de spannng, dus ook de stroom, na het contact maken waardoor de spoeltjes van het relas net overbelast worden. Een dergeljk resultaat s net gemakkeljk te verkrjgen met accu s als stroombron. Het relas 4 maakt dus contact n het gewenschte rhythne en slut herbj de wndngen van het contra-relas 12 kort. Tevens s gemakkeljk ut fg. 35 te zen dat n stand Handsleutelen van den sdhakelaar 6 de sleutels 8 parallel geschakeld worden met bovengenoemd relas 12 en dus bj neerdrukken dt ook weer kortsluten. (Schakelaar 10 n rechter stand.) Het gevolg s, dat door senrelas 18 of 19 n verband met den stand van den schakelaar 23 zoo n krachtge stroom vloet, dat deze contact maakt, bj zjn aan den zender aangesloten zjde (sleutelen n de hoogspannngsledng).

51 307 1Z5V. 7.2.; AuT ZtndCn --'"S Jla««gl j JEflTJJJjBTS] 3 Mmmb &> 8 U 9 H31 yyy z. 10? 0 -nl» ' U: 1 1 ZH 1. motor voor c.q. machne. 2. band voor oproep. 3. kuprox geljkrchter. 4. relas v/d. c.q. machne. 5. controle meter relas schakelaar aut. of hand sleutelen. 7. regelweerstand voor snelhed aut. oproep. S. sensleutel. 9. controle meter sen relas S of schakelaar telegrafe of telefone. 11. rolschakelaar ontvangen-zenden. 12. contra relas voor 13. Fg. 35. Het sleutelen. 13. l.f. generator lamp l.f. verst volt accu. 10. velghedschakelaar. 17. controlemeter voor relas 21. S. senrelas v/d klene zender. 19. senrelas v/d groote zender. 20. relas voor geljkrchter 220/ relas voor hsp. transf. 22. S V. batterj voor senrelas 18 of schakelaar voor groote of klene zender. 24. relas voor sub-modulator. De stroom loopt hertoe van accu 22 va velghedschakelaar 16, ontvang-zendschakelaar 11, kortgesloten relas 12 en terug over schakelaar 23 en senrelas 18 of 19. Wanneer relas 12 net s kortgesloten, dan s de stroon te zwak om het groote senrelas 18 of 19 te benvloeden en naken deze laatste geen contact. Bj kortslutng gebeurt dt.dadeljk vvat gecontroleerd kan worden op meter 9. Het relas 12 heeft tot taak een laagfrequent-generator 13 aan te sluten, de een toon voortbrengt, welke va den laagfrequent-: versterker 14 door den ludsprekerj) wordt weergegeven. Herdoor kan de operator en het publek. de senen ge- : - : a) Dt s een andere dan de z.g. controle-ludspreker, daar deze laatste utslutend den sub-modulator controleert.

52 308 makkeljk hooren, daar anders een ongedempte zender geen gelud geeft tjdens al of net senen! Gedurende telefone-utzendngen noet constant een draaggolf worden utgezonden, ergo de sensleutel moet voortdurend neergedrukt bljven. Maar dan zou ook een doorloopende gltoon gehoord moeten worden nden net de schakelaar 10 de accu aanslutng voor den laagfrequent-generator en versterker onderbrak en tevens den sleutel 8 kortsloot. n den stand ontvangen ontsteekt de groote rolschakelaar 11 de ontvanglampen. f, 1 3 De velgheden. Deze bestaan ut (fg. 35): 1) velghedschakelaar 16; 2) Relas 21 voor den hoogsp. transformator 110/4000 V; 3) Relas 20 en 24 voor resp. transformator van den geljkrchter 220/400 V en krachtgeljkrchter van den sub-modulator; 4) 2 roode waarschuwngslampjes. ad 1. Deze s geplaatst naast de deur van de power-supply. nden deze utgetrokken s, kan relas 21 van den hoogsp. transf. net worden be'nvloed en s tevens het crcut van het senrelas 18 of 19 onderbroken. Wanneer nu de operator toch den rolschakelaar 11 op zenden stelt, wordt net relas 21 aangetrokken maar wordt de accu 15 wel aan den laagfrequentgenerator 13 en aan den versterker 14 aangesloten. Daar mmers de velghedschakelaar 16 tevens de senrelas-keten onderbreekt, s het contra-relas 12 net bekrachtgd en maakt dus contact, waardoor een gltoon wordt voortgebracht als waarschuwng dat er ets net n orde s. Wanneer de velghedschakelaar wel nstaat maar schakelaar 23 net goed contact maakt of er ets haakt aan het senrelas, heeft men hetzelfde resultaat als boven beschreven. ad 2. Dt relas s ngebouwd n de power-supply en wordt door een 30 volt batterj gedreven. Het wordt bedend door een contact van den rolschakelaar 11. Wegens den gestelden esch aan goede solate bj mogeljken terugslag van de hooge spannng van den transformator 110/4000 s bj 'het ombouwen het oude Ford-relas ongevoelg geworden en moest een 30 Volt batterj worden aangelegd om een krachtgen aanslag te verkrjgen. Meter 17 controleert de grootte van den bekrachtgngsstroom. ad 3. Relas 20 s eveneens ngebouwd n de power-supply naast :

53 309 de hoogspannngstransfonmator van de geljkrchter 220/400 (onderste afdeelng) en wordt met het relas 24 voor den sub-modulator door de 4 Volt accu 15 gevoed. Het laatste kan echter buten bedrjf gesteld worden, wanneer er alleen telegrafe wordt utgezonden, met den schakelaar 21 aangegeven n fg. 30. ad 4) Deze worden ontstoken bj het contact maken van relas 21 (ze ook fg. 32). Een s geplaatst op het frontpaneel van de power-supply; de andere vlak bj de E6 zendlamp waar de hooge spannng op staat. Het ontvanggedeelte van P A 0 A A. Dt bestaat ut: 1. schakelbordje voor de ontvangers; 2. ontvanger met reservetoestel; 3. montor voor controle.op de egen utzendng. ad. 1. Dt paneel bevat de verschllende meters en schakelaars voor den gloestroom en hoogspannngsaccu s. SCHAKELBORDJE V. D. ONTVANGERS. <s> Fg. 36. o- -o. -o«-o-»o- o- -o- -offr CCUjKRCHTfftV, M: 220 V De spannng s on te schakelen van ontvanger 1 naar 2 met een verpolgen omschakelaar. Een Varta Duplex geljkrchter met bjbehoorenden auto-transformator s aan den achterkant van het paneel opgesteld voor het bjladen van het tweetal 4 V en van de 120 V accu. Contact 22 fg. 36 s aan den ontvang-zendschakelaar verbonden zoodat op deze maner de ontvangers automatsch worden afgezet, wanneer de zender n bedrjf gesteld wordt. (Ze 11 op fg. 35.) ad. 2. De gebezgde ontvanger s van het type als n Rado- Expres No. 15 en door den heer Pomes beschreven; dus een 3-lampsontvanger; detector met plaatgeljkrchtng gevolgd door weerstandkoppelng en een trap transfornator-versterkng (fg. 37).

54 310 Deze werkt heel goed zelfs onder de 10 meter. Een klene veranderng s echter aangebracht Wat betreft den afstemcondensator. Deze bestaat n.l. nt een granc draacondensator; waarvan alle platen, behalve 1 draabare en 2 vaste platen zjn utgesloopt, er zoo gesteld, dat de platen bet dubbele van de normale spateerng hebben. Op de hoofdafstemmng s parallel geschakeld een Plot Mdget condensator van 50 u u F. Dt heeft het voordeel, dat de spoelen zoo gemaakt kunnen worden, dat elke amateurgolfband over bjna de geheele schaal vcrdeeld s, en toch door varate van den Plot condensator ook nog buten den band gelusterd kan worden, b.v. naar zenders van expedtes en U. K. G. omroep. Het s herdoor mogeljk om met de normale spoelen voor de amateurbanden het heele golfberek van 10 tot 80 m te bestrjken. : ; V *S< T ruxnanru- l > + >- r-c aaru^-^jp -< ON TV. Fg. 37. Om den kortegolfontvanger aan hooge eschen te laten beantwoorden, s deze utgerust met z.g. lamphulsspoeltjes. De wndngen zjn op het lamphulsje vastgezet met goede schellakverns, n zuveren alcohol opgelost. Men gebrukt ook vvel collodum maar deze stof s hygroscopsch en deugt voor het prepareeren van 10 m. spoelen net. Voor golflengten van 20 m. en hooger s het als plakmddel vvel te gebruken. Een ontvanger voorzen van dergeljke spoeltjes, de met collodum bewerk zjn, zal op 10 m. onder normale omstandgheden slecht genereeren. Zoo gauw als het collodum vervvjderd wordt, s de ontvanger n orde. De lamphulsjes bevatten 4 koperen pennetjes, de op 10 m. aanzenljke verlezen zullen opleveren wanneer deze te dcht n het electrsche veld van het spoeltje staan. Daarom moet het 10 m. spoeltje dat gewoonljk ut een of twee wndngen bestaat, op het

55 311 uterste randje van het hulsje gewkkeld worden, dat het verst van de pootjes vervvjderd s. ad. 3. De montor s n een alumnum doos ngebouwd voor afschermng en bestaat ut een gewonen lampgenerator met lamphulsspoeltjes. De hoogspannngbatterj van 5 zaklantarenbatterjtjes s nwendg opgesteld; de gloestroomaccu s met een kort snoer utwendg aangesloten. Deze controle-generator s vlak bj den zender te gebruken, zonder dat de lamp dcht slaat. De koppejjng met den transmtter s gemakkeljk te regelen door het metalen deksel meer of mnder op te lchten. Wanneer de groote zender goed s afgesteld, zal de toon*.n de telefoon van den montor net mogen veranderen, wanneer men b.v. met de hand een gedeelte van de nstallate nadert. Openbaar gemaakte Octrooaanvragen op het gebed der Hoogfrequentetechnek. No Ned. Aanvrage ngedend 22 Jan. 1926, openbaargemaakt 16 Jan. 1928, voorrang vanaf 5 Aug Bell Telephone Manuf. Comp. Soc. An. Antwerpen. T rllngsgenerator. De utvndng heeft betrekkng op generatoren, de werken door de bewegng van een trllende staaf. Volgens de utvndng heeft de trllende staaf dre of meer bewegngsbuken en een tweetal mcrofonen, welke bj de butenste buken zjn aangebracht en de samen nwerken op een utgaande keten. De mpedantes dezer mcrofonen veranderen n tegengestelden zn. Het aandrjvend element van de staaf bestaat ut een electromagneet, welke n het mddelste bewegngsbukpunt s geplaatst. De verschllende elementen staan n symmetrsche betrekkng ten opzchte van het mdden der staaf, waardoor de symmetrc van den stroomvorm wordt bevorderd. Door de tegengestelde werkng der butenste mcrofonen worden de even harmonschen van de resonnantefrequente der staaf geelmneerd. Concluse: Toestel voor het besturen met constante frequente van stroom n een utwendge keten, waarbj een mechansche trller met dre of meer bewegngsbuken gebrukt wordt, met het kenmerk, dat de besturng geschedt door een paar mcrofonen, de zoodang onder den nvloed van de twee butenste bewegngsbuken

56 312 van den trller staan, dat haar mpedantes n tegengesteklcn zn veranderen. 2 bz. 2 concl. 2 fg. No Ned. Aanvrage ngedend 20 Nov. 1925, openbaargemaakt 16 Jan. 1928, voorrang vanaf 20 Nov Rado Corporaton of Amerca, New-York. Ontvangstelscl voor zwevngsontvangst. De utvndng leeft betrekkng op een ontvanger, vvaarbj een kettngflter tusschen antenne en ontvangtoestellen s geschakeld voor het tegenhouden van storende nkomende trllngen. Volgens de utyndng worden alle afstemorganen van den kettngflter en het afstemorgaan van den localen oscllator (gevvoonljk zjn deze afstemorganen alle condensatoren) onderlng mechansch gekoppeld, zoodat een eenknopstoestel ontstaat. Concltsc: Senstelsel voor het ontvangen van sengolven en voor het samenstellen van genoemde sengolven met lokaal opgewekte golven, de daarvan verschllende frequente hebben, om zwevngsgolven te vormen, gekenmerkt door een electrschen kettngflter, bestaande ut een aantal sectes met afstembare organen (de zelfnductes en capacteten bevatten) en samenwerkende met een regelbaar organen (bj voorkeur bestaande ut een capactet) voor het regelen van de frequente van genoemden lokaal opgewekten stroom, waarbj alle genoemde afstembare organen op een op zch zelf bekende wjze onderlng mechansch zjn verbonden, om geljktjdg alle fltersectes af te stemmen en de lokaal opgewekte frequente te regelen. 4 bz. 1 concl. 3 fg. ADVERTENTEN. ; / RAD10CURSUS TE AMSTERDAM zoekt terstond een met radopraktjk voor het geven van lessen n radotechnek, een of twee avonden per week. Breven onder letters M. A. Bureau Rado-Neuws.

57 Het NEDERLANDSCH OCTROO-BUREAU H. W. DAENDELS, ROLF VAN HASSELT & W. v. d. VLET NGENEURS EN OCTROOBEZORGERS OPGERCHT N 1888 HOOFOKANTOOR: BJKANTOOR: DEN HAAG, Laan Copes v. Cattenburch 24 AMSTERDAM, Kezersgrachl 224 BELAST ZCH MET HET AANVRAGEN VAN OCTROOEN (PATENTEN) voor Utvndngen op Rado- en elk ander gebed n alle landen derwereld.en het deponeeren van Handels- en Fabreksmerken. HET NEDERLANDSCH OCTROO Nr ten name van: W. R. BULLMORE, te Londen, betreffende een:»tlermonsche bus met dre electroden wordt ter Overname of ter Lcenteverleenng aangeboden. Reflectanten geleven zch te wenden tot: M.. Octroobureau Vresendorp & Gaade Neuwe Utleg 3 ' s-gravenhage. VERBETERT UWE ONTVANGST DOOR GEBRUK VAN ^STRA SPOELEN GROOTSTE GELl'lDSTERKTE UTERSTE SELECTVTE1T Astra Basketspoelen Gehccl vrj gewkkrld van dubbcl zjdc-omsponncn draad, waardoor volkomcn verllesvrj Prjs per stcl van stuks No (Prospectus met golflengte-tabcllen grats op aanvragej Astra afgetakte Basketspoelen Hlermcdc wordt op zcer ccnvoudlge en gocdkoopc wjze dc hoogst denkbare slectlvtelt verkrcgcn Prjs per complect stel van *1 afge»akte baskclspoelen voor het gehecle golfbrrek (Prospectus met beschrjvlng. foto's en schema's grats op aanvrage) Astra Solenod Spoelen Voor ultra kortegolf ontvaogst; gewkkeld van blank verzllverd kopcrdraad. DE ultra kortegolfspocl blj utnemcndhed Prjs per stcl van 6 stuks (voor goubcrclk 5 75 M.)... (Prospectus met golflcngte-tabel grats op aanvrage) Astra nbouw Spoelen W O 3 Dezc apoelen. toegerust met specale spoelvoct-scbakelaars. vorraen het deate spoclcnstcl voor nbouw n clkcn ontvnngcr met H P. versterklog Prjs gehccl complect met schakelaars etc... (Utvocrlg prospectus met beschrjvlng. schema's cn foto's grats op aar.vrnge) N.V. ALG. RADO MPORT MJ. ARM Nassau Ouwerkerkstraat 3 - DEN HAAG f

58 VARTA GLOE- en PLAATSTROOM-ACCU'S DE BETROUWBARE, ONGEEVENAARDE STROOMBRON VOOR RADO us ( O ^ Fa. Ch. VELTHUSEN - DEN HAAG g!'lf5 Tel en A 1891 Gro O o OUDE MOLSTRAAT 15a-18 JUFFROUW DASTRAAT 5 O AGENTSCHAP RADO-EXPRES! o O o SENSLEUTELS f 2.50, f 4.50, f 9 50 O O PYREX SOLATOREN! O 4 DRALOWD CONDENSATOREN 4 PHLPS ZEND- EN GOLFMETER LAMPEN Het Schema v. d. Expres Amateur Zender f 1. - un Het Rado-Expres Extra» Schema \ TELE FUN KEN RADO TOESTELLEN LUDSPREKERS v LAMPEN De oudste ervarlng Da modernste constructe TELEFUNKEN DEN HAAG vart. door Semens & Halske A. G. Huygenspark '

59 : rm 1 mmu AMATEURS! \ % m $ R l ' X ; m m s WWgR \ r. flm BH m mm s s p E m WM m r 111 m \ l JM 3 lls 11 [23 mmm am fflf m Ms> Mm Ongeacht dc groote vorderngen dcr laatstc arcn, staan vcj no? mdden n dc ontwbbclng der rado-techncb. Wanneer later ccnmaal haar gcschcdcns gesdreven 'vordt. dan sal daarb aan het lcht bomen, hoevccl de amateurs cr toe bjgedragcn hebben. dat de Rado cen culluurfactor van dc allcrcerste groolle geworden s. lust dc omstandghed, dat dc sendende amateur gedwongen s met ccnvoudgc hulpmddelen le werben, geeft het borlcgolf-cxperr.cnt zjn bjsondere beborng. De sendende amateur s cen moderne Columbus van den aether; hj s ecn poncr. wens trots het s met gernge mddelen cls wcrbcljb grootsch te bercben. Nu bnnenbort sendvergunnngen sullen vvorden utgerebt, sal het oob voor mccr Ncderlandsche amateurs mogcljb sjn, deel te nemen aan het nternatonale amatcur-bortegolf-vcrbccr. Dc door hen te bchalen resultatcn sullen cchtcr voor ecn groot deel afhangen van dc gcbrubte sendlampcn! PHLPS sendlampcn gcnclen cen wcreldreputatc. Ecn geheelc sere lampen werd ontworpen specaal voor het gebrub n amateur-senders. Op aanvraag vrorden gaarnc allc Ccwcnschtc nlchtngcn verstrebt. H L PS RADO

60 GENERAL RADO COPANY CAMBRDGE, Mass. U.S e r Condensators, Httedraad Ampere meters en andere onderdeelen voor gebruk n KORTE GOLF ZENDERS; kwarts krstallen, golfmeters, capactetsmeters en vele andere nstrumenten op het gebed der rado-technek. Ook n Nederlandsche laboratora en door Nederlandsche amateurs reeds sedert vele jaren gebrukt en gewaardeerd! Catalog! en nlchtngen worden gaarne verst re kt door de Alleen-Vertegenwoordjgers: Rado mport A. A. PosthumlS BAARN. ==-