RAD! ORGAAN DER NEDERLANDSCH VEREENIGING VOOR 0,DIO-TELEGRAFIE.. M 15Ê JAARGANG INHOUD:

Transcriptie

1 15Ê JAARGANG RAD ORGAAN DER NEDERLANDSCH VEREENGNG VOOR 0,DO-TELEGRAFE.. M NHOUD Bladz Over de met terugkoppelng berekbare versterkng 33 Een eenvoudg vervangngsschema voor een nductef teruggekoppelde lamp en eenge toepassngen 38 Hoogfrequent-Meetnstrumenten 41 Balansversterkng 58 De nvloed van de rooster-anode-capactet van de detectorlamp n toestellen zonder terugkoppelng. 61 Vereengngsneuws 63

2 ...; - PS 1 HOOGVACUUM GELJKRCHTBUZEN VOOR DUBBELFASGE GELJKRSCHTNG, ZJN N HET BJZONDER GESCHKT VOOR VOEDNG VAN VERSTERKERLAMPEN PHLPS PHLPS MO y<o ve yf/'jatr» 0 't<mh 0 o 30 «t> c co n HO «9 ao *o w 1561 VOOR 1831 VOOR 12 WATT VERSTERKERLAMPEN 25 WATT VERSTERKERLAMPEN ZOOALS E 443 N. E 408 N. ZOOALS F 410. F voor GROOTERE VERSTERKERLAMPEN ZOOALS M C 1/50. \ 60 N.V. PHLPS' RADO *

3 ? * * No. 2 1 APRL DE JAARGANG on^a3o-<^fla<zd444x>. \ ü ORGAAN VAN DE NED. VER. Onder Redacte van J. CORVER, VOOR RADO-TELEGRAFE. Utgever. N. VEENSTRA, BURNERSTRAAT 38, LAAN VAN MEERDERVOORT 30, DEN HAAG. DEN HAAG, TEL Abonnementsprjs voor nct-cdcn ƒ4. per jaargang van 4 nummers. Butenland f4.50. Leden der Vcrccngng (contrbute ƒ8. per jaar) ontvangen dt blad grats. Sccrcta {«'Pennngmeester. B. Slkkerveer, Obrcchtatraat 104 6, Den Hang. Over de met terugkoppelng' berekbare versterkng Door r. J. v. SLOOTEN. Natuurkundg Laboratorum der N.V. Phlps Gloelampenfabreken Endhoven Holland. Samenvattng. Mt der Methode von Van der Pol wrd für cne enfache Schaltung de von der Rtckkopplung herrührende Verstarkung so elementar we möglch abgeletet. Bekanntlch wrd dabe de Krümmung der Röhrencharakterstk als Ursache der beschrankten Verstarkung- angenommen. De be krtscher Rückkopplung errechbare Gtterspannung st glech den Produkt ener nur von der Röhrencharakterstk abhanggen Konstante und der Kubkwurzel aus der maxmalen Gtterspannung ohne Rückkopplung. Anschlessend wrd bewesen dass deses schon aus den Arbeten von Van der Pol bekannte Ergebns auch mt komplzerteren Schaltungen nemals verbessert werden kann. Dabe st nur de Lneartat des vorgehenden Systems, das aber noch sehr gut Röhren enschlessen kann, vorausgesetzt. Es folgt ene Lteraturüberscht. Wanneer de algemeen gebrukeljke lneare wsselstroomtheore wordt toegepast op teruggekoppelde troden, krjgt men resultaten, de overeenstemmen met de meeste der zch n de practjk voordoende verschjnselen. Algemeen bekend s b.v. voor eenvoudge schakelngen de genereervoorwaarde, de aangeeft bj welke waarde van de terugkoppelng de trode begnt te osclleeren. Meer gecomplceerde zaken behandelt de heer Op den Orth op deze wjze n zjn onlangs n Rado-Neuws verschenen stukken, waarvan het laatste n dt nummer voorkomt. Men vndt er o.a. de schjnbare weerstandsvermnderng n den afgestemden krng tengevolge van de terugkoppelng en de aanloopverschjnselen bj osclleeren als de dempng zeer groot s. Er s echter een groep van verschjnselen de op deze wjze net kunnen worden verklaard. Vraagt men b.v. naar 1

4 1 de ampltude, de de trllng aanneemt bj een osclleerende trode of naar de versterkng door terugkoppelng van een sgnaal, dat zonder terugkoppelng ook al een behoorljke waarde heeft, dan laat de gewone wsselstroomtheore, de nl. onendg groote versterkngen levert, ons n den steek. We zullen echter zen, dat n het extreme geval van onendg zwakke sgnalen, de lneare theore weer als n overeenstemmng met de practjk s te beschouwen. We hebben n de practjk van de terugkoppelng nl. twee dngen 1. de versterkng wordt grooter voor zwakkere sgnalen; 1 2. het s net onverschllg of men van een goeden, dan wel van een slechten door L = + S VB + Ss Vc2 + krng utgaat. Een slechte krng bljft + Sa VK3 -j-.. (1) ook na terugkoppelng slechtere resultaten Hern s Vg de veranderng van de geven dan een goede. Dr. Balth van der Pol s de eerste geweest, de deze en meer gecomplceerde verschjnselen, de zch bj teruggekoppelde en osclleerende troden kunnen voordoen, heeft verklaard door rekenng te houden met de krommng van de lampkarakterstek. Daar deze rekenwjze bj de radotechnc weng bekendhed genet s het wel belangrjk er n een blad als Rado Neuws nog eens de aandacht op te vestgen. Een overzcht van de publcates van Dr. van der Pol, voor zoover ze verband houden met het her gestelde doel, en van enkele andere auteurs, de er gedeelteljk op voortbouwden, gerangschkt n chronologsche volgorde, vndt men aan het ende van dt artkeltje. roosterspannng om haar rustposte. We merken nog even op, dat Ss, Sa enz. net geljk zjn aan de tweede, derde of hoogere afgelede. n het algemeen s n.1. S geljk aan dé n afgelede, gedeeld door n-facultet. Voor ons geval speelt de tweede afgelede, en n het algemeen edere even afgelede geen belangrjke rol. Gaan we ut van een snusvormge spannng op het rooster, dan veroorzaakt de tweede afgelede n.1. geen snusvormge stroom van dezelfde frequente n den anodekrng. Voor de derde afgelede s dt echter wèl het geval. We zen dat ut de formules Ss V82 sn2 co t = /2 Ss VB2 /2 Ss VK2 cos 2 a) t Sa V..3 sn3 w t = 34 Sa VK3 sn wt-'/4 De verschjnselen, de n deze publcates Sa VK3 sn 3 o; t.. (2) worden bestudeerd, zjn meestal vrj gecomplceerd, o.m. behandelt Dr. van der Pol het onderdrukken van de vrje trllng door een sterke gedwongen trllng van een andere frequente en de z.g. meeneemverschjnselen, de zch De tweede afgelede geeft dus een geljkstroomveranderng plus een tweede harmonsche. De derde afgelede geeft echter weer de grondfrequente plus een derde harmonsche. De geljkstroomveranderng (anodedètecte) en de hoogere harmo- 34 daarbj voordoen (b.v. het zehen van zenders). Wenschen we echter slechts de maxmale versterkng door terugkoppelng te berekenen, dan laat de theore zch n zeer eenvoudge gedaante brengen, wat ut het onderstaande moge bljken. Beschouwen we de karakterstek van een lamp bj een gegeven plaatspannng, dan s de stelhed de eerste afgelede van den plaatstroom naar de roosterspannng. Wllen we het krom zjn van de lampkarakterstek n onze beschouwngen betrekken, dan moeten we de * hoogere afgeleden n rekenng brengen. We stellen dus den plaatstroom voor ; 1

5 35 nschen hebben bj de terugkoppelng n eerste benaderng geen effect. We kunnen dus volstaan met n rekenng te brengen de grondfrequentebjdrage van de derde afgelede. We nemen voor ons geval dus een karakterstek van den vorm. = S VB Sa VB3.. (3) De door (3) gedefneerde kromme s geteekend n fg. 1. Daarmee s tevens als we slechts met de grondfrequente rekenen. We beschouwen nu fg. 2, het eentl O * L <2 r e$ Fg. 2. voudgste ontvangschema (teruggekoppeld raam). We veronderstellen verder dat de anodestroom door (5) gegeven s. Daarvoor s dus noodg, dat de mpedante van het terugkoppelspoeltje klen s t.o.v. den nwendgen weerstand van de lamp en dat we de E. M. K., door den ont- Y vangkrng n dt spoeltje geïnduceerd, mogen verwaarloozen. Bede veronderstellngen zjn slechts exact just 'bj een Fg. 1. het mnteeken voor Sa verklaard (n.1. onendg grooten nwendgen weerstand het afbugen van de karakterstek naar van de lamp (tetrode). den goeden kant). We kunnen nu de trllngsvergeljkng Den horzontalen afstand tusschen de schrjven met complexe grootheden, daar punten, waar de karakterstek ombugt, de net-lneartet van het probleem verdsconteerd s n (5) noemen we de roosterrumte VBO en deze s gegeven door 1 u_4 S Vs " _ 3 S3 ' Bj een praktsch geval wordt deze roosterrumte dus gedefneerd door (4) en s -dan een rekengroothed, de wel net geljk s aan de werkeljke roosterrumte, maar toch van dezelfde orde s. Op grond van (2), (3) en (4) kunnen we bj een snusvormge roosterspannng VB sn aj t den plaatstroom dus voorstellen door a = s, V sn w t (1 ^r*t) (5) Dt laat zch zoo opvatten alsof we een stelhed hebben, denvolgens (5) afneemt met de ampltude. Dt geldt dus alleen e = (j wl + r + )- j <u C. (4) 2 -j«ms, V,(l(6) V, v go We schrjven hern VB2 om aan te duden dat het quadraat van den modulus bedoeld s. Nu s n fg. 2 = j co C Vg. We krjgen dus als verband tusschen e en VK gö [ (1 <u L C) + j (O C r e = Vs M St (1 >] (7) Onder krtsche terugkoppelng verstaan we nu de nstellng, waarbj onendg zwak osclleeren optreedt bj een

6 f f ' opgedrukt sgnaal nul. D.w.z. we stellen n (7) e = 0 en VB << VB. De voorwaarden voor krtsche nstellng zjn dus 1 (o~ LC = 0 (frequentevoorwaarden) Cr = M S (terugkoppelvoorwaarde) (8) Hebben we nu weer een opgedrukt sgnaal e van hoekfrequente w, dan s volgens (7) en (8) V 2 e = j co Cr V» go 2 v. We zen dat VB negentg graden najlt bj e en dat de absolute waarde gegeven s door V«= 1 3 Ve _ (o Cr V e e (9) r C Nu s zonder terugkoppelng (M = 0) het maxmale sgnaal op het rooster Le e V0 = Q r w Cr en (9) gaat dus over n = l/v,11/v0. V,. (10) n woorden ludt dt Het sgnaal bj krtsche terugkoppelng s geljk aan den derde machtswortel ut het sgnaal zonder terugkoppelng, vermengvuldgd met een constante, de bepaald s door de eerste en de derde afgelede van de lampkarakterstek n het werkpunt. Dt zeer belangrjke resultaat, dat het eerst door Dr. van der Pol n 1920 s afgeled (ze lteratuuropgave), verklaart zonder meer de n het begn van dt artkeltje genoemde verschjnselen. De extra versterkng als gevolg van de terugkoppelng s mmers 36 We zullen nu nog laten zen, dat het door (10) gegeven resultaat het maxmum aangeeft, dat zch met een teruggekoppelde lamp met een gegeven VB laat bereken. D.w.z. dat het geen zn heeft om te trachten door toepassng van gecomplceerde schakelngen het effect van terugkoppelng te verhoogen. Daardoor wordt (10) tot een soort eerste hoofdwet van de terugkoppelng. Ook op dt gebed dus geen perpetuum moble. De volgende, overgens zeer eenvoudge beschouwng, de dt aantoont, s nog net eerder gepublceerd, voor zoover mj bekend s. We denken ons de lamp voorafgegaan döor een wllekeurg lnear systeem, dat b.v. nog zeer goed op zch zelf weer versterkerlampen kan bevatten, en waarop ergens de E. M. K. e sn co t werkt. Ze fg. 3. G Fg. 3. f v3 We nemen weer aan, dat de plaatstroom doof (5) gegeven s. De E. M. K. e geeft tot de roosterspannng oen bjdrage a e, waarbj a een complex getal s, dat afhangt van de nstellng van het systeem. Analoog geeft de plaatstroom een bjdrage tot de roosterspannng, de we /ft* noemen. We hebben dus de betrekkng Of VB = a e + (1 S, vc (1 V,2 * go (11) en deze utdrukkng stjgt met dalende V. $ Y<) (12) «e = Vg jl - p S (1 - De voorwaarde voor krtsche terugkop- go

7 \ 37 pelng wordt weer gevonden door n (12) te stellen V7- << VP,.2 en e = 0 en s dus f S = 1.. (13) D.w.z. dat het systeem n de frequente gaat osclleeren waarvoor /? reëel s. Ut (13) en (12) volgt voor Vs als functe van een utwendge E. M. K. e 3 Vg = 1/aë Vg08.. (14) Nu s a e hoogstens geljk aan de roosterspannng zonder terugkoppelng, mmers s dan het systeem zoo ngesteld, dat a maxmaal s. Laat deze nstellng zch vereengen met de terugkoppelvoorwaarde (13), dan hebben we weer hetzelfde resultaat als n het voorgaande eenvoudge geval. Daarvoor s dus noodg dat de terugkoppelng het voorafgaande systeem practsch net verstemt. Nu s een klene verstemmng meestal noodzakeljk om f reëel te maken. Daar a echter maxmaal s, heeft deze verstemmng, nden zj nderdaad' gerng s, slechts een effect van de tweede orde op a. Heraan s voldaan bj de meeste n toepassng zjnde schema s. De her gegeven theore geeft den toestand n de practjk slechts onvolledg weer. Meestal wordt een teruggekoppelde lamp tevens voor roosterdetecte gebrukt. Daarbj hebben we dan de door de roosterstroomen veroorzaakte dempng, de van de ampltude afhangt en de verschuvng van het werkpunt door de detecte. Het s wel mogeljk deze factoren n rekenng te brengen, maar de formules worden dan zeer gecomplceerd, terwjl geen neuwe gezchtspunten worden geopend. Een aantal proeven n den loop der tjden gedaan, heeft bovenden utgewezen, dat de formule (10) nderdaad een behoorljk beeld geeft van de werkeljkhed. Er zjn natuurljk een aantal grensgevallen aan te geven, waarn de formule onjust s. Stellen we de lamp b.v. n n een punt, waar de derde afgelede nul s. We zouden nu een onendg groote versterkng verwachten. Dt s echter net het geval, want onder deze omstandgheden gaat de vjfde afgelede van de karakterstek een begrenzende rol spelen. We endgen met een.overzcht van de lteratuur op dt gebed, waarnaar de lezer verder zj verwezen B. v. d. Pol. Over de ampltude van vrje en gedwongen trode-trllngen. Ned. Rad. Genootschap 1, 1920, pag. 3. B. v. d. Pol. A theory of the ampltude of free and forced trode vbratons. Rado Revew 1, 1920, pag. 701 en 754. E. V. Appleton and B. v. d. Pol. On the form of free trode vbratons. Phl. Mag. 42, 1921, pag E. V. Appleton and B. v. d. Pol. On a type of oscllaton-hysteress n a smple trode generator. Phl. Mag. 43, 1922, pag B. v. d. Pol. Trllngshysteress bj een trodegenerator met twee graden van vrjhed. Ned. Rado Genootschap 2, 1921, pag B. v. d. Pol. On oscllaton hysteress n a trode generator wth two degrees of freedom. Phl. Mag. 43, 1922, pag E. V. Appleton. The automatc synchronzaton of trode oscllators. Proc. Cambrdge Phl. Soc. 21, 1922, pag B. v. d. Pol. Gedwongen trllngen n een systeem met net-lnearen weerstand.

8 t Ned. Rado Genootschap 2, 1924, pag B. v. d. Pol. Forced oscllatons n a crcut wth non-lnear resstance. Phl. Mag. 3, 1927, pag F. Ollendorf. Erzwungene Schwngungen n angefachten Systemen. Archv f. Elektrotechnk 16, 1926, pag B. v. d. Pol. The effect of regeneraton on the receved sgnal strength. Proc. nst. Rado Eng. 17, 1929, pag M. v. Ardenne und K. Schlesnger. Ampltudenabhanggket der dynamschen Stelhet bem Rchtverstarker. ZS. f. Hochfr. 34, 1929, pag A. Andronow und A. Wtt. Zur Theore des Mtnehmens von van der Pol. Archv f. Elektrotechnk 24, 1930, pag Y. Watanabe. Theore des gekop- 38 pelten Schwngungskreses mt Selbsterregung. El. Nachrchten Technk 6, 1929, pag E. Fromy. Les effects secundares de la reacton. L Onde Electrque 8, 1929, pag P. Godfrn. Sur la stablté de 1 accrochage. L Onde Electrque 9, 1930, pag H. Wnter Günther. Ueber de Mtnahmeerschenungen an Röhren-generatoren be verschedenen Frequenzverhaltnssen. ZS. f. Hochfr. 37, 1931, pag L. Mandelstam und N. Papalex. Ueber Resonanzerschenungcn be Frequenztelung. ZS. f. Physk 73, 1931, pag Ph. e Corbeller. Les systèmes autoentretenus et les oscllatons de relaxaton. Pars, Hermann, Endhoven, 19 December ( Een eenvoudg vervaugngsschema voor een nductef teruggekoppelde lamp en eenge toepassngen. n. Door r. J. M. OP DEN ORTH. 1 n de bede artkelen over bovengenoemd onderwerp (ze R.-N. van Nov. en Dec. 1931) hebben we eenge gevallen doorgerekend, waarn steeds een vaste koppelng van den terugkoppeltransformator ondersteld wordt. Aan deze onderstellng wordt n de practjk echter zelden voldaan. Het mag dus van belang geacht worden na te gaan, wat voor nvloed de spredng van den transformator heeft. Z = Deze nvloed manfesteert zch het dudeljkst, nden we het aan de vaste koppelng tegenovergestelde uterste geval beschouwen, n.1. een zeer losse koppelng. We vonden n het algemeen voor de vervangngsmpedante (ze blz. 317). (r +j (l> ^)(r2+.f,ll2) + faj2m2 r2 + j w L2 j wkm. Onderstellen we nu de koppelng zoo

9 los, dat M2 tc verwaarloozen s ten opzchte van L Lu en nemen we verder eenvoudghedshalve r = o, dan wordt jctfl (r2 + j»>l2) Z = r-* +j L» jwkm of 1 _r2 + j w L2 j w k M / j wl, (rj» +j <o\j k M L r2 + j w L2 k M Noemen we = m, dan wordt L m 39 een Ohmschen weerstand, opgenomen s n de anodeketen van een hoogfrequentlamp. Het vervangngsschema van deze schakelng vndt men n fg / V 1 1 KD j w Lj r >o >>0 O 1 1 Fg. 21. Z jwl ««+ j» L2 0 O. L 3* We krjgen weer, nden r de totale Dat wl dus zegggen, dat Z bestaat ut shuntweerstand voorstelt de parallel schakelng van een mpedante j oj L en een mpedante See = Eu(-+ja>C 1 M_j r2 + j '< L ( ^ (ze fg. 20) m 0-7 O O o 7 Fg < -m. Het effect van de terugkoppelng s her dus, dat de totale plaatkrngmpedante van de terugkoppellamp n een bepaalde verhoudng, maar voorzen van het tegengestelde teeken, parallel aan de roosterspoel geschakeld wordt. De lampïveerstand werkt dus als een negateve weerstand op den roosterkrng n en de zelfnducte van de terugkoppelspoel als een negateve zelfnducte. We brengen n hernnerng, dat de mpedante van een negateve zelfnducte zch, wat het teeken betreft, gedraagt als een capactet en, wat de absolute waarde n afhankeljkhed van de frequente aangaat, als een zelfnducte. Denken we ons weer, dat de krng bestaande ut de roosterspoel en een parallelle condensator, eventueel geshunt door vo ju L 1*2 + j W L2/ Egen trlngen treden op voor de frequente, waarvoor de vorm tusschen haakjes nul wordt, dus voor 1 1 m -+jwc+ t r- = o. r J u U 1-o+jwLo Deze vergeljkng s te herleden tot j co3 L Lg C r (Lx L2 + L, C r r2) + +j(ü (Lj r2 + Lo r m r Lx) + r r2=o (1) Stellen we j co = a, dan herledt deze vergeljkng zch tot «3 Lj Lo C r + (Lx Lg + Lx C rr2) + + of(lj r2 +Lg r mrl,) + rr2 = o (2) De oplossng van deze derde machtsvergeljkng, welke geen prncpeele moeljkheden met zch mee brengt, maar nog al omslachtg s, geeft ons weer de egen frequentes. Ons nteresseert echter voornameljk, hoever we moeten terugkoppelen om snusvormge trllngen te krjgen en de frequente van de trllngen. Voor de trllngen, de we zoeken, s de dempng just nul, en de waarde van a s voor de trllng dus zuver magnar. Deze waarden van a kunnen we gemakkeljk vnden, zonder van de volledge oplossng van (2) gebruk te maken. s 7*

10 '. ; v * 1» «f Hebben we n.1. de derde machtsvergeljkng ax3 + bxhcx + d = o... (3) en vragen we ons af, aan welke voorwaarde a, b, c en d moeten voldoen, opdat verg. (3) een stel zuver magnare wortels heeft. Stellen we zoo n wortel x = jn; dan moet dus zjn. a j n3 b n2 + j c n + d = o Dt kan alleen, nden zoowel het reeële, als het magnare deel nul s, dus alleen nden n3 + cn = o en bn* + d = o Waarut volgt en o C n- = - a b 2 d 40 groot m s, dus hoever k terug moet koppelen om just genereeren te krjgen. Ut vergeljkng (4) volgt voor m m == + Deze vergeljkngen zjn tegenstrjdg (O = tenzj ^ L, a C ]) Dus alleen, nden _ = dan zal er a d een magnare wortel van verg. (3) zjn. Wordt aan deze voorwaarde voldaan, dan s verg. (3) te schrjven als volgt ax3 + b x2 + cx + d=(ax 4- b)^x2 + ^. waarut volgt, dat dan de wortels zjn ï b x = a = ±J *3 Keeren we na deze utwedng terug tot onze verg. (2) en passen we de gevonden resultaten daarop toe, dan zen we, dat een stel zuver magnare wortels voor a gevonden wordt, nden Lj r2 + L8 r m r L ï Lj Lg C r r r2. (4) LjCr r2 + Lj L2 Deze vergeljkng geeft dus aan, hoe L** (5) X L1 (L2 + C rra) nden aan vergeljkng (4) voldaan wordt, vnden we voor de wortels van vergeljkng (2) «1=-(L L» + L- Crr«) Lj L*Gr +e) (6) «2 _ r r2 J 3 Lj L2 + Lj Cr r2 1 = ±j / (7) (c + / V ry Ut dt laatste volgt voor oj' 1 (c+. (8) \ r r2/ Ut vergeljkng (5) volgt, dat we bj edere combnate van L, La, C r en ra steeds een waarde van m kunnen aangeven, welke het systeem brengt op het randje van genereeren n snusvormge trllngen. Of het systeem even voor het genereerpunt stabel s, hangt af van het teeken van den derden wortel («0- Daar dt teeken steeds negatef s, heeft de derde egentrllng dus steeds een exponenteel afnemend verloop en het systeem s dus steeds stabel vlak voor het genereerpunt. Vergeljkng (8) leert ons, dat door de terugkoppelng als het ware de nulcapactet van den condensator vergroot wordt met een bedrag Ll l2 Dt schjnbare vergrooten van de nulcapactet s natuurljk het gevolg van het als negateve zelf nducte werken van de terugkoppelspoel. Deze schjnbare vergrootng van de nulcapactet kan onder V ( =; -

11 41 bepaalde omstandgheden van belang zjn bj het geljktjdg afstemmen van meerdere trllngskrngen, op een van welke dempngsreducte toegepast wordt. Een ander gevolg s, dat we de genereerfrequente, ook nden we C volkomen nul konden maken, toch net hooger kunnen krjgen dan r r 8 w«nax. =. (9) L L 2 welke waarde ut vergeljkng (8) volgt door daarn C = o te stellen. Op grond van deze overwegngen verdent het dus n het algemeen aanbevelng bj het toepassen van dempngsreducte de voorkeur te geven aan een klene, vast gekoppelde terugkoppelspoel boven een groote, de slechts los gekoppeld wordt. Aan het geval C = o moeten we nog even verdere aandacht wjden (ze fg. 22). Dt schema levert een zeer selecteve versterkng voor een frequente LU = Y l o Lj L2 (ze vergeljkng 9), nden we de terugkoppelng zoo sterk opvoeren, dat r o L 2 u = + =-= L welke waarde voor m we vnden door n vergeljkng (5) C = o te stellen. Het merkwaardge s, dat we op deze maner een zeer selectevcn, zch als LC krng gedragenden trllngskrng verkregen hebben, zonder dat we n prncpe van condensatoren, egencapacteten van spoelen of dergeljke, gebruk behoefden te maken. De frequente s bj deze schakelng bljkens de gevonden formule sterk afhankeljk van den weerstand parallel aan de roosterspoel en s dus met den weerstand te regelen. Volledghedshalve en tot slot merken we op, dat de schakelng volgens fg. 22 O----- *A/\ O Fg. 22. zonder de hoogfrequentlamp natuurljk ook brukbaar s als generatorschakelng en voor dt doel s zj dan ook, zooals ons na onderzoek gebleken s, reeds eenge jaren geleden door den Amerkaan Ncholls voorgesteld. Schevenngen, Hoogfrequent-Meetnstrumenten. *) (Mededeelng ut het Centraal Laboratorum van Semens & Halske A G, Wernerwerk, Berljn-Semensstadt.) Door ANDREAS JAUMANN, Berljn. (Verschenen n Elektrotechnsche Zetschrft 1931, 52ste Jaargang, No. 31, blz ) Overzcht. Bj de ontwkkelng der heronder beschreven hoogfrequent-meetnstrumenten s men van het prncpe utgegaan prac- tsch goed brukbaar gebleken systemen ut de laagfrequent-technek voor het *) Naar een voordracht, gehouden voor de Elektrotechnsche Veren op

12 * ; U 42 hoogfrequentegebed n toepassng te brengen. Vanut dt gezchtspunt bezen, wordt een sere toestellen beschreven, waarmede de belangrjkste hoogfrequente-metngen kunnen worden verrcht. Dt zjn vooral spannngsmetngen, dempngs- resp. versterkngsmetngen en mpedantemetngen. n aanslutng hermede wordt de combnate der afzonderljke toestellen tot complete meettafels behandeld. van het gegeven fetenmateraal berekt, hoewel de theore cler voor toonfrequentes gebrukte schakelngen natuurljk ook n het hooggfrequentegebed prncpeel brukbaar s. De reden voor de zonder twjfel veel langzamere ontwkkelng der hoogfrequenttechnek s natuurljk n de moeljk- heden te zoeken, om de eenvoudge theoretsche voorwaarden op practsche wjze voor gunstge schakelngen n toepassng te brengen. Storende nvloeden, de n het toonfrequentegebed mengmaal verwaarloosd kunnen worden, b.v. de nvloed van schadeljke capacteten, groeen bj hoogfrequente tot belangrjke grootheden aan; ook de materaalegenschappen zjn n het algemeen ongunstger. Een zoo eenvoudg schakelelement, als bjv. een transformator met breed overdragngsberek, waarvan het gebruk n het toonfrequente telefonewezen heel algemeen s en waarvan de utvoerng.f ; 1. nledng. Het geheele telefonewezen heeft. n deze eeuw door de toepassng van de electronenlampen, de geheel neuwe mogeljkheden voor de verdere ontwkkelng schepen, een geweldge vlucht genomen. Deze ontwkkelngsperode s, wat de technek van het hoorbare frequente-berek betreft, n groote trekken tot afslutng gekomen; want naast de beheerschng van het bekende fetenmateraal door een depgaande theore, de voorwaarde voor elke systematsche ontwkkelng s, gelukte n de meeste gevallen ook de verwerkeljkng der theoretsche eschen voor gunstge laagfrequentschakelngen. Schvmgrchre Lestungsröhre ) AU r» o Modu/atonsröhre HH 1 _X- 2 T * 2 MdL NeUanschluflglechrchter Fg. 1. Schema van den meetzender., n tegenstellng hermede heeft de. hoogfrequenttechnek nog lang net den graad van volmaakthed en beheerschng Fg. 2. Meetzender khz.

13 43 bjna een vanzelfsprekendhed s geworden, geeft n het hoogfrequentegebed, zooals wj nog zullen zen, reeds groote moeljkheden en s tot nu toe voor het gebed der radogolven of vooral voor de korte golf nog net geconstrueerd. De n de hoogfrequentetechnek naar voren tredende problemen zjn dkwjls heel andere, dan de, welke bj de toonfrequentetelefone optreden. De geljktjdge overdragng van frequentebanden van groote relateve breedte speelt bj de laatste net de domneerende rol ; toch kan dkwjls een belangrjke stap n de ontwkkelng verkregen worden, nden het gelukt, de resultaten ut de door de bovengenoemde oorzaken verder ontwkkelde toonfrcquente-technek voor het er n zekere mate mee samenhangende hoogfrequentegebed brukbaar te maken. edere ontwkkelngsgang wordt door de toepassng van meetnstrumenten op gunstge wjze beïnvloed en ut den toestand van ruwe empre omhoog geheven. Ook ut dezen gezchtshoek bezen, vertoont het toonfrequente telefonewezen een verder voortgeschreden ontwkkelngsstadum, dan de hoogfrequentetechnek. Bleven net tot nog voor korten tjd de n den handel zjnde hoogfrequentmeetnstrumenten beperkt tot golfmeters en stroommeters? Voor utgebredere metngen echter, vooral mpedante- en spannngsmetngen, waren de geïnteresseerden op de lteratuur over geschkte schakelngen aangewezen.. l L- Fg. 3a. Fg. 3b. Hoogfrequenttransformator. n den laatsten tjd verschjnen naast de genoemde, nog verschllende andere toestellen op de markt, n het bjzonder spannngsmeters n den vorm van lampvoltmeters of als Braunsche buzen; ook een veldsterktemeter van M. von Ardenne mag her genoemd worden. Het aantal van deze apparaten s echter ook nu nog net groot en de keuze van doel en systeem meer toevallg dan systematsch. 6 Keper < V \ 06 \ *? SOO SOOO SO 60 { Kèfr Fg. 4. Dempng en mpedante van een HF-transformator. T< Ö0 200 SOO ^ * / Fg. 5. Werkkarakterstek van een HF-transformator. Semens & Halske heeft zch de opgave gesteld, de hern aanwezge haten aan te vullen, door een sere HF-meettoestellen te construeeren, waarover n het onderstaande het een en ander geschreven zal worden. Op grond van de ervarngen, opgedaan met toonfrequenteschakelngen en n aanslutng aan de ontwkkelng van talrjke toonfrequentemeettoestellen, kon de door ons gestelde opgave n den zn, als n de nledng omschreven, door ons ter hand- genomen worden. Men zal dus steeds het streven opmerken, om naast

14 44 ff '. de specale, voor hoogfrequente bjzonder geschkte schakelngen, de goed brukbare systemen ut de laagfrequentetechnek ook voor hoogfrequente over te nemen. De meetnstrumenten, waarvan n het volgende sprake zal zjn, maken metngen mogeljk n een frequentegebed van khz., dus n een golflengteberek van meter. 2. Opwekkng van HF-energe voor meetdoelenden. Ter opwekkng van de voor het gebruk van vele meettoestellen benoodgde hoogfrequent-energe dent een meetzender. De grondregels voor de ontwkkelng van een dergeljken meetzender zjn natuurljk heel andere dan b.v. de voor den bouw van een radozender. n de eerste plaats moet de wjzgng der golflengte n het geheele frequentegebed gemakkeljk en nauwkeurg door te voeren zjn; daarbj moet de afgegeven energe nagenoeg constant bljven. Bj onder omstandgheden sterk wsselende belastng van den zender mag verder de golflengte net veranderen, want bjv. bj opname van resonante- of dempngskrommen zjn veranderngen der HF-frequente met slechts 100 Hz. ontoelaatbaar. De afgegeven HFenerge moet arm aan hoogere harmonschen zjn; het optreden van hoogere harmonschen s vooral bj brugmetngen uterst storend. De zender mag ten slotte bj kortgesloten utgang net stralen, moet dus zeer goed afgeschermd zjn. Het prncpeschema van een dergeljken meetzender toont ons Fg. 1. De zender bestaat ut een nductef teruggekoppelden trllngskrng, waarvan de spoel op dre waarden omgeschakeld kan wor- den, en een geneutralseerden endtrap. Van het gebruk van tusschenkrngen ter vermnderng der hoogere harmonschen werd ter verkrjgng van een eenvoudge bedenng van den zender afgezen. n plaats hervan wordt bj brugmetngen behalve de zender een stroomflter,een hoogfrequentspoelenledng, gebrukt, waarop wj later nader terugkomen. De utstralng van storende energe wordt door dubbele pantserng en zorgvuldge blokkeerng der batterjtoevoerledngen verhnderd. Een ngebouwde modulatenrchtng maakt een lneare modulate tot 80 % mogeljk. Voor het doel van een meetzender s de her toegepaste Hesngof anodespannngsmodulate bjzonder geschkt. Het plaatspannngsapparaat voor de modulatelamp, dat tevens de anodespannng voor de generator- en endlamp levert, s mede ngebouwd, terwjl de gloespannng voor de bede hoogfrequentlampen door batterjen geleverd wordt om het egen gerusch van den zender zooveel mogeljk te onderdrukken. Fg. 2 toont de utvoerng van den meetzender. Naast de hoofdafstemmng s lnks nog een fjnregelng aangebracht, de door verdraaen van den stator van den toegepasten frequente-lnearen draacondensator verkregen wordt. Het s daardoor mogeljk, de hoogfrequente op goed meetbare wjze met enkele honderden Hertz te veranderen, zooals dt bj de opname van resonante-krommen noodzakeljk s. De regelng der hoogfrequentenerge wordt door wjzgng van de anodespannng van de generatorlamp met behulp van een potentometer verkregen. De zender levert een maxmale w*p l OOQS A 1000, 20Q0m Mt Fg. 6. Schema en dempng van het stroomflter. \ r

15 45 energe van 4 Watt en een gemddelde telefone-encrge van 1 Watt. Dt vermogen s bj juste aanpassng voldoende voor het gebruk van alle meetnstrumenten. Wordt nu b.v. n een brugschakelng een spoel met een verlesvveerstand van 5 Ohm gemeten, dan wordt ons de esch gesteld, den utgang van den zender, waarvan de endlamp een nwendgen weerstand van ongeveer 2000 Ohm heeft, aan 5 Ohm aan te passen. De oplossng van dt probleem, dat ook n vele andere gevallen van belang s, s ons op eenvoudge en mooe wjze gelukt door de ontwkkelng van hoogfrequcntenerge-overdragers, de het geheele frequenteberek tusschen khz. geljkmatg en met groot nuttg effect overdragen. Reeds bj het begn van onze desbetreffende onderzoekngen bleek het ons, dal de vervaardgng van dergeljke overdragers met luchtspoelen net mogeljk s en dat let gebruk van jzerkernen noodzakeljk wordt. Als resultaat van utgebrede proefnemngen werd door ons een kernmateraal gevonden, dat voor het beoogde doel zeer geschkt bleek. Het bezt n "{en gebrukten vorm een nuttge permeabltet voor hoogfrequente van u = 13, de overgens met de laagfrequente permeabltet nauwkeurg overeenstemt. De verlezen der jzerkernspoelen zjn daarbj ook bj 1500 khz. slechts weng hooger, dan de der overeenkomstge luchtspoelen. Opmerkeljk s verder, dat de egenschappen van dt kernmateraal net tevens bj toonfrequente de beste zjn en dat men her materalen met gunstger egenschappen kent. Fg. 3 toont de prncpeele constructe en de utvoerng van een dergeljken hoogfrequent-transformator. n fg. 4 s het verloop van de dempng en van de mpedante aangegeven voor een transformator voor een overdragngsberek van khz.; zooals herut bljkt, bljft de werk-dempng n dt overdragngsgebed klener dan 0,05 Neper. Bnnen de grenswaarden van ongeveer Ohm en 6 8 Ohm voor de afslutweerstanden kunnen wllekeurge overdragngsverhoudngen met hetzelfde goede nuttge effect vervaardgd worden. De grenzen van deze weerstandswaarden zjn eenerzjds bepaald door de grootte van de lampcapactet, nden als genera- Fg. 7. Hoogfrequentstroomflter.

16 11 J ; 46 t 4 y }\ j tor een lamp wordt gebrukt, anderzjds door de onvermjdeljke nductvtet der toevoerledngen. n fg. 5 s b.v. de werkng van een hoogfrequenttransformator n een meetschakelng aangegeven. n den utgang van den meetzender (fg. 1) werd reeds een dergeljke overdrager gebrukt, de den lampweerstand van 2000 Ohm op de doelmatge normaalwaarde van 600 Ohm omlaag transformeert. Aan dezen utgang kan n het bjzonder voor brugmetngen een stroomflter aangesloten worden, dat als dredcelge spoelen- edng utgevoerd werd. Het frequentegebed van khz. wordt daarbj n 8 trappen overbrugd. Fg. 6 toont het prncpe-schema en de dempngskromme van het hoogfrequentstroomflter. Men verkrjgt hermede n de ongunstgste gevallen nog een dempng van de hoogcre harmonschen van 4 Neper. Alle spoelenledngen beztten een golfweerstand van 600 Ohm. De practsche utvoerng van het stroomflter toont ons Fg. 7. Voor brugmetngen kan aan het stroomflter een stel hoogfrequenttransformatoren aangesloten worden, de wat den ngang betreft, een golfweerstand van 600 Ohm, wat den utgang betreft, echter de meest verschllende waarden steeds een gunstge aanpassng van de brug. Fg. 8 geeft de schematsche opstellng van een dergeljke meettafel. 3. Metng van hoogfrequentspannngen. Wj wllen nu de metng van hoogfrequentspannngen en -stroomen behandelen. Voor het geval, dat het meetnstrument een vermogen van eenge honderdsten Watt mag opnemen, kunnen dergeljke metngen op eenvoudge en nauwkeurge wjze met behulp van httedraadnstrumenten of thermogalvanometers worden utgevoerd; herover zullen wj het her echter net hebben. Ons nteresseert veel meer de metng van zeer klene hoogfrequentcnergeën en hervoor s alleen een lampvoltmeter met hoogen ngangsweerstand te gebruken. Bj de ontwkkelng van een dergeljk nstrument dent men het eerst met zch zelf eens te worden, of men slechts zuver snusvormge hoogfrequentspannngen wl meten, dan wel spannngen van een wllekeurge kromme. n het laatste geval, dat voor ons van belang was, omdat wj n het bjzonder ook aan de metng van stoorspannngen van electrsche apparaten dachten, s het noodzakeljk, dat de karakterstek van het nstrument zoo mogeljk quadra- Stromrenger MeKbruchv * J J L Menseneter Ubertragersat/ s> Fg. 8. mpedante-meettafel. 4 1 tusschen 12 tot 3200 Ohm, op geometrsche wjze gerangschkt, beztten. Op men de werkeljke effecteve waarde van tsch verloopt. Slechts n dt geval meet deze wjze verkrjgt men bj de metng de spannng, terwjl men bj een wllekeurge karakterstek een net-gewenschte van ver uteenloopende mpedantes -1 r

17 47 ntegraalwas/de verkrjgt. Het quadratscle verloop van de jkkromme bj de metng met zuvere snusspannngen s nameljk tevens het bewjs, dat men op een nauwkeurg rechtljng gedeelte van de landkarakterstek werkt. Aan deze voorwaarde kan slechts door doelmatge keuze van de lampen en de omstandgheden, waaronder zj werken, voldaan worden. spannngen door een condensator geblokkeerd. Dt heeft welswaar een zekere verhoogng van de ngangscapactet ten gevolge, de 11 u ju F bedraagt, maar bleek noodzakeljk met het oog op de veelvuldg voorkomende gevallen, waarbj men slechts de wsselstroomcomponent van een geljkspannng wl meten. Het nulpunt van het nstrument kan met behulp van een potentometer nauwkeurg ngcsteld worden. Zooals de n fg. 9 geteekende karakterstek aangeeft, strekt zch het meetberek van het nstrument ut van 0,4 tot 2,8 Volt. Hoogere spannngen kunnen gemakkeljk met behulp van een hoogohmgen spannngsdeeler gemeten worden. Ons nteresseert her echter voor alles de metng van zeer klene hoogfrequentspannngen tot ca. 10"5 V, de dkwjls, bjv. bj veldsterktemetngen, bj de metng der overbljvende stoorspannngen van storngsvrj gemaakte machnes of bj dempngsmetngen een rol spelen. Voor dt doel wordt het gebruk van een hoogfrequent-versterker noodzakeljk. Een afgestemde selecteve versterker volgens het prncpe van een rado-ontvangtoestel schjnt voor deze metngen mnder geschkt, want eenerzjds s n het geheele frequentegebed van khz. tengevolge van het veranderljk decrement der spoelen een constante versterkng nauweljks te bereken, anderzjds heeft de esch van eenknopsbea / y Eg'tWl U <1* 06 CU 10 \2 f> (6 te 2,0 2? 26 V& Fg. 9. Prncpeschema en karakterstek van den lampvoltmeter. Fg. 9 geeft het prncpe-schema en de karakterstek van een dergeljken lampvoltmeter. Herbj werd gebruk gemaakt van een compensateschakelng n den vorm van een brug. Men berekt daardoor een rustge nulpunt-nstellng van het apparaat, zonder afhankeljk te zjn van gloestroom- en anodespannngsvarates. Fg. 10 toont de practsche utvoerng van het nstrument. De ngang van den lampvoltmeter s zoo capactetsarm mogeljk utgevoerd en s daarbj voor geljk-

18 denng, de alleen een gedefneerden versterkngsgraad van het nstrument garandeeren kan, een kostbare constructe tengevolge; ook zjn de toepassngsmogeljkheden van een dergeljken versterker n zooverre beperkt, dat men van breede hoogfrequentebanden de resulteerende spannng net kan meten. Als meetversterker s slechts een aperodsche hoogfrequentversterker met constante versterkng tusschen khz. geschkt, zooals reeds door M. von Arclenne vastgesteld en toegepast werd. Prncpeel staan voor den bouw van een dergeljken meertrapsversterker twee wegen open, de weerstands- en de transformatorkoppelng der lampen. De eerste weg s door M. v. Ardenne ngeslagen. De meervoudge Löwe-hoogfrequentlamp bezt twee door weerstandselenenten gekoppelde systemen. Zooals ut talrjke publcates over deze matere moge bljken1) bezaten deze lampen echter een net onbelangrjke frequente-afhankeljkhed van den versterkngsfactor n het golfgebed beneden 1000 m., de zch bj cascadeschakelng van meer lampen nog verhoogt. Wj trachtten derhalve eerst den tweeden weg n te slaan, nameljk de transformatorenkoppelng der lampen, en ge- V r t f; SponnungsvtrtTttrKvnq Ntper 3fl 48 brukten herbj de voor dt doel meest geschkte Telefunkenlamp RE 904. Deze weg ledde echter net tot het doel. Op de redenen van dt mslukken kunnen wj her net nader ngaan, wj geven echter toch twee karaktersteke krommen van dergeljke versterkers, de natuurljk allesbehalve deaal zjn (fg. 11 en 12); Sponnungtvrrtórh/ng Nlprn 10 n WO*Hf ƒ ----M»->. JOOOm Fg. 12. H.F.-versterker met transfornmtorkoppelng (jzerkernspoelen). steeds treden vèrutstekendc resonante peken van de overdragngsschakelng op. Op grond van utgebrede onderzoekngen vonden wj een koppelngsschakelng, de zeer geschkt bleek te zjn. Het prncpe van deze schakelng, een combnate van zuvere weerstands- en transformatorkoppelng, toont ons fg. 13. Met deze schakelng, de alle elemen- Ausg. r ï 20 to OO k Ht f ' 1000 ~ 3o3omX Fg. 11. H.F.-versterker met transformatorkoppelng (uchtspoelen). J) Al. v. Ardenne, ETZ 1929, blz. 1617; E. Nadr. Techn. dl. 7, blz. 434 (1930) e.a. Fg. 13. ten van de bede koppelngssystemen omvat, kan over het geheele frequentegebéd een nagenoeg constante versterkng verkregen worden. Fg. 14 geeft de versterkngs-curven van het nstrument bj één- en vertrapsversterkng. Herbj wordt een versterkng van maxmaal 9,7 Neper ( voudg) verkregen bj afwjkngen, de klener zjn dan 0,1 Neper. ' \

19 49 Een groot voordeel der schakelng s ook daarn gelegen, dat door de toepassng van weerstandselementen de glnegng zeer gerng s en een neutralseerng SpannungsverslarkLng Ueptrj, 9 e T- Röhrtr -Vt. Jftóhren-Vt. 2Róhrrn- Vt 3 tpohrtr-vt \ 1000 [ \kju f 1 1CÖ 3Ö Ó00m XWellenlango Fg. 14. Versterkngscurven van een aperodschen H.F.-versterker. overbodg wordt. De her aangegeven krommen zjn n geen geval als het maxmum te beschouwen, dat deze schakelng kan opleveren, doch zj geven aan, welke rechthed van de versterkngskromme zonder bjzondere moete bj juste nstellng der schakelelementen verkregen kan worden. Geschedt de afstemmng van het koppelngsnetwerk met groote zorgvuldghed, dan wordt een practsch deale rechtljnghed verkregen. Natuurljk s het dan noodzakeljk, utgezóchte en op de karaktersteke punten nauwkeurg met elkaar overeenstemmende lampen te gebruken. De constructeve utvoerng van den hoogfrequentversterker toont Fg. 15; het apparaat s zoo ngercht, dat het zonder meer als vóórtrap bj den lampvoltmeter gebrukt kan worden. De versterkngsregelng geschedt door afschakelen der verschllende versterkertrappen en bovenden met behulp van een omschakelbaren spannngsdeeler 1 3,5. Men s daardoor nstaat, hoogfrequentspannn- Sen van 2,8 V tot 20, V absoluut, te meten. Voor doelenden, waarbj de seleceve metng van een smallen frequenteband noodg s, s de combneerng van den versterker met een band,flter doelmatg, waarop wj echter nog nade terugkomen. n aanslutng aan dt absolute meetsysteem wllen wj her n het kort nog het probleem van de verkrjgng van uterst klene gedefneerde HF-spannngen, dus het spannngsdeeler-probleem, aanstppen. n vele gevallen, b.v. bj de opname der dempngskromne van een bandflter, s het doelmatg om de absolute metng van de spannng te vervangen door een vergeljkng van de onbekende met een evengroote bekende HFspannng. Een dergeljke werkwjze heeft het voordeel, dat aan de geljkmatghed van den versterkngsfactor van het aanwjsnstrument net zulke hooge eschen gesteld behoeven te worden. Het spannngsdeeler-probleem s echter ook bj de jkng van HF-versterkers van belang. Gegevens over dergeljke HF-spannngsdeelers, de eerst bj verhoudngen boven ca van belang worden, zjn n de lteratuur veelvuldg te vnden. n een publcate van Schlesnger 2) wordt b.v. een capacteve spannngsdeeler met veranderljke deelverhoudng tot beschreven; ook n een publcate van Troeltsch3) wordt een nducteve spannngsdeeler met een varate-berek van als onderdeel van een meetnrchtng voor rado-toestellen behandeld. Al deze spannngsdeelers beztten echter, behalve een zekere afhankeljkhed van de belastng, de men echter door zeer losse koppelng wllekeurg klen kan 2) K. Schlesnger, Z. Hochfrequenztechnk, dl. 36, blz. 190 (1930). 3) F. Troeltsch, El. Nachr. Techn. dl. 8, blz. 137 (1931).

20 V - f 50 4 ' \ l 'A houden, het nadeel, dat öf geen nauwkeurge aflezng mogeljk s, wanneer het geheele berek op één schaal verschjnt, öf de aflezng aan de hand van jkkrommen bj toepassng van meervoudge onderverdeclng van het berek onhandg wordt. Deze nadeelen worden vermeden, nden de spannngsdeeler op de wjze der laagfrequent-jkljnen als T-schakelng opgebouwd wordt. Men heeft herbj de mogeljkhed n de hand, een aantal T- geledngen n sere te schakelen, zonder dat de dempngswaarde van het eene ld door de nstellng van de anderen beïnvloed wordt; men kan herbj b.v. n heele, tenden, of honderdsten nepers onderverdeelen. Bj hoogfrequente s het doelmatg n plaats van weerstanden condensatoren te gebruken. Het T-ld bezt dan een constante golfcapactet, wanneer deze utdrukkng her n analoge tot golfweerstand toegestaan s. De schakelng van een dergeljke hoogfrequentjkljn toont ons fg. 16. Men zet herut, dat de trappen der heele Nepers als spannngsdeelers n den vorm van een vaste jkljn utgevoerd werden, terwjl de tenden en honderdsten neper door omschakelbaret-geledngen gevormd worden Neper o...znp Q.~r... l TTTT ^.X ----o Sfufen 2u ZNp D.ZNp Fg. 16. Prncpeschena van de H.F.-jkljn. Herdoor s het mogeljk, dempngen van O.. 14 Neper (dt komt overeen met { een verhoudng van 1 10 ) n trappen van 0,02 neper drect af te lezen. Bovenden bljft de schjnbare capactet van den spannngsdeeler aan de zjde van den Hl verbruker voor alle dempngsnstellngen nauwkeurg constant. De practsche utvoerng van een derf geljken spannngsdeeler toont ons fg. 17. Een dempng van 14 neper s natuurljk slechts door een uterst zorgvuldge». afschermng, vooral van de schakelaars, nauwkeurg te verkrjgen. V V r. 4* C; 4. mpedante-metngen bj hoogfrequente. Een van de belangrjkste voorwaarden voor den bouw van hoogfrequentschake- h

21 Fg. 17. Hoogfrequent-jkljn. lngen s de nauwkeurge kenns der egenschappen van de toegepaste schakelelementen, dus vooral van de spoelen en condensatoren. De ook voor hoogfrequente geldge capactetswaarde van condensatoren kan met groote nauwkeurghed met behulp van een laagfrequentmeetbrug vastgesteld worden, want condensatoren zjn schakelelementen, de het theoretsche deaal zeer nabj komen; hun verlezen en vooral hun nwendge zefnducte spelen ook bj hoogfrequente een ondergeschkte rol. n het algemeen bestaat er dus geen behoefte aan capactetsmetngen met hoogfrequente. Fg. 18. Schema van de zelfnductemeetnrchtng. Geheel anders s het echter met de zelfnductes; op de egen capactet hervan moet meestal, wanneer het net zeer klene waarden beneden 10 4«H betreft, bj hoogfrequentes acht geslagen wor- L* den. Dkwjls stelt men zch ook her met een metng bj laagfrequente tevreden. Wj wllen her echter een toestel bespreken, dat nductemetngen bj hoogfrequente mogeljk maakt en daarbj butengewoon eenvoudg geconstrueerd s. Fg. 18 geeft het prncpe van dt toestel. Het 'a A \ \ X 0 20 >,0 t> HO > Keat/enuforgratfe Fg. 19. Anodestroom van de generatorlamp als functe van den draangshoek van den condensator. betreft her een krstal-gestuurden zender, n welks anodekrng de te meten spoel en een gejkte condensator opgenomen worden. Zoolang de egenfrequente van dezen krng beneden de van het krstal lgt, kan geen oscllate optreden; wordt de capactet nu geledeljk verklend, dan treedt plotselng oscllate n, zoodra de krstal-frequente berekt wordt (ze fg.

22 52 j 19). Ut de waarde van de capactet bj het nzetten van de oscllate en ut de golflengte van het krstal kan men de grootte der zelfnducte gemakkeljk berekenen. Bj gebruk van verschllende krstallen kan de metng voor twee of meer frequentes utgevoerd worden. Men * s dan n staat ook de egen capactet van de spoel te bepalen. De methode s brukbaar voor zelfnductes van ongeveer 3 mh---- 0,5 u H, dus n het bjzonder voor kortegolfspoelen, de langs ft laagfrequenten weg slechts onnauwkeurg gemeten kunnen worden. Fg. 20 toont de constructe van een dergeljk apparaat voor grootere zelfn- Yoor verlesmetngen aan condensatoren bj hoogfrequente leent zch n het bjzonder een toestel, dat op de volgende eenvoudge substtutemethode berust (Fg. 21). Een trllngskrng, waarn de te neten condensator Cx als capactet s opgenomen, wordt eerst met behulp van een dynatronschakelng n oscllate gebracht. Door langzaam vermnderen van den gloestroom van de dynatronlamp stelt men het punt van utvallen van de trllng n. Nu wordt de condensator Cx tegen een verlesvrjen condensator Cn van geljke grootte met barnsteensolate utgewsseld. Daardoor zet de trllng eerst weer n. Schakelt men nu n sere 4 ductes, ongeveer n het gebed van 30 a H tot 3 mh; herbj zjn n totaal 5 krstallen met verschllende golflengte toegepast, de naar keuze ngeschakeld kunnen worden. Vooral bj langere golflengten moet de schakelng ets gewjzgd worden om een'zekere oscllate-ntredng te verkrjgen en om fouteve metngen tengevolge van het optreden van nevengolflengten van de krstallen te vermjden. Een zelfde apparaat wordt voor klenere nductes tot 0,5 ja H gefabrceerd. De nauwkeurghed van deze methode bedraagt al naar de verlezen der spoelen c.a. één tot twee procent bj drecte metngen; bj vergeljkngsmetngen s de nauwkeurghed daarentegen belangrjk grooter. met den condensator Cn een regelbaren weerstand en vergroot men dezen totdat de trllng weer utvalt, dan geeft de berekte waarde de grootte van den verlesweerstand van Cx. Het nzetten en utvallen van de trllng wordt met behulp van een gejkten detector vastgesteld, waarmede ook de nstellng van den condensator Cn op geljke grootte als Cx geschedt. Door utwsselng van de spoel kan de metng bj verschllende frequentes utgevoerd worden. De methode maakt metngen van verlesweerstanden met een nauwkeurghed van = = 0.1 Ohm mogeljk. Fg. 22 toont ons de constructe van het apparaat. De herboven behandelde toestellen zjn specale nrchtngen, de vóór alles door» *

23 53 'l'w'h densatoren en weerstanden, de n een berek van Ohm gemeten kunnen worden. Het prncpe van de brug toont ons fg. 234). Het meetobject Rx en de vergeljkngsnormaalweerstand Rn lggen n de brugtakken eenerzjds drect, anderzjds over een dfferentaaltransformator parallel aan de stroombron. Bj geljkhed van Rx en Rn naar grootte en phase heffen de werkngen van de stroomen n den dfferentaal-transformator elkaar op en verkrjgt men een spannngsmnmum. Het 'mnmum s des te klener, naar mate de spredng en de ohmsche weerstand van de dfferentaalwkkelng klener zjn. Ook bj den bouw van dezen dfferentaaltransformator voldeed de toepassng van een jzerkern utstekend; het gelukte hermede de totale spredng van den transformator tot 4 %>o terug te brengen, zoodat een hooge gevoelghed van de brug verkregen werd. Men berekte teë-r*-r $2 T C +l'l' Fg. 21. Schema van den condensatorverlesmeter. tngen leenen. De brugtoestellen, de wj nu zullen beschrjven, zjn daarentegen unverseele nstrumenten, de meer algeneene mpedantemetngen bnnen een utgebred frequente- en meetberek mogeljk maken; het zjn de dfferentaalbrug en de Küpfmüllerbrug. A den eenvoud van het toegepaste meetprncpe bestaansrecht verworven hebben en de zch n het bjzonder voor sereme- De dfferentaalbrug leent zch voor de metng van de reëele en magnare componenten van mpedantes bj frequentes van khz.; zj s vooral geschkt voor metngen aan spoelen, con- vens een exacte overeenstemmng tusschen de zelfnducte-waarden der bede wkkelngen tot op 0,5 %o, zoodat ook *) Ze b.v. A. Hund, Jahrb. drahtl. Telegr. deel 10, blz. 305 (1916).

24 een groote nauwkeurghed verkregen werd. Ken voordeel van de bovenbeschreven nrchtng s, dat de gehcele wkkelng van den dfferentaaltransformator bj utbalanceerng van de brug aardpotentaal bezt, waardoor de afschermng van de brug aanzenljk vereenvoudgd wordt. Als aanwjsnstrument doet een ampvoltmeter n, brugschakelng met een aperodschen vóórtrap denst, de geheel met de brug samengebouwd s. De metng van spoelen vndt het beste plaats door de spoelen n sere te schakelen met een verlesvrjen condensator en af te stemmen op de meetfrequente. De vergeljkngsnormaal wordt dan gevormd door een phase-armen weerstand, waarvan wj de practsche utvoerng later bj de Küpfmller-brug zullen behandelen. De defnteve vorm van deze laatste brug, de zch momenteel nog n fabrcate bevndt, kan echter nog net afgebeeld worden. * Het schema van de brug s n fg. 24 weergegeven. De brugarmen worden door de condensatoren C en Cs gevormd, terwjl de symmetreerng van het meetobject met behulp van den condensator K geschedt. De storende nvloed der aardcapacteten van de brugdeelen werd door het aanbrengen van meervoudge elcctrostatsche schermen opgeheven. De werkng van deze schermen berust daarop, dat de net te vermjden capacteten der brugdeelen ten opzchte van elkander en tegen aarde deels parallel aan den generator, deels parallel aan de capacteten der brugarmen geschakeld worden. De afschermng van de brug s n fg. 25 aangegeven. Op de bjzonderheden over de werkngswjze kunnen wj her net nader n f jj * Fg. 23. Schema van de dfferentaalbrug. Terwjl de meetobjecten bj de metngen met de dfferentaalbrug eenpolg geaard werden, kunnen met de Küpfmüllerbrug mpedantes, de t.o.v. aarde symmetrsch zjn, bj hoogfrequentes ( khz.) gemeten worden, dus vooral ljnweerstanden. Het prncpe van dt apparaat berust op een voor het eerst door Thomas en Küpfmuller5) aangegeven 54 schakelng, waarbj de brugtak met het meetobject door een hulpweerstand, n ons geval door een condensator ten opzchte van aarde wordt gesymmetreerd. De juste utvoerng van dt prncpe wordt echter bemoeljkt door de omstandghed, dat bj symmetre t.o.v. aarde van het meetobject de brugtak onder hoogfrequentpotentaal komt te staan. X OD #- <s> Fg. 24. Schema van de Küpfmllerbrug. * ' 5) K. Küpfmller en P. Thomas, ETZ 1922, blz Fg. 25. Afschermng van de Küpfmllerbrug. ;

25 ; 55 gaan en verwjzen n dt verband naar een publcate van Prof. Küpfmüller ). De practsche utvoerng van de brug toont ons fg. 26. Men zet n het mdden zullen tot slot nog nader op de samenschakelng hervan tot meettafels of meetplaatsen ngaan. Een dergeljk voorbeeld van de mpedante-meettafel, bestaande Fg. 26. Practsche utvoerng der Küpfmüllerbrug. de egenljke brug met den afgeschermden en utwsselbaren brugtransformator, aan weerszjden de normaalcondensatoren en den normaalweerstand, de als phase-arme draadweerstand volgens Hahnemann utgevoerd s, en rechts den ontvanger. De ontvanger bestaat ut twee afgestemde hoogfrequenttrappen en een teruggekoppelde detector; de ongemoduleerde meetfrequente wordt herbj door een herop gesuperponeerde andere frequente hoorbaar gemaakt. Het samenschakelen der afzonderljke deelen van de brug geschedt met afgeschermde tusschenstekers, waarvan de capactet bekend s. 5. Hoogfrequentmeettafels. Wj hebben tot hertoe een groot aantal afzonderljke apparaten leeren kennen en ) K. Küpfmüller, El. Nachr. Techn. dl. 2, blz. 263 (1925). * ut meetzender, stroomflter, aanpassngstransformatoren en brug hebben wj reeds, n den aanvang vermeld. Een andere toepassng van verschllende der beschreven apparaten vnden wj n de veldsterkte- en. stoorspannngsmeettafel. Deze bestaat ut den aperodschen hoogfrequentversterker met lampvoltmeter en een geschkt selectvtetsmddel. daar men n het algemeen de antenne- of stoorspannngen selectef wl meten. Het deale selectvtetsmddel voor dt doel s ongetwjfeld het verstelbare bandflter. De naam hoogfrequentbandflter s n den laatsten tjd veelvuldg msbrukt; slechts wenge der n den handel zjnde z.g. bandflters verdenen dezen naam werkeljk. Wj verstaan onder een bandflter een verpoot met endg begrensd doorlatngsberek, waarbj de golfweerstand over het grootste gedeelte van dt berek reëel en bj benaderng constant s.

26 56. Dc laatste voorwaarde s daarom belangrjk, omdat, zooals bekend s, practsch alleen bj zooveel mogeljk benaderde aanpassng van generator en verbruker aan den golfweerstand een endg overdragngsberek optreedt. Op een dergeljke aanpassng s bj de tot nu toe bestaande hoogfrequentflterschakelngen meestal heelemaal geen acht geslagen. Reeds de utvoerng van een vastnge- steld bandflter bedt tengevolge van de uterst gernge relateve bandbreedten, zooals de meestal n het hoogfrequentegebed gewenscht zjn (b.v. bandbreedte /\ f = 10 khz. bj een hoogfrequente f == 1500 khz. dus f/f = 1/150), eenge moeljkheden. Daarenboven werden wj her voor de opgave gesteld een contnu verstelbaar bandflter te bouwen. Herbj treden nog de volgende eschen naar voren, dat le. de absolute breedte van het doorlatngsberek, 2e. de grootte van den golfweerstand over het geheele frequenteberek constant moeten bljven. Aan al deze bepalngen kan slechts door het meervoudge brugflter, waarvan fg. 27 het schema dt berek worden de stroomen net alleen gerng, doch ook van geljke phase, waardoor een snel aanstjgen van de dempng optreedt. Op de theore van dt flter kunnen wj bnnen dt verband net ngaan en verwjzen naar de desbetr. publcate, de spoedg het lcht zal zen; van belang s her echter het fet, dat bj verschuvng van het doorlatngsberek slechts de capacteve waarden gewjzgd behoeven te worden, terwjl de spoelen onveranderd bljven, en dat daarbj voor het geval van constante absolute bandbreedte van het bandflter ook de golfweerstand n het geheele frequentegebed constant bljft. De constante, absolute bandbreedte verkrjgt men eenvoudg door gebrukmakng van z.g. frequentelneare draacondensatoren, de een zoodangen platenvorm beztten, dat de frequentcwjzgng van een aangesloten trlngskrng evenredg s met den draaïngshoek. b Heptr 5 \ \ 7?- VWjVWf y O O o* k Ht 2 tókte Fg. 28. Dempng van een H.F.-bandflter. Door koppelng van ver dergeljke Fg. 27. Brugflter. draacondensatoren op een gemeenschappeljke as en door gernge verdraang der.geeft, voldaan worden. Herbj zjn 4 trl- rotorpakketten ten opzchte van elkaar, lngskrngen va een dfferentaaloverdra- kan aan de voorwaarde van constante, ger gekoppeld. Het prncpe van dt bandflter berust daarop, dat bnnen een endg heel voldaan worden. absolute bandbreedte van het flter ge doorlatngsberek de stroomen n bede De eschen, welke aan de nauwkeurghed van dergeljke condensatoren wor takken groot en van nagenoeg tegengestelde phase zjn, zoodat het verschl tus- den gesteld, zjn ut den aard der zaak schen de stroomen, de aan den verbruker toegevoegd worden, groot s. Buten b.v. bj een capactetsnstellng van 50 zeer hoog. Wj merken herbj op, dat * 1 ;

27 57 Bandflter Aperodscher Verst ar ker 1 1 ' L Röhrenvoltmeter Fg. 29. Veldsterkte en stoorspannngsmeettafel. u u F een nauwkeurghed van overeenstemmng der condensatoren van mnstens 0,05 ta ft F dus van 1 /oo moet worden geescht. n fg. 28 s de dempngskromme van een vast bandflter aangegeven, dat op de golflengte van Köngswusterhausen (/ = 1635 m) afgestemd werd; de theoretsche bandbreedte s Een dergeljke veldsterkte- en stoorspannngsmeettafel toont ons fg. 29. Tenslotte wllen wj nog even de aandacht vestgen op een meettafel, de voor de metng van hoogfrequent- en totale versterkng van radotoestellen als functe van de frequente voor de opname van versterkngs- en selectvtetskrommen en KUrnJampfunpmesser ObschluO^K/erston/ tusqongsüberlroqer Nf Soannungsteter 1 Verstor ter. C ftoknotmeter [mpfanger MeGkosten NT McGletunq Schtvcöungs Orosset nesmg summer Verstorker kefte rotr Sender kunst/ Antenne Tïfcl ftohryottm Sctotttrett f tmpf Ausgnng Fg. 30. Radotoestellen-meettafel. A f = 10 khz. De golfweerstand van het bandflter bedraagt door de gernge relateve bandbreedte slechts wenge ohms. Daarom s het doelmatg voor selecteve metngen aan hooge mpedantes vóór het flter een lamp te schakelen, de door een hoogfrequent-transformator aan het flter wordt aangepast. Evenzoo wordt de spannng achter het flter n de verhoudng 1 15 opgetransformeerd, voordat men den aperodschen versterker erop aanslut. voor de metng van den totalen z.g. Klrrfactor der apparaten dent. (Fg. 30). Zj bestaat ut den n den aanvang beschreven meetzender, het egenljke meetapparaat, waarvan het voornaamste deel een nducteve spannngsdeeler met veelvoudge afschermng s voor de meetbare varate der antennespannng van het apparaat bnnen de grenzen 0,5 V a V., en een laagfrequentlampvoltmeter voor het meten van de utgangsspannng. n plaats hervan kan voor de vaststellng

28 . '» 58 t van den Klrr -factor van radotoestellen ook de Klrr -factormeter geschakeld worden. Een nauwkeurge beschrjvng van deze meettafel, de eerst slechts voor ntern gebruk bestemd was, s te vnden n de reeds genoemde publcate van Troeltsch, waaraan ook de bovenstaande afbeeldng ontleend s. Hoofdngeneur Clausng heeft n October 1930 over de zeer nteressante metngen met deze meettafel een voordracht gehouden. } Balansversterkng. door H. J. J. BOUMAN, Ass.. R. E. ngeneur N. V. Transformer Works. Amsterdam. '? ; * n het Januar-nummer van Rado- Ncuws komt op de pagna s een artkel voor, waarvan de ttel de vraag stelt Waarom Balansversterkng?. n dt artkel worden de voortreffeljke egenschappen van een balansversterker n het kort uteengezet, terwjl daarnaast erop wordt gewezen door den schrjver, dat het voor een volkomen balans noodzakeljk s, dat men beschkt over twee geljke lampen. k kan dt geheel onderschrjven. Ut den aard van mjn werkzaamheden heb k een specale stude gemaakt van de versterkertechnek, en daarbj kreeg k n den loop der tjden een groote voorlefde voor balansversterkng. En wel n de eerste plaats omdat n verband met de grootere roosterrumte van den balanstrap meer geludsvolume aan de roosters kan worden toegevoerd, zonder gevaar voor overbelastng of vervormng. Ten tweede omdat men met behulp van klene lampen een grooter nuttg effect kan bereken dan met één lamp van dubbel vermogen n een enkelvoudgen endtrap, waarbj dan n den regel de grootere lamp meer kost dan de twee klenere tezamen. Tenslotte s de utgangstransformator wegens afwezghed van geljkstroommagnetsate bj een balansversterker ut te voeren n klenere dmenses. Ten denste van rado-centrales werden enkele jaren geleden veelal balansversterkers gebrukt, utgerust met twee of meer lampen TB 04/10 (Phlps). Met deze lampen was heel wat berekbaar. Zonder bezwaar kon men deze lampen. vereenngen tot een zes- of achttal, waarbj dan aan weerszjden van de balans dre of ver lampen parallel werden geplaatst. Groote rado-centrales, o.a. n de Zaanstreek, functoneeren thans nog met dergeljke versterkers. Voor de benoodgde negateve roosterspannng maakte men oorspronkeljk gebruk van een batterj, welke n den loop der tjden, behoudens enkele utzonderngen, werd vervangen door automatsche roosterspannng. n 1928 kwam Phlps ut met de lamp E408, waarvan de electrsche data, met utzonderng van de gloespannng, vrj wel overeenkwamen met de van de TB 04/10. n de praktjk bleek helaas, dat aan de kwaltet van de neuwe lamp wel het een en ander ontbrak. n een enkelvoudgen 10-Watt versterker voldeed de lamp best; de geludskwaltet van den versterker scheen ets beter te zjn, dan

29 59 l van een versterker met lamp TB 04/10, doch daarnaast bleek, dat de levensduur korter was. Wlde men echter de E 408 gebruken n een balansversterker, of n een parallelschakelng, dan stond de neuwe lamp toch wel belaangrjk achter bj de TB 04/10, zoodat deze laatste zch net let verdrngen. De ondervndng leerde, dat bj gebruk van twee lampen E 408 een van de lampen al gauw een roode anode kreeg, en wanneer men net tjdg den versterker utschakelde, dan volgde onsate van de gasvullng, en de lamp werd onbrukbaar. n 1929 werd een neuwe lamp geboren, thans van het 25-Watt type, n.1. de F 704. Deze lamp bleek de bovengeschetste onhebbeljkhed n versterkte mate te beztten. Zocht men voor een balansversterker twee lampen ut met een geljke karakterstek, dan was deze geljkhed toch maar van betrekkeljk korten duur. De bedrjfszekerhed was zoek, en meermalen s n de dagen de verzuchtng. geslaakt; zoolang Phlps geen betere lampen maakt, geen F 704 n balansversterkers. Op zekeren dag kreeg k de opdracht een versterker te ontwerpen ten behoeve van een brandalarmnstallate. Een der eschen welke werden gesteld, was, dat een defecte lamp geen bedrjfsstoorns mocht veroorzaken. Verder mocht geen batterj worden gebrukt, zoodat k was aangewezen op automatsche negateve roosterspannng. Aangenomen werd, dat een lamp bjv. n den aanvang van den nacht kon defect geraken, en dt defect dan eerst den volgenden morgen door den controleur kon worden bemerkt. Het was zeer de vraag of zelfs de sterke TB 04/10 het een geheelen nacht zou uthouden, nden haar tweelngzuster n het begn van den nacht den geest gaf, met het gevolg dat voor de overlevende lamp de roosterspannng veel te laag zou zjn, met al den aankleve van den. Toepassng van een normale parallelschakelng moest derhalve van de hand worden gewezen. Aanvankeljk wlde k door mddel van een afzonderljk geljkrchtertje de benoodgde roosterspannng aanleggen, doch dat verhoogde weer de kans van een lampdefect, daar ook dt geljkrchtlampje het eeuwge leven net heeft. Ten slotte kwam k op de gedachte edere lamp een afzonderljke gloestroomvoedng te geven, en de bede gloestroommddens eder afzonderljk va een weerstand, berekend voor de roosterspannng van één lamp, te verbnden met de mn van de plaatspannngsbron. De versterker werd bj wjze van proef aldus gebouwd, en het bleek nderdaad mogeljk één lamp ut den versterker weg te nemen, zonder dat de andere lamp afwjkngen vertoonde, of geludsvervormng optrad. Het spreekt vanzelf, dat onmddelljk beproefd werd of deze oplossng ook kon worden toegepast n een balansversterker utgerust met de zoo teere lamp F 704. nderdaad was het geluk met ons. Na beproevng op langen termjn bleek de bedrjfszekerhed volkomen gehandhaafd te zjn. Zelfs een 100-Watt versterker, waarbj de lampen F 704 twee aan twee parallel geschakeld werden, eder met een aparte gloestroomvoedngen roosterspannngsweerstand, bleef volkomen betrouwbaar. nmddels trachtte de N.V. Transformer Works te Amsterdam op deze schakelng octroo te verkrjgen. Een aanvrage hertoe werd ngedend onder Nr , n het voorjaar Zooals het meestal met octrooaanvragen gaat we hoorden een jaar lang nets; doch n Aprl 1931 kwam zoowaar een antcpate opduken, n den vorm van een Amerkaansch octrooschrft ten name van den bekenden G. D. Robnson, de deze schakelng op 1 Jun 1926 vastlegde.

30 60 ; 3» r ; Welswaar was de omschrjvng van het octrooschrft net geheel van denzelfden aard als onze aanvrage, doch na herhaald overleg werd de aanvrage weer ngetrokken, daar de antcpate te sterk was om daartegen n verweer te gaan. n Augustus 1931 publceerde Wreless World een artkel van Cockng, waarover n het bovenaangehaalde artkel van Rado-Neuws reeds werd gesproken. Tegeljkertjd werd de- schakelng ook gepublceerd n het Amerkaansche tjdschrft Projecton Engneerng. Kort daarna kwam de N.V. Arm ut met een schema van volkomen geljken aard. Thans wordt de schakelng allerwege toegepast. Opmerkeljk s wel, dat wj zoolang onze octrooaanvrage lep, nergens de bewuste schakelng aantroffen, terwjl deze kort na het ntrekken van de aanvrage aan alle kanten kwam opdagen. Ten gereve van de lezers volge her het schema n prncpe. Men kan n deze schakelng de plaatstroomen van- bede lampen op geljke waarde nstellen, nden men voor de roosterspannngsweerstanden gebruk maakt van regelbare weerstanden. Wanneer nu door een of andere oorzaak één lamp utvalt, zal de anodespannng tengevolge van vermnderde afname ets stjgen. Deze stjgng heeft een verhoogden anodestroom ten gevolge, waardoor n den roosterspannngsweerstand weer een hoogere roosterspannng ontstaat, welke geheel s aangepast aan de hoogere anodespannng. Welswaar s de balans verbroken, doch de tweede overbljvende lamp s gered. Ook voor parallelschakelng kan men deze schakelng met de noodge wjzgng met succes toepassen. Gaat er dan een o o o o ' o o o o o o o. y* lamp defect, dan s de versterker met vermnderd vermogen nog ntact. k heb ets tegen op het schema, afgebeeld n fg. 2 op pagna 31 van Rado- Neuws Nr. 1. Her staan bede roosterspannngsweerstanden parallel. ngeval her een lamp sneuvelt, zal de anodestroom van de eene overbljvende lamp O 'o o o o o X <u föj a (Ht? s v / zch verdeelen over bede weerstanden, waardoor voor de lamp een te lage roosterspannng ontstaat. Het bezwaar van een afzonderljke gloestroomwkkelng weegt m.. net op tegen het voordeel dat men daarmede het leven van zjn versterkerlampen beschermt. Amsterdam, Maart

31 61 De nvloed van de rooster-anode-capactet van de detectorlamp n toestellen zonder terugkoppelng Door A. VAN SLUTERS. De rooster-anode-capactet van normale detectorlampen bedraagt n het algemeen 4 a 5 ja tu F. Voor zoover dergeljke lampen n een ontvanger met terugkoppelng gebrukt worden, heeft deze roosteranodecapactet geen nadeelgen nvloed. n ontvangers zonder terugkoppelng, zooals deze wegens hun eenvoudge bedenng meer en meer gebrukt worden, speelt echter de rooster-anode-capactet van de detectorlamp een belangrjke rol en n dt geval s het mogeljk, zooalsheronder aangetoond, door het gebruk van een detectorlamp met klenere rooster-anode-capactet een belangrjk grootere versterkng en betere selectvtet te verkrjgen. Fg. 1 geeft het prncpe schema van zulk een detectorlamp. C s s de roosteranode-capactet, C s een condensator, de een afledng vormt voor de hoogfrequente stroomen, zoodat deze net hun weg door den laagfrequentversterker zoeken. De capactet van C moet dan ook zoo groot mogeljk zjn, echter s er een bovenste grens, omdat door een te groote capactet de hooge tonen te veel verzwakt zouden worden. Meestal kest men voor C een condensator van 1000 /<F- Wj moeten nu de mpedante nagaan van deze schakelng tusschen de punten a en b, waaraan de roosterafstemkrng lgt. Het schema van fg. 1 kan vervangen worden door dat van fg. 2. Hern s de lamp vervangen door een generator met een EMK geljk aan gvb n sere met den nwendgen weerstand R,; vb s hern de rooster-wsselspannng en g de versterkngsfaktor. Tusschen de punten a en b s bovenden nog een rooster-wsselspannng vg werkzaam. De roosterstroom s aangegeven door g, de anodestroom door. De generator gv.. drukt een stroom a door den nwendgen weerstand R en den condensator C. Herdoor ontstaat een spannng va aan de klemmen van den condensator. De grootte van a wordt n hoofdzaak bepaald door R, omdat R, groot s ten opzchte van den weerstand van den condensator. B.v. s bj de Phlps E424 R. = 7000 Ohm, terwjl de weerstand van den condensator C,

32 r 62 ï ; ; ; een capactet van 1000 pp F. aannemende, bj een golflengte van 600 m slechts 320 Ohm bedraagt. Wj vnden dan ook practsch voor de grootte van a la = Ï = SV (1) Bovenden s a vrjwel n phase met vb. De spannng va aan de klemmen van den condensator C s geljk aan v _?_ = Syc (2) a wc wc en deze spannng va jlt 90 na bj en dus ook bj vb, omdat a en vb practsch gesproken n phase zjn. Stlzwjgend s de nvloed van B op de spannng aan den condensator C verwaarloosd, doch dt s zeker toelaatbaar, omdat B zeer veel klener s dan. Dt volgt reeds daarut dat CaB zeer klen s ten opzchte van C. Het schema van fg. 2 kan nu vervangen worden door dat van fg. 3, waarut bljkt, dat de stroom B door den condensator CaB veroorzaakt wordt door 2 wsselspannngen, nl. vb en va, waarbj vu 90 najlt ten opzchte van vb. Deze toestand s n fg. 4 nader aangegeven. De spannng va veroorzaakt een stroom door den condensator CaB de 90 bj v voorjlt en de dus n phase s met vb. (Ze fguur 4). De grootte van dezen stroom sr s geljk aan,r=v1"cu=- to C = Sve (3) W C as De spannng vb veroorzaakt een stroom Be, de 90 voorjlt bj vb, en de geljk s aan c gc VB (jq Oog* De stroom B bljkt dus ut een ohmsch gedeelte gr en een capactef gedeelte BC te bestaan en wj kunnen de mpedante tusschen de punten a en b dan ook voorstellen door een parallelschakelng van een weerstand rb en een capactet CB (ze fg. 5) zoodang dat r = ^ = X (4) en 8 8r C e S ' Cc = Cag (5) De parallel capactet CB veroorzaakt een verstemmng van den afstemkrng de gecompenseerd moet worden en dan verder onschadeljk s. De weerstand rb, de parallel aan den afstemkrng staat, heeft daarentegen een belangrjke dempng van den krng tengevolge. s b.v. C = 1000 u F., CaC = 4 pp F. en S = 3,5 ma/v, dan vndt men voor rb een waarde van ca Ohm, dus een zeer belangrjke dempng. Hoe klener CaK s des te grooter wordt de weerstand rb en des te gernger de dempng. Vergeljken wj een dergeljke lamp met de Phlps E424, waarvan de Cnc nu 1.7 pp F. bedraagt, dan wordt n dt geval de waarde van den parallel weerstand onder de boven gegeven voorwaarden ca Ohm. Dt beteekent een belangrjk klenere dempng en daardoor een grootere hoogfrequentversterkng n den roosterkrng van de detectorlamp, zoowel als een grootere selectvtet. KSf - j.

33 63 Vereengngsneuws. BBLOTHEEK. Hanonkelstraat 23, Den Haag. Leestjd 14 dagen. Het gecombneerde le en 2c supplement 1932 op den catalogus 1929 s verschenen en wordt op aanvrage aan het Secretaraat, Obrechtstr. 106, den Haag, aan leden der N.V.V.R. toegezonden. n de bblotheek zjn opgenomen R. Stranger, The outlne of wreless for the man n the Street, 1932, 816 blz. M. W. H. de Gorter, Hoe maak k zelf een televse-ontvanger? 1932, 64 blz. P. H. Brans, Storngen bj de radoontvangst, 2e dr. 1931, 104 blz Energebronnen voor rado-apparaten, le deel, Droge cellen en accu s, 1928, 143 blz dem, 2e deel, Flters voor anode en gloestroom, 1929, 155 blz Hoe bouw k de beste antenne? 1931, 83 blz Pract. storngsbestrjdng aan het Ontvangtoestel, 1931, 21 blz. J. Luyckx, Superheterodynes, 1930, 35 blz. J. G. R. van Dyck, Praktsche televse, 1932, 46 blz. FNANCEEL VERSLAG OVER De rekenng over 1931 wjst een nadeelg saldo aan van f De nkomsten hebben bedragen aan contrbute van donateurs en leden.... f aan gekweekte rente wnst verkoop nsgnes, handledngen, enz f De utgaven hebben bedragen tjdschrft... bblotheek... drukwerken enz... Tegemoetk. admnstratef Secr.-Pennngm.... honorarum redacteur.. nstrumentarum... Subsdes afdeelngen.. Onkosten propaganda-denst - Bureaubehoeften Port, telegrammen, telefoonabonnement en gesprekken, zaalhuur, onkosten vergaderng...- Lezngen, demonstrates.. - Onvoorzene utgaven.. - zoodat het nadeelg saldo bedraagt...- Het effectenbezt bestaat ut f * * ' f f Nederland 1917, 4/2 %, f Ned.-ndë 1929, 4/2 %, f Nederland 1911, 31/2 %, f 500. Ned.-ndë 1916, 5 %, f 500. Ned.-ndë 1926, 4>/2 % en parasseert op de debetzjde der balans, met een waarde ad f Gaan wj de debetzjde der balans na, dan zen wj daarop als verdere bezttngen der Vereen-gng vermeld een saldobj A. van Hoboken & Co s Bank ad f alsmede een kas-saldo ad f , zoodat het kaptaal van de Vereengng bedraagt f

34 l ' R- 1 r j 64. * *» nkomsten leden a f leden a f leden a f 2.. donateurs... nterest... BEGROOTNG Totaal.. Utgaven. Bblotheek... nstrumentarum... Tjdschrft... Subsdes afdeelngen, tjdschrften... f f f Voordrachten... Tegemoetk. admnstratek. Secr.-Pennngm.... Honorarum Redacteur.. Port, zaalhuur, telefoon, telegrammen, onkosten vergaderngen, enz... Drukwerken enz... Onvoorzene utgaven.. Propaganda en nlchtngendenst... Onkosten Commsses enz Totaal.... f De Secr.-Pennngm. ;. M ; EEN STANDAARD-WERK voor ederen rado-amateur en voor ederen rado-techncus s HET DRAADLOOS AM ATEURST ATON door J. CORVER TWEE DEELEN, ACHTSTE DRUK Prjs per deel ngenaad f 2,50, n prachtband f 3,50 Verkrjgbaar door tusschenkomst van den boekhandel of rechtstreeks van den utgever tegen nzendng van het bedrag plus 20 cent voor porto - Utgave van de N.V* Utgevers-M^ voorh. N* Veenstra Den Haag, Laan van Meerdervoort 30 V..

35 Fa. Ch. VELTHUSEN OPGERCHT 1891 TELEFOON OUDE MOLSTRAAT 18 DEN HAAG. De MAVOMETER een kunstwerk der meettechnek. Prjs f (zonder toebehooren). Met shunts en weerstanden zjn 59 metngen mogeljk. LEVERNG VAN LOSSE ONDERDEELEN. rjnjamaar.ra z zrzj LAMPEN De lampen, de ook NDERDAAD datgene presteeren, wat men, op grond van de karaktersteken, ervan mag verwachten De Heer CORVER schreef n Rado-Expres... Wat dat betreft, zou er veel voor te zeggen zjn ns algemeen de methode werd toegepast van den fabrkant der GlDCO-lampeu, de net de uterste waarden opgeeft maar gemeten waarden bj een veel lagere nnodespannng dan de maxmale en bj nul roost erspannng. Maxma zou men alleen oscllographscl kunnen bepalen wlde men net reeds bj de metng de lamp bederven. Opgaven als de der GECO-lampen daarentegen kan men zelf nameten; en dan bljken ze ook te kloppen VRAAGT UTVOERGE PROSPECTUS MET KARAKTERSTEKEN BJ Nassau-Ouwerkerkstraat N. V. Algemeene Rado mport Maatschappj 3 DEN HAAG. NEUWE geheel herzene derde druk KORTEGOLF-ONTVANGST door r. J. J. NUMANS PRJS NGENAAD f4.-, GEB. f5.50 Alom bj den boekhandel verkrjgbaar, en tegen nzendng van het bedrag, plus f 0.20 voor porto, bj den Utgever N. Veenstfa Laan v. Meerdervoort 30, Den Haag.

36 LORENZ RADO ZEND- El ONTVANGNSTALLATES VOOR ALLE VOORKOMENDE DOELENDEN. K D RM BLOKCONDENSATOREN VOOR ALLE VOORKOMENDE DOELENDEN. ; ; LAAN VAN MEERDER- VOORT 30 C.E.B DEN HAAG TELEF TELEGR. CEB HAAG