BFy. fmlaaoa 6J5. <Fi IZ2. gmj Gjjj <S> 6=^5. rstdl. CFj. -:*y .01. »«0 MUf lyiiil. ImlQ. 6*" S ««s. o i <Fi. G^i. No APRIL dc JAARGANG.

Transcriptie

1 No APRL dc JAARGANG. & 9 no.01 QBDBQ nutfl mlq m j'mut'. ^jgf' 0330; pu S3 6*" S ««s ^Banssssg:-? BFy nfl 0 Z2 7 Ml j > ( Ml H U Ml Ml! (! { nny fmlaaoa ndf g O**1*! ynn Q»»] 3^. WallJ <S>, 'x* m gmj Gjjj 6J5 <F o <F 6=^5 CFj»«0 MUf lyl <S>»H8M j rstdl ; Q ORC&AAN vao de H D. VE.R.. voor RADOTELE-GxRArE. -:*y MllH G^ & <d (D l

2 NAAMLOOZE VENNOOTSCHAP 99DZERDA-RADO DEN HAAG - BEUKSTRAAT 10 TELEFOON Gehoorzaal 2 6 en 8 10 uur Standaard-Rado-Ontvangtoestellen Coronaphon lypen: r Standaard-Mcrophon-Gramophon-Versterkers Magnaphon typen: r r Standaard-Electro-dynamsche Ludsprekers Magnavox typen :M7 R4 R80 R 500 Standaard-Meetnstallates Bolfmsters Capacletsmelars Zelfnductemeters Dsmenmalers Standaard-Rado-Onderdeelen H.F. Smoorspoelen H.F. Koppelelementen 11 coronaspoeen Trekstaven Detector potentometers Gejl(le F. zelfnductesl To onf lters Bandflters j Corona-Koppelspoeltjes Raamantennes [ Weston-meters Zenth-weerstanden

3 N APRL dc JAARGANG. ORGAAN VAN DE NED. VER. Onder Redacte van J. CORVER, BURNERSTRAAT 38, DEN HAAG. V VOOR RADO-TELEGRAFE. N Utgever: N. VEENSTRA, V R btjl LAAN VAN MEERDERVOORT 30f DEN HAAG, Tel Abonnementsprjs voor net-leden f 9. per jaargang van 12 nummers. Butenland f\0. Leden der Vereengng (contrbute fs. per jaar) ontvangen het maandblad grats. Secretarls-Pennlngmeester: B. Slkkerveer, Obrechtstraat 104/6, den Haag. NHOD: Detals ut de werkng van electro-accoustsche weergevers. Karakterstek verstelng. Wat zullen de allerkortste golven ons nog brengen? Stablseerng van hoogfrequentversterkers met behulp van Wheatstone sche bruggen. Vereengngsneuws. Openbaar gemaakte Octrooaanvragen. Detals ut de werkng van electro-accoustsche weergevers. Door r. H. MAK. Hoewel n het algemeen een eder bekend s met de begnselen van de werkng van telefoons en ludsprekers, zjn enkele punten van het algemeen begrp meest net z6o gedetalleerd, dat een afzonderljke beschouwng daarvan overbodg s te achten. Het s n.l. altjd aangenaam als men de verschllende egenschappen van een apparatuur n practsche formules kan utdrukken, omdat het dan meer mogeljk wordt, door mddel van z.g. voorutberekenng een neuw ontwerp te maken, waarvan men bj voorbaat al vrj nauwkeurg de egenschappen kent. Het s dan tevens mogeljk aan specale eschen, voor specale gevallen, tegemoet te komen en het ontwerp te leden n de rchtng van meer doelmatge constructe. n het meest ongunstge geval gaat het begrp omtrent het apparaat n kweste erbj voorut, wat opzchzelf al veel waarde heeft. Enkele onjuste gevolgtrekkngen, welke vrj popular zjn, hoop k tevens met dt artkel naar het verleden te verwjzen. E6n hervan s b.v. de overtugng dat het zeker s, dat de weergavesterkte afhangt, ja evenredg s met de sterkte van den magneet, n de constructe aangebracht. Daar deze magneet geen

4 90 energe levcren kan, s een twjfel aan de voorgaande stellng wel te motveeren. Ten ende de weergave qualtatef op het beste pel te brengen, wl men, zeer terecht, een onafhankeljkhed van de frequente bereken. Fout s het, dt te zoeken n de rchtng van zuver electrschen weerstand. Dan toch resulteert ut ons ontwerp een apparaat, dat voornameljk de toegevoerde electrsche energe omzet n warmte, wat voor ludsprekers net het hoofddoel s, de net te populare thermo-telefoon utgezonderd. Evenzoo geraakt men n moeljkheden, nden men een transformator wl berekenen, de de energe-overdracht aan den ludspreker zoo gunstg mogeljk doet zjn, n.l. door de weerstanden (mpedantes) aan een zjde van den transformator geljk (c.q. n een bepaalde verhoudng) te maken. Als bass voor deze aanpassng moet men de mpedante van den ludspreker kennen. Neemt men her den Ohmschen weerstand, dan heeft men wel een bass, doch voorzoover het geen thermsche constructe betreft, een vrj slordge. Dat de resultaten net ver naast de gunstgste aanpassng vallen, bewjst slechts, dat de Ohmsche weerstand n vele gevallen nogal maatgevend s voor de resulteerende waarde van de mpedante en dat de aanpassng net een krtsch verloop heeft. Door deze en nog andere onlogsche redeneerngen, voelen we ons tot een verdere beschouwng gedwongen. n de eerste plaats kunnen we vaststellen, dat slechts dat deel van de toegevoerde energe, dat als geludstrllngen wordt utgestraald, als nuttge energe s aan te merken. Arbedslooze bewegng, mechansch of electrsch, omzettng n warmte of n arbed voor vervormng van materaal of wrjvng, dat alles s net de bedoelde prestate en dus opzchzelf ongewenscht en tot op zekere hoogte verles. Hoogstens kunnen we deze energeomzettngen als noodzakeljk kwaad appreceeren. Tenende het geheele vraagstuk te overzen, komen we tot de noodzakeljkhed de omzettng van energe n de verschllende vormen te beschouwen en te vergeljken. Om nu een geledeljken opbouw van begrp mogeljk te maken, bespreken we de verschllende egenschappen n volgorde en wel zoo, dat telkens het onderhanden zjnde detal tjdeljk als het eeng belangrjk verschjnsel wordt behandeld. Wordt dan later de waarde van de detals n formule utgedrukt, dan kunnen we de verschllende verschjnselen op onderlngen nvloed vergeljken. ' Wj begnnen met te veronderstellen, dat de ludspreker gden j

5 91 mogeljkhedheden bevat tot andere energe-omzetttng, dan voortvloet ut de joulesche warmte. Er mogen dan geen 'bewegeljke dcelen zjn. Het gevolg s, dat slechts een spoel overschet, welke zuver als smoorspoel s te beschouwen. Deze s dus n een vervangngs schema af te beelden als een zelfnducte, waarmede de Ohmsche weerstand n sere s geschakeld. Parallel heraan, dus drect tusschen de klemmen, kunnen we ons de wkkelcapactet denken. Deze zeer normale electrsche egenschappen zjn van zoodange populartet, dat her net bchoeft te worden betoogd, dat zj voor berekenng vatbaar zjn. Zoodra we nu de mogeljkhed van bewegeljke deelen nvoeren, echter zonder de mogeljkhed van stralng toe te laten, dan krjgen we te maken met energeverbruk voor wrjvng en vervormng van materaal. Daar deze bewegende deelen noodwendg massa moeten beztten en vrjwel altjd door eengerle veerkracht aan hunne plaats ten opzchte van de rest der apparatuur gebonden moeten zjn, zoo zullen arbedslooze bewegngen ontstaan, geheel geljkwaardg aan wattlooze stroomen. Am** \ t ' o~ D m mr l K ' V-J' c»rr U K Het s geen gewaagde veronderstellng, dat, om den wrjvngsen vervormngsarbed te leveren, ook electrsche arbed aan den ludspreker moet worden toegevoerd, terwjl de arbedslooze bewegng slechts s op te wekken door het opnemen van wattloozen stroom ut den generator. Voeren we nu nog de koppelng met de lucht als medum voor het utstralen van geludstrllngen n, dan krjgen we een denpng n het mechansch systeem en tevens een vermeerderng van de meeslngerende massa, doordat een hoeveelhed lucht aan het trllend systeem wordt gekoppeld. Doordat nu de verschllende nvloeden, welke de bewegng van het trllend systeem bepalen, stroomen doen opnemen, n elk geval bjdragen tot het bepalen van den totaal opgenomen stroom, lgt

6 92 het voor de hand, deze nvloeden als clectrsche mpedantes te wllen utdrukken. Hertoe s het nu noodzakeljk deze nvloeden geheel afzonderljk te bezen en een vervangngs-schema voor een ludspreker te cotstrueeren waarn het specfek karakter just s utgedrukt. Veronderstellen we een zeer hooge waarde voor den Ohmschen weerstand van de spoel, dan zal het dudeljk zjn, dat, hoe ook de nechansche en accoustsche functes zjn, deze laatste geen nerkbaren nvloed op den verbrukten stroom kunnen doen gelden. Ware deze weerstand R zeer gerng, doch de electrsche zelfnducte L zeer hoog, dan verkregen we een zelfde beeld. Zouden echter R en L zeer klen zjn, dan zou, nden de spoelcapactet net te grooten nvloed had, de stroom door den bewegngstoestand worden bepaald. Dt gedrag kunnen we toetsen aan een vergeljkng met een electromotor. Als deze veel weerstand heeft, kan door al of net belasten vrjwel geen nvloed op het stroomverbruk worden utgeoefend (speelgoednachnetjes). De normale, economsche machne' echter, met relatef klenen weerstand en zelfnducte (magn. strobng) brengt de belastng als een zeer merkbare stroontoename (mpedante afname) op het voedend electrsch crcut over. n het vervangngsschema moeten we dus alle mpedantes, ut den bcwegngstoestand voortvloeend, als n sere met R en L geschakeld aanbrengen. Daar verder alle ndvdueele nvloeden op de bewegng zcl kunnen doen gelden, tot benaderden stlstand toe, waarbj elke, door bewegng veroorzaakte mpedante een kortslutng wordt, moeten we al deze onderlng parallel geschakeld denken. De appara tuur werkt volgens deze beschouwng als een nrchtng voor translate van mechansche mpedantes naar electrsche. We kunnen zoodoende de eerste als oorspronkeljke, de laatste als overgebrachte grootheden beschouwen. Er bestaat een egenaardge relate tusschen deze beden. Gaan we n.l. na wat een remmng van de bewegng door een der ndvdueele oorzaken beteekent. Mechansch s bewegngsbeperkng een toename van mpedante. De beperkng der bewegng heeft een grooter stroomopname tengevolge, zoodat, n electrsche grootheden, er een mpedanteafname ontstaat. Vonden we, al redeneerend, een prncpeele parallel-schakelng der mechansche en accoustsche mpedantes n overgebrachten toestand, n den oorspronkeljken toestand vnden we een sereschakelng.

7 93 Het toenemen van een ervan kan n.. de bewegng doen ophouden. Herdoor wordt de nvloed der anderen gecoupeerd, wat met het karakter van parallelschakelng n strjd s, echter met sere-schakelng geheel overeenkomt. Veronderstellen we nu, dat de eenge mpedante, n het systeem werkzaam, de overgebrachte mpedante van een der afzonderljke oorzaken van beperkng der bewegng s. Deze oorzaak zou dus trllngsutstralng, wrjvng, massa of veerkracht zjn kunnen. De n de spoel vloeende stroomen leveren werkzame krachten op, welke als oorzaak van de bewegng zjn op te vatten. Ze zjn de eenge oorzaak, en de bewegng welke we beschouwen, s, volgens de vorge veronderstellng het eeng gevolg. Zoolang de grootte of faze van den opgenomen stroom net overeenstemt met de gevraagde krachten, zal er een postef of negatef overschot zjn. Een evenwcht zal aanwezg zjn, zoodra, door de snelhed van bewegng, een tegenspannng wordt opgewekt, geljk aan de aangelegde. Met formules kunnen we de werkzame krachten als functe van de stroomen utdrukken; de snelheden als functe van de spannng. Herut trekken we vveer twee concludes: le. De kracht, het mechansch. aequvalent van spannng, wordt n een formule vergeleken en evenredg voorgesteld met stroom^ sterkte; de snelhed, het aequvalent van, stroomsterkte, met spannng. Dt s een verwsselng, geljkwaardg aan de, welke we alreeds bj de translate van mpedantes ontmoetten. 2e. Deelen we de spannng door den stroom, dan krjgen we een utdrukkng voor de overgebrachte mpedante, n electrsche grootheden, n Ohms. Her lgt dus prncpeel de weg om de grootheden van het n de fguur gegeven vervangngs-schema te bepalen. Voor elk afzonderljk geval vnden we dus deze mpedante, als een functe van kracht en snelhed en nu s het slechts noodzakeljk de bewegng te kennen met den er op werkenden nvloed, om de komende utdrukkng verder te ontwkkelen. We staan nog voor twee gevallen, n.. de electro-magnetsche constructe en de, zoo populare electro-dynamsche. Wat nu den nvloed van snelhed en kracht op het electrsch crcut aangaat, s met veel grooter zekerhed van de laatste, dan van de eerste constructe ets te zeggen. De electro-magnetsche constructe heeft als hoofdkenmerk, dat de bewegng rechtstreeks nvloed heett op de grootte van,een magnetsche luchtspleet en dat de bewegng daarmede veldveranderngen, en va deze, e.m.k. s vermag op^ te wekken. Hern zjn veel nvloeden van onregelmatgen aard,

8 * r s 94 zooals magnetsche spreadng n het magnetsch crcut van bewegend anker en veldmagneet, welke met de luchtspleet vareert; verder de bekende magnetsche permeabltet en meer drect op de bewegng ageerende aantrekkngskrachten. Het s daarom wel net utgesloten, dt syst'eem n een berekenng op te nemen, doch zoowel de eenvoud, als de realtet zjn er mede gedend, door ons tot de electro-dynamsche constructe te beperken. Alvorens verder te gaan, zullen we her, om de overzchteljkhed te denen, de voornaamste symbolen, de herna n verschllende utdrukkngen gebrukt zullen worden, n een tabel, met hunne beteekens verzamelen. Weerstand... Zelfnducte.... Capactet... Aantal wndngen. Spec, geledngsverm Draad dameter.. Spoel dameter.. Draadlengte... Massa... Veerspannngsconstante n Gram/c.m.. Verlesconstante voor wrjvng en vervormngsverlezen n G. sec/c.m... Drukkng G/cm2... R L C w k D d / M. p c P Bevvegngssnelhed v. d. trllende mddenstof V Soorteljk gew. mddenstof G/cm3... Q Straal v. h. stralend apparaat (conus, bol e.d.) r Golflengte n de mddenstof l Mechansche verlesweerstand (overgebr.). Rv Accoustsche stralngsweerst... Ws dem overgebr... Aeq. zelfnd. der veerkr... Rs Lr «Aeq. capactet v. d. massa... Cm Voortplantngssnelhed... Jzerdoorsnede cm2... Werkzame kracht... Versnelng cm/sec a Fy K A Ampltudo... S Frequence... f Crkelfrequente... Magn. veldsterkte... Magn. nducte... co H B 1 zuver electrsche egenschappen.

9 Kopervulfactor Wkkelrumte. Vcrsnellng.. t j 95. Kc F A We komen nu tot de berekenng van cle verschllende deelen van het vervangngsschema. De electrsche grootheden laten zch vrj eenvoudg een waarde toekennen. De weerstand R s utgedrukt n den bekenden vorm: l R = k y D2 4 wat, na nvoerng van / = w^d geeft: 71 wd R = k t U2 4 of 4 w d R = kd* (1) Bj een kopervulfactor Kc en een beschkbare wkkelrumte (totaal doorsnede v. d. spoel) F s: KcF = nl4 D2w, zoodat ook voor den weerstand s te schrjven, ngeval we aan een bepaalde wkkelrumte zjn gebonden: n w d R = W Q of na omrekenng: /2 R== (2) n d k F Kc ' * Herut zen we, dat de weerstand, behalve van enkele constanten als k en Kc afhangt van /- en de grootheden de het spoelvolume bepalen: d en F. Zjn we dus aan een bepaald spoelvolume gebonden, dan s de weerstand nog slechts van /2 afhankeljk. Daar zooals bljken zal, ook alle andere grootheden van het vervangngsschema met /2 evenredg zjn, s hermede 'bewezen dat de relateve nvloed van den weerstand van draaddkte en lengte onafhankeljk s. De waarde ervan* tenopzchte van de andere mpedantegrootheden, s dus slechts door wjzgng van het spoelvolume te benvloeden. Ut (2) bljkt, dat een groot spoelvolume gunstg s voor het bereken van een klenen weerstand. Verder zjn, zooals te verwachten, een groot geledngsvermogen en groote vulfactor gunstg om R klen te houden. De capactet van een spoel s slecht voor berekenng toegan-

10 96 r keljk. De practjk geeft voor spoelen, zooals n electro-dynamsche constructes gebrukeljk, een capactet van ong. rond 100 p p F. Zoodra meer lagen aanwezg zjn, heeft het aantal vverg nvloed. We s er nvloed van de spoelbreedte te vervvachten en geven breede spoelen tot groote capacteten aanledng. Daar de capactet als een mnder gewenschte egenschap s aan te merken, zal, bj.de wenge afhankeljkhed ervan van de afmetngen der spoel en van de wkkelngsaantallen, het gunstger zjn, met spoelen van gernge totale mpedante te werken. Herdoor wordt voorkomen, dat de capactet zch met andere schemadeelen tot een n hoorbare trllng resonneerend systeem vereengen kan. Eveneens s het toepassen van zeer dun emalledraad (0.1 mm of mnder) beslst af te raden. De laagohmge spoel heeft alreeds een gernge egencapactet, welke bj aanpassng aan een trode nog door tusschenkomst van den transformator wordt vermnderd. Een hoogohmge spoel heeft door de vele wdg per laag, door de dunne solate, ut zch zelf al een grooter C, welke dan net of. n mndere mate door den aanpassngstransformator wordt gereduceerd. Wat de egencapactet aangaat, s het dus gunstger ludsprekers met laagohmge dan met hoogohmge spoelen te construeeren. Zooals we reeds zagen, s dt voor den weerstand van geen beteekens. De zelfnducte van de bewegeljke spoel van een electro-dynamschen ludspreker s, volgens berekenngen, gebaseerd op een jzerkern en luchtspleet, net goed te benaderen, daar voor het bedrjf de nvloed van de masseve kern en den kortslutrng te groot s. Een goede benaderng geven de formules voor spoelen n lucht, zooals n de vroegere utgaven- van Het Draadloos Amateurstaton (wd)2 L = 0,01 (3) h (h + 0,43 d) ' (mcr. H) welke vorm met benaderng geklt voor spoelen waarvan de lengte net groot s t.o.v. den dameter. Voor de bewkkelde lengte s her h gebrukf. We zen her dat behalve van de afmetngen van de spoel, de zelfnducte afhangt van w2 d2 wat met /2 eventedg s, zoodat ook /* maatgevend s voor de zelfnducte, evenals voor den weerstand. Voor de electro-magnetsche constructe, waar een klene luchtspleet en bjna gesloten jzeren magnetsch crcut aanwezg s, kan men de zelfnducte berekenen door na te gaan welke magnetseerngsstroom bj de eenhed van wsselspannng wordt opgenomen. Herdoor komt men^ tenslotte tot een vorm: L = Fy w2 10-G waarn 1 \

11 we, bj cons tan te afmetngen (Fy) weer de afhankeljkhefd van l- terugvnden. Terugkomende op de electro-dynamsche utvoerng, zen we nog dat hoe klener de luchtspleet s, waarn de spoel 'moet bewegen, d6s te gemakkeljker ook de magnetsche krachtljnen een gesloten crcut vnden. Het s dus gunstg, om klene zelfnducte te verkrjgen, een groote luchtspleet n den hoofdmagneet te maken, wat echter de constructe moeljker maakt tengevolge van stroong en grooter benoodgd aantal ampere-wndngen. Waar we ntusschen met zelfnductes van c.a. 500 mcr. H. werken nden de luchtspleet de gebrukeljke 3 mm groot s, zoo behoeven we net bevreesd te zjn, dat deze ons dwngen tot onhandge constructes. Met den nvloed van den ngangstransformator er bj gerekend, komen we hoogstens tot enkele tenden v. e. mll-h., waardoor weng gevaar voor hoorbare resonnantes bestaat. (een mll-h geeft eerst met capacteten, grooter dan 1 mcro-f, hoorbare frequentes). Het bljft een esch, de luchtspleet net klener dan 3 mm te nemen, terwjl de afstand tusschen jzer en spoel net beneden c.a. /2 mm. moet gaan, wat constructef ook wel gewenscht s. Door het quadratsch verband van de zelfnducte met / behoeven we ook her nets te hopen van een relateven nvloed van de: keuze van draaddkte en wndngstal. Dat het verband van mpedante (overgebr.) en / quadratsch s, zal ut het volgende bljken. We komen nu tot het bepalen van de overgebrachte mpedantes welke oorspronkeljk van mechanschen of accoustschen aard zjn en meer specaal tot het bepalen van de transformate-formule. De mechansche of accoustsche mpedante vnden we utgedrukt door het quotent van berekte snelhed en werkzame kracht, dus: Zm = (of Za =) K/V. Het s nu, vooral bj de electro-dynamsche bouwwjze zeer eenvoudg het verband tusschen K, V en de electrsche grootheden te leggen. Voor de ge'nduceerde spannng kennen we: E = V. B. / n el. magn. eenh. Voor de kracht: K =. B. / eveneens n e.m.e. (de kracht n dynes). Herut vnden we voor den stroom: = C en dus voor de, n electrsche (e.m.e.) eenheden over- B l gebrachte mpedante Z = E/. 97

12 - 98 Substtueeren we hern de bekende waarde voor E en, dan vnden we als algemeenen vorm voor de overgebrachte mpedante: * V Z = B2 JL K d.w.z. 1 Z = B2/2. ^n. (4) / - " n formule hebben we her utgedrukt, wat we reeds eerder gevonden hebben en wat, voor zoover het den nvloed van massa aangaat, vermeld s n het artkel van r. Rna n R. N. d.d. Me 28: De overgebrachte mpedante s evenredg met de verkanten van B en / en verder geljk aan de omgekeerde waarde van de mechansche mpedantes, met genoemde quadraten vermengvukgd. Daar we n een vorm spannng met snelhed, stroom met kracht vergeljken, zal de stroom n geljke faze met de kracht zjn. Verder zal faze-geljkhed bestaan tusschen snelhed en spannng. nden dus de bewegngstoestand zoo s, dat de snelhed n faze achter s bj de kracht (massa d.. mech. zelfnducte) dan zal n het electrsch crcut, welks verschjnselen door dt mechansch verschjnsel worden beheerscht, de spannng n faze na den stroom komen, wat dus het karakter van een capactet draagt. Wordt arbed opgenomen, zoodat een component van de kracht n faze s met de snelhed, dan s er ook een arbedsverbruk n het electrsch gedeelte, zoodat we het geheel kunnen formuleeren: De overgebrachte mpedante s evenredg met de nverse waarde van de oorspronkeljke, de arbed s- of waftcomponente bljft van rchtng onveranderd, doch de arbedslooze (wattlooze) component wordt 180 graden n faze gedraad. Herut volgt, dat een mechansche weersand een electrsch geledngs vermogen (resstante-conductante) oplevert, een mechansche mpedante, welke een najlende snelhed bezt, geeft een electrsche admttance, waarbj de stroom voorjlend s, d.. een massa resulteert n een capactet, terwjl een mechansche capactet volgens het voorgaande moet resulteeren n een electrsche zelfnducte. Overgens kunnen we ter bestudeerng van het vraagstuk_.de aandacht op e6n frequente concentreeren, terwjl dan door superposte de samengestelde practjkgevallen ontstaan. Verder nemen we aan, dat de functes alle een snusvormg verloop met den tjd hebben. De beweegbare deelen voeren dan een harmonsche trllng ut. We gaan nu na welk verband er voor de verschllende gevallen tusschen kracht en snelhed bestaat. De harmonsche bewegng zelf schrjft voor, dat bj een maxmale!

13 99 ampltude) S de maxmale snelhed s: V = co S, de versnellng (max.) A = or S. Voor bet geval, dat alleen rnassa de bewegng beheerscht, zal: K = M.A. d.w.z.: K = Mar.S terwjl de snelhed s: V = co S zoodat we ook kunnen zeggen: K = M a> V of K/V = M a>. Voor de mpedante, door de rnassa veroorzaakt, krjgen we dan: 1 Z = B2 /2 M w (5) de capactet, herdoor ontstaan s M Cra = (6) B2 /2 Zou alleen een veerkracht de bewegng tegenwerken, dan geldt: K = p S terwjl V = ws zoodat K/V = p/co. Met gevolg s een mpedante Z = B2 /2 (ojp (7) waarut een fcteve zelfnducte volgt: 1 Lr = B2 /2 - (3) P Nemen we voor de reactekracht der vervormngs en wrjvngsverlezen n ruwe benaderng een evenredghed met de snelhed aan, dan s deze kracht: K = cv, waarut volgt: K/V = c zoodat dt een weerstand aan de electrsche zjde opevert: Rv = B2 /2 1 (9) c Tenslotte de nuttge stralng. Deze wordt bepaald door den stralngsweerstand, een ut de theore van het gelud afkomstge groothed, welke geheel met electrschen weerstand n beteekens overeenkomt en als zoodang het quotent s van kracht en snelhed. (Lord Raylegh : Theory of Sound) Hutte, bz De latere ontwkkelng van deze theore n technsche rchtng s een gevolg van de n sterke mate n Dutschland naar voren gekomen noodzakeljkhed om, met behulp van onderwatersgnalen, teekens aan schepen over te brengen. Specaal de mjnen- en dukbootoorlog heeft tot deze noodzaak veel bjgedragen. We cteeren her de formules voor rnassa en stralngsweerstand voor een Kolbenmembran, een zuger, welke harmonsche trllngen utvoert en door een wand van groote utgestrekthed s omgeven. Er s benaderng, geen exacthed, n de utkomsten, daar de golflengten groot zjn moeten t.o.v. de afmetngen, wat voor hoogere tonen net wordt verwezenljkt. Ook s, wanneer we deze formules op een conus toepassen, weder een benaderng begaan, daar de vorm van den

14 100 conus van den vlakken zuger afwjkt, weder, n werkng, voornameljk voor de hoogere toonen. Bj membranen met 12 tot 20 cm. dameter bestaat dus al geljkhed n afnetng voor trllngen met golflengten van ongeveer cm. zoodat, waar de golflengte groot zjn moet t.o.v. de afmetngen, de grens toch net onder golven van 120 a 200 cm. zal lggen. Voor golven met klener lengte zal dus de geldghcc der formules steeds mnder worden. Herut moeten we nu net concludeeren, dat dan de membranen net meer werken, of de hooge tonen net utstralen; we weten alleen, dat de utkomsten der formules steeds mnder just worden bj hooger tonen. Zjn we echter met een ndruk omtrent het gedrag bj verschllende frequentes tevreden, dan zjn de formules zeer voldoende. We vnden: 2 s 3 Ws= n r 2 en M = 4 Q Daar we reeds een vonm afledden voor de massa-werkng, tellen we, om tot betere utkomsten te komen, de her gegeven massa op bj de, welke door de constructe-deelen wordt opgeleverd. Voor den stralngsweerstand n electrsche grootheden vonden we reeds: Rs = B2 /2 1/Ws, zoodat we nu kunnen schrjven: 4 1 (-) - Rs B2 / g CC Q 71 r2 na onrekenng: B2l2 4a Rs = (10) Q* q n r4 We zen her den stralngsweerstand afhankeljk van de tweede macht der frequente. Ook her verlezen we de hoop om een aanpassng te kunnen verkrjgen met een generator van constanten nwendgen weerstartd. Zonder meer s dus de electro-dynamsche constructe geenszns eene, de een natuurgetrouwe weergave waarborgt, ntegendeel s bewezen dat de quanttateve weergave zeer afhankeljk zjn zal van de toonhoogte, waardoor de qualtet moet worden be'nvloed. Voor de practjk s dt nu weer een ander uterste, dan de gedachte dat een electro-dynamsche ludspreker utteraard zoo deaal s, dat deze als een beoordeelngsmaatstaf van absolute waarde voor beoordeelng van laagfrequent-systemen zou kunnen denen. Men hoort vaak een dergeljke waardeerng bj beoordeelng van versterkers of toestellen. Ook s het wel voorgekomen, dat usteraars

15 101 een vervormngsvrje nrchtng hadden, nch den el. dyn. ludspr. en daarmede omroepstatons recenseerden. (Wordt vervolgd.) Karakterstek verstelng. Door ERK SCHAAPER. Na mjn publcate n Rado-Expres van 1 Maart j.., zou k gaarne nog ets nader het door nj opgeworpen dee van semselecteve stelhedsverhoogng ontvvkkelen en toelchten. Daartoe moge her volgen een manuscrpt, dat k reeds voor de publcate n R.-E. gereed had lggen. Versterkng. Het prncpe vvaarop al onze rado-toestellen, grammophoon-opname- en reproducte-toestellen, apparaten voor fototelegrafe, televse en sprekende flm berusten, s versterkng van wsselspannngen, vaak gecombneerd met frequente-transformate, detecte, selecte en energe^versterkng. Het algemeen gebrukte versterkngsonderdeel s de radolamp, een nstrument te beschouwen als een traaghedsloos relas, dat bovenden de egenschap heeft, aan den ngangskant geen energe te gebruken, maar utslutend op spannng al te reageeren. Waar men er aan de utgangszjde wel degeljk energe ut kan bekomen, zoo volgt daarut dat edere radolamp, van welke egenschappen overgens ook, een onbegrensde versterkng oplevert. Vragen we ons af hoe of het komt, dat we van deze laatste egenschap zoo weng profjt trekken, dan moet het antwoord uden, dat we geen nstrument kennen waardoor we eventueel spannng konden leveren, en dat zelf geen energe gebrukt. Voeden we een lamp door een antenne, over een afgestemden krng, zoo zullen en de antenne en krng verlezen opleveren, de de opgenomen energe beletten onbegrensde spannngen te leveren. Ut W = E X 1 X cos <P volgt voor = 0 (afwezghed van capactet) W = E == oo O Hadden we dus een antenne zonder capactet, dan zou deze voor eder sgnaal ee onbegrensde wsselspannng leveren; met een lamp er achter waren we dan voor alle gevallen klaar. Dt deaal s'net te bereken, we hebben dus met begrensde span-

16 r» 102 nngen te maken, en worden dan voor de taak gesteld, de zoo groot mogeljk te laten worden, ze op een of andere wjze te versterken. Hadden we utslutend lampen met een versterkngsfactor < 1, dan waren we aangewezen op schakelngen als dzerda, Super Radola, Schaaper, of transformatoren met gescheden wkkelngen, de alen de egensclap hebben, een spannngsverhoogng te kunnen veroorzaken; met lampen met versterkngfactoren > 1, kunnen als koppelorganen zelfs spannngsdeelers denen. Dempngsrcducte. Om zoo groot mogeljke ngangs-spannngen te bereken, trachtte men nt de aard der zaak (Messner) de verlezcn n den antennekrng te compenseeren, om daarmede een spannngs verhoogng te verkrjgen; het succes van deze pogng zen we n vrjwel alle toestellen. Deze dempngsreducte heeft eclter als nadeel, dat ze sterk selectef s, en een nagalmen van de trllngen n de krngen tengevolge heeft, zoo sterk, dat deze nagalm wel eens ononderbroken kan zjn (genereeren); dat de resonantekrng dan net meer de modulates volgt, heeft de onmogeljkhed van telefoneontvangst tengevolge. Stelhedsverhoogng. Een andere oplcssng zen we bjv. n het systeem van karakterstek verstelng van r. Roosensten (fg. 1). We zen daar n den voorroosterkrng van een dubbelroosterlamp een weerstand opgenomen, terwjl het stuurrooster met het rumteladngrooster verbonden s; een op het stuurrooster aangebrachte spannngsveranderng zal een stroomveranderng n den voorroosterkrng opwekken, de door den spannngsval n den weerstand de oorspronkeljke spannngsveranderng ondersteunen kan. djuujur t r,. 9 Fg. 2 Beschouwen we den voorroosterkrng even afzonderljk en als den anodekrng van een versterkerlamp, dan moeten we, om eenge versterkng te bereken op de normale wjze, een spannngsversterkng voor dezen trap van > 1 verkrjgen. Levert de lamp echter met gekoppelde roosters een versterkng van 0,5 voudg, zoo wordt de effecteve versterkng 2-voudg en voor f = 1 wordt de totaal versterkng oo. Dat wl dus zeggen, dat we ler een ver- 1 r f

17 ' 103 sterkngssysteem beztten, wat althans theoretsch een onbegrensde versterkng kan opleveren. Praktjk. Passen we volgcns cl t systeem een schakelng als van fg. 2 toe, clan vnclcn we, dat de capactet van den krng tegenover aarde een nadeelge werkng op de versterkng utoefent door fazeverschuvng en dergeljke; het s mogeljk, dat deze overwegng de expermentators er van afgehouden heeft, on de schakelng te gebruken; de eerste pogngen n het werk gesteld om genoemd effect te benutten, zjn gedaan op het gebed van laagfrequentversterkng, waarbj r. Roosensten s vastgeloopen op de net te vermjden zelfnducte n den anodenkrng, de een vervlakkng van de karakterstek opleverde, er net aan denkend, dat hj de spannngen drect aan het voorroster kon aftappen, en drect aan het rooster van een endlamp toevoeren en den plaatkrng kortsluten. Daarna heeft men bj Phlps nog een enkele proef n deze rchtng gedaan (Rado-Expres 1925, pag. 756), alhoewel het mj wl voorkomen, dat de weerstand en condensator n den voorroosterkrng geen ander doel hebben, clan door regelng der anodespannng de dempngsreducte te regelen! Bezen we straks de schakelng van een anderen kant, dan zen we dat het geheel toch vrj onbelangrjk bljft. Ervarngen met dubbelroosterlampen. Tot een goed begrp van zaken, ljkt het gewenscht eenge elementare la-mpentheore op te halen. De eerste radolampen bestonden, zooals bekend, ut een gloedraad, met een anode, een plaat. Door de verhttng worden ut den gloedraad electronen, negateve deeltjes electrctet, voor zoover we dat tegenwoordg aannemen, geslngerd, de clan door de op postef potentaal gebrachte anode aangetrokken worden, waardoor clan een electrsche stroom door de lamp gaat. Daarna voegde men tusschen anode en kathode (gloedraad) een rooster, waarop naar wllekeur spannngen aangelegd kunnen worden. Maakt men het rooster negatef, zoo zal het de electronen ut den gloedraad afstooten, en verhnderen de plaat te bereken; maken we het rooster mnder negatef, zoo vermndert de remwerkng, en de plaatstroom neemt toe. Door het rooster postef te maken, kunnen we den plaatstroom bevorderen, totdat het rooster zoo sterk postef wordt, dat het zelf zooveel stroom neemt, dat er voor de anode nets meer overbljft. Dan bugt de plaatstroomkarakterstek weer naar beneden. Het streven om toch den plaatstroom te kunnen bevorderen, en hem tegeljkertjd te regelen, met een rooster dat geen stroom nam, en dus negatef bleef, ledde tot nvoegng van een tweede rooster, waarvan het eene postef bleef met een, 5

18 J \ constante spannng, het andere de oude regelfuncte bleef verrchten. Naarmate men nu dt hulprooster bnren dan wel buten het stuurrooster aanbracht noemde men de lampen rumteladng- en schermroosterlampen. Een van de kenmerkende verschllen der lampen s, dat 'bj de rumteladnglampen de nwendge weerstand en versterkngsfactor laag zjn, bj de schermroosterlampen echter hoog. Een voorbeeld van een lamp n rumteladngschakelng s de (vrjwel onbekende) Telefunken 20 Watt dubbelrooster endlamp met versterkngsfactor 25 -en stelhed 7 m.a./v. Schermroosterlampen zjn bjv. E 442 van Phlps enz., tegenwoordg overbekend. Gaan we den nvloed van het stuurrooster op het schermrooster na, dan vnden we dat de heel gerng s en n prncpe geljk aan den nvloed op de plaatanode. De nvloed van het stuurrooster op de rumteladng-anode s van geheel anderen aard en kan tweeledg zjn. Zjn de spannngen over plaat- en rooster-anode zoo verdeeld, dat -deze sarnen den vollen emsse-stroom nemen, zoo zal een negatef worden van het stuurrooster een plaatstroom-vermnderng tengevolge hebben, waardoor de voor de rooster-anode beschkbare stroomsterkte toeneemt. Anderzjds stoot een negateve ladng van het stuurrooster door de rooster-anode heen de electronen terug en veroorzaakt dus een stroomvermnderng! Schakelen we een C 142 door verwsselng der roosteraanslutngen als vooranode lamp, zoo vertoont de karakterstek van den voorroosterstroom een pek, de echter een geheel andere s dan de pek n een plaatstroom-karakterstek bj posteve stuurroosterspannng. Deze puntvormge karakterstek wl dus zeggen, dat het eenvoudg van de negateve stuurroosterspannng afhangt, welke faze^verhoudngen we bj gebruk der lamp krjgen! Jfet fet dat het eerste -geval van 'be'nvloedng een gezamenljk opnemen van den geheelen emssestroon als condte stelt, voert tot deze consequentes: le. crtsche gloespannng (Numans- Roosensten generator); 2e. absolute onderlnge afhankeljkhed der anodestroomen. Numans-Rooscnsten generator. Een van de eerste toepassngen van de nogeljkhed om met een dubbelroosterlamp faze-verhoudngen te krjgen, welke tegengesteld zjn aan. de van een enkel roosterlamp, was de Numans generator. Prncpeel voorgesteld n fg. 3. Van de voorstellngen van werkngswjze releveeren we er een, de voor verdere ontwkkelng van de n deze schema s besloten mogeljkheden -van belang kan. zjn. Treedt er door een of andere oorzaak n den resonantekrng -een stroom op, de laat ons aannemen, het rooster meer negatef maakt, zoo zal, als de plaatr\ j t».». ' «104 fn- \

19 105 stroom tenmnste eengc waarde heeft, de voorroosterstroom toenemen, en waar de resonantekrng zch voor de resonantefrequente als een Ohmschen weerstand gedraagt, de spannngsvar daarn vergroot worden, wat een ondersteunng der negateve roosterladng tengevolge heeft. Deze spannngsverhoogng gaat zoolang door, totdat we n een dermate krom gedeelte van de karakterstek belanden, d.at de mpedante van den resonantekrng geen voldoende koppe!waarde meer oplevert. Het negateve roosterpotentaal kan zch bj een constanten stroom net handhaven, vermndert en ondervndt n zjn potentaalverlagng weer den steun van den voorroosterstroom, totdat n het andere utende der karakterstek ook weer de bocht berekt wordt, waarop het spelletje van voren af aan begnt. Q / r / O- yo Fg. 3 6 o Fg. 4 Volgens deze redeneerng zou het onmogeljk zjn, een krng zwak te la ten gen6reeren, als net als elke karakterstek op zch zelf steeds krom was, en (... een neuw gezchtspunt) de mpedante van den resonantekrng voor edere spannngsampltude constant bleef. Het fet dat de mpedantewaarde voor klene wsselspannngen het grootst s (stralng, solate-fouten etc.) maakt het mogeljk, een krng zwak te laten genereeren. Betrekkeljk spoedg na publcate trachtte men deze vereenvoudgde wjze van dempngsreducte ook voor normale ontvangers toe te passen. De moeljkhed deed zch echter voor, dat als plaat en gloespannng zoo geregeld waren, dat de latmp een gunstge versterkng opleverde, het genereeren net te beheerschen was. Men trachtte toen deze moeljkhed langs twee wegen op te lossen en wel 6f het genereeren te beheerschen met den gloestroamweerstand, of met fjnregelng van den anode- of voorroosterstroom. Dt laatste ledde tot het schema van fg. 4, het bewuste Phlps schema, waarover een 'heeleboel te doen s geweest, en dat, gezen een koppelweerstakt n de voorroosterledng algemeen voor een soort reflex schakelng of ets dergeljks, versleten werd> ook door onderge-

20 H 1 l '! '.!»* :.. \. 106 teekende. n het vervolg zal bljken, dat, tenzj men bj den bouw van het toestel vergssngen.begng, een reflex werkng net optrad! Stelhedsverhoogng. Na deze vrj algemeene nledng komen we tot de kern van deze publcate, de ontwkkelng van een aantal schakelngen, welke ons n de nabje toekomst het nuttg gebruk van het stelhedsvergrootngs prncpe mogeljk zullen maken. Om op fg. 1 terug te komen. Een tameljk volledge uteenzettng van de werkng van een dergeljk systeem vnden we n Rado Neuws van 1 Februar Voor degenen de het artkel net meer n hun bezt hebben zal het voorgaande waarschjnljk voldoende gegeven hebben, om de begnsel-werkng der schakelng te begrjpen. n aanslutng daarop ljkt het het beste met eenge formules toe te lchten, met welke versterkngs-perspecteven wj her te doen hebben. Denken we ons de twee roosters net gekoppeld, en het butenrooster als nput, het bnnenrooster als output, zoo laat zch de versterkng van dt systeem bepalen... g Ra f nonu. ~~ R + Ra. waarn f de spannngsversterkng per trap, g de versterkngsfactor n den voorroosterkrng, R de nwendge weerstand n den voorroosterkrng, Ra de koppelweerstand. De versterkng met gekoppelde roosters (ferr.) bedraagt dan 1 " cff ---- t. 1 f norm. r r * t S (de som van een onendge meetkundge reeks, met als aanvangsterm de als eenhed gebrukte toegevoerde spannng en als reden fuorm.) waarn fnorm. <1. Wordtfnorm> 1 zoo komen we steeds n een der bochten terecht; koppelen we de roosters capactef met een lekweerstand, zoo zal het butenrooster zch langzaam ontladen, om dan weer dcht te slaan, het resultaat s de bekende relaxate trllng. Ut f nor n. <1 volgt, dat aan den versterkngs-factor der lamp, butengewoon age eschen gesteld worden, g = 1 y2 s voor het bereken van een maxmumeffect meer dan voldoende. Dt voordeel heeft dan weer tengevolge, dat het mogeljk zal zjn lampen te construeeren met een grooter recht gedeelte der karakterstek, en tevens vervalt het meer dan cpverdreven opschroeven der electrsche data der lampen, met als onvermjdeljk nadeel een veel te gernge (1) (2) j!! 3 ;

21 107 soldtet en stabltet der nwendge constructe. Wat bedrjfszekerhed aangaat, staan onze legenwoordge toestellen ut dezen hoofde wel een heel end achter bj onze oude apparaten. Voor een maxmum versterkng s dus noodg dat de lmet van f norm. = 1 zj. Waar wj kunnen rekenen dat bj een dubbelroosterlamp nwendge weerstand en versterkngsfactor van plaat en voorrooster geljk zjn, zoo volgt daarut voor een A 141 met g = 4/2 en R = 4500 Ohm dat Ra 1290 Ohm. Om nu met Ra net tegcljker tjd de voorroosterspannng te regelen, werd daarvoor een potentometer genomen, waarbj het butenrooster aan den contactarm was, zoo beven de crtsche anodespannng en reacte weerstand onafhankeljk van elkaar. De toepassng van deze schakelng n een laagfrequent versterker gng vol'gens fg. 5 welke als mcrofoon versterker zeer aan te bevelen s. Zooals men zet s her terug gegrepen op de schakelng van r. Roosensten, terwjl de negateve roosterspannng geleverd wordt door den plaatstroom, aangezen we anders, bj crtsche nstellng, onverbddeljk buten de karakterstek belanden, terwjl wj nu zonder moete n het mdden kunnen bljven. De output vndt plaats bj het voorrooster, de plaatkrng s om de stelhed net te benvloeden, kortgesloten. o 4 ^TTTTT Fg. 5 Hl 1 \/ - : *7 X 6 6 o Fg. 6 / tuu.n Trachten we de karakterstekverstelng ook op bjv. een detectorlamp toe te passen, dan vnden we, dat dat met kunst en vlegwerk mogeljk s, ook zonder verschllende batterjen, maar het was mj net zoozeer te doen om een schakelng, de drect brukbaar zou zjn, dan om een de n haar geheel de grootste perspecteven opende, waarbj k mj als esch stelde de mogeljkhed van een onbegrensde hoogfrequentversterkng, aangezen met laagfrequent versterkng alleen toch net veel te begnnen s. Wat men een tjdlang voor een gelablseerde detectorlamp heeft aangezen, s de Phlps schakelng. Waar echter voor lablsate een grootere mpedante noodg s, dan voor genereeren, zou de weerstand n den

22 !! 108 l t! 1! ' t :. l l : : : f» * voorroosterkrng grooter moeten zjn, dan de reactante van den resonantekrng, dus zooets als Ohm, dat het voorrooster n dat geval geen stroom meer krjgt, en de heele versterkng der lamp verschrkkeljk achterutgaat, behoeft geen betoog. Men zou kunnen trachten de stelhed voor hoogfrequente trllngen te vermnderen, en de voor laagfrequente onaangetast te laten, door bjv. n sere met de telefoon een h.f. smoorspoel op te nemen en door een varabelen condensator weer gedeelteljk kort te sluten, (fg. 6), maar veel vertrouwen heb k n een dergeljk ets toch net. Laat men alleen al den telefoon condensator weg, dan werkt de telefoon al als h.f. smoorspoel, en wl eengszns effect leveren; dat was de vergssng waarop k n bet voorgaande doelde. Onsympathek zjn mj roostercondensator en lekweerstand, met posteve roosterspannng, waar de lamp eengszns als aagfrequentversterker moet werken en de condensator over den koppelweerstand, o;m dezen voor hooge frequentes kort te sluten. De meest voor de hand lggende schakelng voor hoogfrequent lablsate (met gelablseerden detector bedoelde k utslutend laagfrequent gelablseerd) s natuurljk n prncpe weer fg. 2. Als enkele bezwaren welke aan deze schakelng verbonden zjn, kunnen we noemen, dat de geheele resonantekrng op wsselpotentaal lgt, met alle constructve moeljkheden daarvan; dat de geheele capactet van condensator en spoel tegenover aarde parallel op den koppelweerstand staat, wat msschen op omroep golven nogx net van beteekens hoeft te zjn, maar het welzeker voor ultra-korte golven s; de absolute onmogeljkhed om eventueel selectvtet te verhoogen door dempngsreducte, en nden we toch zouden trachten dt te doen, de moeljkheden met statsche koppelngen etc., de abele toestand voor alle frequentes (50 per!) enz. Schakelen we den resonantekrng parallel op den lablsateweerstand, fg. 7, dan verdwjnt de label-toestand voor alle frequentes, eh treedt selecteve lablsate op, met alle nadeelen van dempngsreducte. deaal ljkt echter een overgangs toestand t f :4= m r j ) Fg. 7 Vv C Fg. 8!!.

23 109 tusschen dempngsreducte en lablsate, waarvoor de resonantekrng afgetakt werd op den weerstand (fg. 8). Het gevolg daarvan s: de mogeljkhed om dempngsreducte toe te passen; de reacte van het voorrooster be'nvloedt nu ook den resonantekrng; seleceve stelhedsverhoogng doordat het geshunte deel van den lablsate weerstand slechts voor een beperkte frequentestrook zjn vole mpedantewaarde behoudt en voor andere frequences kortgesloten s; non-selecteve stelhedsverhoogng door het vrje stuk van den lablsateweerstand. De werkng van het geheel s nogal tameljk gecomplceerd, en geheel verschllend voor 3 gevallen, te weten: lste. nstellng een end voor den label toestand; 2de. nstellng op label toestand; 3de. nstellng voorbj den label toestand. Wat deze nstellngen betreft, nemen we aan dat we de verrchten door den versterkngsfactor van de lamp te vareeren, om verdere complcates te voorkomen. lste. Wj kunnen het toestel voor den abel-toestand zoo nstellen, dat het toestel, met schufcontact naar boven, genereert. Dat genereeren van een krng mogeljk s met een lamp met versterkngsfactor van bjv. 1,5 en een dempngsweerstand van ± 1000 Ohm ljkt vreemd, maar s nog voor de hand lggend, tegenover wat verder volgt; brengen we het schufcontact naar beneden, zoo zal zch ergens een punt voordoen, waar het toestel zeer soepel afslaat; bj het nog verder naar beneden brengen van het contact voeren we een groote dempng n, met als gevolg een enorme verstemmng. De juste resonante frequente s met deze nstellng op geen enkel karakterstek punt te vnden. Hoe meer we het toestel naar lablsate (2de) brengen, des te meer doet zch de lablsate weerstand als een onendg hooge weerstand voor, met dat gevolg, dat we op rand van label toestand geen verstemmng meer krjgen, maar tevens het toestel net ut genereeren kunnen brengen, aangezen de weerstand en ook het klenste gedeelte daarvan geen dempng meer oplevert. Dat wl dus zeggen, dat, hoever het potentometer contact ook naar beneden gebracht wordt, (en de resonantekrng dus schjnbaar kortgesloten) het toestel rustg <op de golflengte van den vlegwelkrng bljft genereeren! zelfs al brengen wj het potentometer contact tot op 1 % van den weerstand naar beneden. Zoolang de Ohmsche spoelweerstand nog n voorstelbare verhoudng staat tot het gedeelte van den lablsate weerstand, waarop hj geshunt s, beheerschen wj de genereerfrequente volkomen. Brengen wj het toestel over den label toestand (3de), dan hangt het weer van het potentometercontact af, of het toestel dan gene-

24 U! ; 1 n f» >1! \ " 110 reert, dan wel (door den n' de praktjk tusschengeschakelden roostercondensator) relaxate trllngen voortbrengt. De nstellng van het toestel, kan, zou k haast zeggen, op een onendg aantal v V 3 ± T f-n Fg. 9 maneren gebeuren; potentometers met twee contacten, waarvan het een aan het butenrooster, jhet andere aan den vlegwel krng, sere schakelng van potentometers enz. De Ohmsche weerstanden laten zch n sommge gevallen ook door nducteve of capacteve vervangen, met als gevolg schemas als fg De te versterken spannngen kan men aan verschllende punten toevoeren, hetzj drect aan het rooster dan wel aan den resonantekrng; n alle gevallen kan men het toestel zoo nstellen, dat de hoogfrequentlamp vol s. Dan s het nog op eenvoudge wjze mogeljk, met deze \/ l 7 ru^lr<j. vjuuuuljjlr f; «! 1,. 1 Fg. 4 / L Fg. 10 E 4 Fg. 12 schakelng, dank zj de onbegrensde versterkng, fadng geheel te voorkomen, tevens alle verstemmngs-verschjnselen te vermjden en tenslotte roostercondensatoren met hun kans op relaxate trllngen overbodg te 'maken. Men houde het mj tengoede, dat. k herop ut octroo redenen, en omdat dergeljke mededeelngen voorloopg toch geen nut hebben, net verder nga. Het voorgaande s voldoende om mathematc en expermentators te nstrueeren, en k ben zeer beneuwd herna op en aanmerkngen te hooren. Mjn resultaten laten geen twjfel aan de brukbaarhed en mogeljkheden, maar theoretsch zjn sommge t!*

25 ll punten mj nog zeer duster. Naar k wl hopen, s deze publcate voldoende om dt steentje aan het rollen te brengen, het endpunt ervan kan k nog net voorzen. Gluck auf, Hlversum, 19 Januar ERK SCHAAPER. Wat zullen de allerkortstste golven ons nog brengen? Door Dr. FRTZ NOACK, Berln-Schlachtensee. Op het gebed der ultra-korte golven wordt n den laatsten tjd n Dutschland ntensef gewerkt door een gansche schare van onderzoekers. Te vermelden zjn Prof. Esau, Jena; Dr. Kohl, Lepzg; Prof. Fassbender, Berljn; Dr. Hahnemann, Berljn. Dt vertal heeft kortgeleden n een gemeenschappeljke vergaderng van Elektrotechnscher Veren en Henrch Hertz Gesellschaft een sere voordrachten gehouden, waarn een aantal neuwe gezchtspunten naar voren zjn gebracht. Wj vvllen trachten, daarvan een eengszns samenhangend overzcht te geven. De meest eenvoudge methode om ultra-korte golven op te wekken, ter grootte-orde van ongeveer 10 cm, s de methode van Barkhausen. Daarbj wordt de negateve pool eener spannngsbatterj aan de plaat eener lamp aangesloten en de posteve pool aan het rooster der lamp, just omgekeerd dus als bj gewone versterkers. Verbndt men dan aan plaat en rooster elk een klene antenne, dan ontstaan daarn trllngen, welke utgestraald worden. Tot dusver nam men aan, dat de golflengte dezer trllngen werd bepaald door den omlooptjd van electronen, de door het rooster worden opgevangen na om de roosterdraden heen een baan te hebben beschreven. Gebleken was n.l. dat de golflengte verandert met een wjzgng n de aangelegde spannng, terwjl de golflengte. bj cle methode van Barkhausen n hooge mate onafhankeljk s van de electrsche constanten der antennedraden. Volgens Dr. Kohl s nu de golflengte nauwkeurg bepaald door de dchthed der electronemassa, de om het rooster heen n trllng verkeert. Voorts heeft Kohl aan de hand eener sere proeven getoond, dat de golven van 14 cm lengte, waarmede hj vverkte, zch geheel gedragen als lchtgolven, n.l. dat zj evcnals lchtstralen kunnen worden teruggekaatst, door gewone optsche lenzen kunnen worden

26 ! gebroken, enz. Daarbj heeft lj, vvat ook opmerkeljk s, aangetoond dat de door den Barkhausenschen zender utgestraalde trllngen zjn gepolarseerd, d.w.z., dat de trllngen alle n een bepaald vlak lggen. Hj toonde dt n de eerste plaats aan met een draad- ) ' * > j: * Dr. Kohl met zjn H cm. zender maxmum optrad als de roosterdraden een bepaalde rchtng hadden. Voorts let hj ook zen, dat bj draang der ontvangantenne, waarvoor een klene dpool dendc, van 7 cm lengte, eveneens een maxmum optrad. Andere proeven denden om te laten zen welk een grooten nvloed het heeft, als men n het stralngsveld klene antennes aanbrengt, de op de golflengte der utgestraalde trllngen zjn afgeste'md; hertoe vverden klene metalen staafjes van 7 cm lengte n het veld van den zender geplaatst, waarbj zelfs als dt op grooten afstand plaats had, de energe-onttrekkng nog kon worden aangetoond. nteressant waren ook de door Kohl gedane absorpteproeven. Hj let deze korte golven door glazen vaten vallen, welke gevuld waren met dverse vloestoffen en kon aldus nauwkeurg vaststellen, hoe sterk elke vloestof de golven absorbeerde. Prof. Esau heeft eveneens bclangrjke onderzoekngen geopenbaard, waarmee hj n den j^atsten tjd bezg s geweest. Hj heeft daarbj ontdekt, dat bj de opwekkng van ultra-korte golven met»:!

27 113 lampzenders de golflengte het alleen afhankeljk s van de capactet en zelfnducte van den trllngskrng, maar ook nog van den oppervlakte-toestand der gebezgde materalen. Aangezen de zelfnducte van materalen afhankeljk s van hm magnetsch geledngsvermogen, en voor hoogfrequente stroomen alleen de opper- De 3 meter-zender van Prof. Esau (800 Watt) vlakte der geledcrs n aanmerkng komt, zal de nvloed van den oppervlakte-toestand een steeds grootere rol spelen, naar mate de frequente hooger s. Daarn lgt de verklarng van prof. Esau s ontdekkng. De oppervlakte-toestand heeft ook bj langere golflengten een storenden nvloed, maar aangezen de zelfnducte van krngen, welke op langere golflergten zjn afgestemd, bj voorbaat al zeer groot moet zjn, komen de klene nvloeden van den oppervlakte-toestand der geleders net merkbaar tot utng. ntusschen zal het dudeljk wezen, dat bjv. de toestand van het oppervlak der platen van een afstemcondensator ook een belangrjken nvloed moet hebben. Voor ultra-korte golven komt het erzeer op aan, dat het oppervlak der geleders blank gehouden wordt en dat voor de geleders metalen worden gekozen, de maar aan gernge ehemsche veranderngen onderh'evg zjn en net gemakkeljk verontrengd raken. Andere proeven lggen op> het gebefd der medsche toepassng van hoogfrequente trllngen. Ten- aanzerl van de bekende feten,-

28 ' : : : 114 dat zulke trllngen van zeer hooge frequence een zeer sterke nwendge vervvarmng der weefsels kunnen veroorzaken en dat z-j doodend werken op bacllen, s geen egenljk neuws aan het lcht gekomen, maar de tot dusver alleen zuver proefondervndeljk vastgestelde verschjnselen zjn aan veel nauwkeurger onderzoek =! f! T! 1 ; *. : 1 V Golfmeter van Prof. Esau voor golflengte van 3 m. Bovcn aan s n den trllngskrng een klen gloelampje geplaatst onderworpen, dat n de practjk vruchten zal kunnen dragen. Een zeer specaal onderzoek was ook dat van Prof. Fassbender over de geschkthed van ultra-korte golven voor het uchtvaartverkeer. Een vlegtug werd hertoe utgerust met een zender voor zeer korte golven. Tot dusver werd aangenomen, dat de zeer korte golven n hoofdzaak slechts angs het aardoppervlak worden utgestraald. Er moet wel ook een runtestralng zjn, maar de heeft men nog net met zekerhed kunnen aantoonen. Naar aanledng hervan deelde Messner mede, dat men toch met uterst korte golven reeds reusachtge afstanden heeft kunnen overbruggen, hetgeen de onderstellng, dat een runtestralng moet bestaan, bevestgt. Een aanwjzng voor het bestaan van rumtestralng s volgens de gebrukeljke opvattngen af te leden ut de aanwezghed der sluerngsverschjnselen (fadng). Ut de sluerngsverschjnselen op korte golven, zooals de thans voor verkeer veel gebrukt worden, ledde men toch af, dat de langere korte golven ook n de hoogte worden utgestraald en door een laag n de bovenlucht worden gereflecteerd, zoodat zj naar de aarde terugkeeren; de nterferences, ontstaande door het aankomen van verschllende stralen langs verschllende wegen, 'veroorzaken volgens ' ;

29 115 de opvattng de sluerng. Nu volgt ut de door Fassbender gedane metngen, dat op net al te groote afstanden van den zender de allerkorste golven zch net meer langs Het gebogen aardoppervlak bewegen, doch zuver rechtljng, zooals de lchttrllngen. Daarut ledde Fassbender af, dat de allerkortste electrsche golven zch voor verkeer op korten afstand alleen laten gebruken, wanneer men den ontvanger van den aardbodem verwjdert. De waamemngen leten zch met de theoretsche berekenng tot n bjzonderheden n overeenstemmng brengen. Berekenng bljkt nauwkeurg te kunnen aangeven hoe hoog men zch boven den aardbodem moet verheffen om op een bepaalden afstand van den zender nog ontvangst te verkrjgen. ntusschen bljken andere waamemngen net n overeenstemmng te zjn met de van prof. Fassbender. Herbj zjn de zeer korte golven toch wel nog vlak bj den aardbodem waargenomen. Dat men bj de ultra-korte golven, waarover het her gaat, geerr lumtestralng als zoodang heeft kunnen constateeren, kan wel het gevolg zjn van het fet, dat men als meest geschkte ontvangmddel herbj steeds gebruk heeft gemaakt van superregenerateve ontvangers, waarvan bekend s, dat zj sterkte-nznkngen door sluerng grootendeels compenseeren en dus de gezochte sluerngsverschjnselen net op den voorgrond doen treden. Groote belangstellng wekte ten slotte een beschouwng van Dr. Hahnemann, de erop wees, dat het mogeljk moet zjn, de allerkortste golven verlesloos ut te stralen door gebruk te maken van het ut de optca bekende prncpe der utstralng n een bus, waarbj alleen n de drecte omgevng van zender en ontvanger verlezen optreden, maar n het tusschcnmedum net. De aether zou volgens Hahnemann de verwezenljkng van zulk een bus-stralng gemakkeljk maken. n het algemeen werd de ndruk gewekt, dat wj nog belangrjke onwentelngen op het gebed der verkeerstechnek mogen verwachten. De bjzonder klene afmetngen van een zender voor ultra-korte golven openen op zchzelf bjzondere mogeljkheden. Men zal echter moeten afwachten wat wetenschap en technek n den eerstvolgenden tjd met het neuwe fetenmateraal zullen aanvangen. no

30 116 Stablseerng van hoogfrequentversterkers met behulp van Wheatstone sche bruggen. Door r. J. M. OP DEN ORTH. t De opmerkng van r. van der Lek n R.-N. van Maart 1929 geeft me aanledng een punt nader ut te werken, dat k reeds terloops aanstpte n mjn artkel n het Februar-nummer. * r,1.. :. r j.!. r 1 ' k wees er n.. op, dat een stabele werkng ook te verkrjgen s door voor bepaalde faseverhoudngen tusschen rooster en anodespannngen zorg te dragen. De neuwere schakelng van de Hazeltne-Corporaton welke k her nog eens bjvoeg, ontdaan van alle bjkomstgheden, berust nu herop. Het s net moeljk n te zen, dat ook her wel degeljk te rug werkng optreedt van de plaat-gloedraad- naar de rooster-gloedraadketen. De eerste vomt mmers een dagonaal, de laa Jste een tak van de 'brug. De brugvoorwaarde op zch zelf brengt dus ook her net de gewenschte T S' ><- \ ; & s\ -A/V\ \ -?! ' 1 ; <! : Fg. 1 Fg. 2 stabltet. De werkeljke oorzaak der stabltet van dt schema kunnen we opsporen door de vroeger voor het Rce-schema aangegeven transformate ook her toe te passen. Waar we bj Rce den afstemcondensator n de dagonaal hadden, hebben we bj Hazeltne de-blokkeerngsmpedante van den afgestemden krng. Voor de transformate maakt dt geen prncpeel verschl. We komen dan.op dezelfde wjze tot het resultaat, dat de stabltet van fg. 1 geljk s aan de van fg. 2, welke dezelfde schakelng voorstelt zonder afstemkrng. Eenvoudger komen we tot dt resultaat door de n het artkel n het Januar-nummer toegepaste redeneerng te volgen. Ut fg. 2 bljkt drect, dat er wel degeljk een terugwerkng op-! s '

31 117 treedt. Maar ook s ut de generatortheore bekend, dat deze terugwerkng net tot genereeren aanledng^an geven, omdat de rooster- en anodespannng gelj'ke fase hebben: de terugwerkng evert een /ege/zkoppelng op. De stabltet s dus bj Hazeltne te danken aan het fet, dat tusschen rooster en gloedraad een capactet geschakeld s. De brugschakelng s slechts van secundare beteekens, n zoo verre, roosterspannng dat de vectoreele verhoudng, welke de stabltet anodespannng bepaalt, net afhangt van de afstemmng van den ngangskrng. Dat de brug werkeljk slechts van secundare beteekens s voor de stabltet, bljkt daarut, dat, nden we het evenwcht tot stand brengen met behulp van zelfnductes, zooals r. van der Lek aangeeft, de stabltet net gewaarborgd s. Schakelen we deze b.v. n de onderste takken der brug, dan zal het bj vergeljkng met het vroeger over het Rce-schema geschrevene, zonder meer dudeljk zjn, dat ook bj Hazeltne parastare trllngen kunnen optreden. Ook dt schema geeft dus geen volledge ontkoppelng van anodeen roosterketen. We zullen aantoonen, dat het voorzchtg utgedrukt, zeer onwaarschjnljk s, dat het bj een trode oot gelukken zal met behulp van een brug deze bede ketens geheel te ontkoppelen. Daartoe zouden we mmers de rooster-gloedraadmpedante n de eene, de anode-gloedraadmpedante n de andere dagonaal moeten leggen. Maar dt s net wel mogeljk, omdat de bede mpedantes steeds een punt, n.l. den gloedraad gemeen hebben. Een der mpedantes van de brug zou dus de waarde nul hebben. Een dergeljke brug s onbrukbaar. Tot nu toe hebben we slechts een trap van een versterker beschouwd. We gaan thans over tot een meertrapsversterker. De stabltet loopt herbj n het algemeen nog meer gevaar dan bj een eentrapsversterker, omdat terugwerkng plaats heeft van den anodekrng van een der volgende lampen naar den roosterkrng van een der vorge, va de verschllende roosterplaatcapacteten. De dverse trappen kunnen dan samen als een systeem gaan genereeren. Deze soort trllngen zjn bj een versterker, waarn de trappen elk met behulp van een brug utgebalanceerd zjn, net mogeljk. Trllngen n den anodekrng van krng (fg. 1) hebben mmers geen nvloed op den toestand n krng, omdat de -bede bedoelde krngen n de dagonalen van de brug lggen, resp. met n de dagonaal gelegen mpedantes gekopp ld zjn.

32 r ; V ;. l : y 118 Door deze neutrodynseerng wordt dus een meertrapsversterker verdeeld n een aantal afzonderljke eenheden; n elke eenhed op zch zelf bljft er een koppelng bestaan tusschen plaat- en roosterketen, en elke eenhed op zch zelf kan dus onder bepaalde omstandgheden trllen; de koppelngen van een volgende op een voorgaande eenhed zjn echter volkomen geelmneerd. Dt aatste s nu het groote voordeel van brugneutrodynes. Allereerst, omdat de stabltet van een meertrapsversterker, als boven uteengezet, beter wordt. A'laar ook kan door een utgebalanceerden hoogfrequentversterker volkomen belet worden, dat trllngen door een teruggekoppelden detector opgewekt, n de antenne terecht komen. Ook voor stuurlampzenders s deze egenschap van waarde, omdat hermee de frequente onafhankeljk gemaakt kan worden van veranderngen, b.v. door den wnd veroorzaakte slngerngen, van de antenne. n dt verband en tot slot moge er nog op gewezen worden, dat eenge utgebalanceerde hoogfrequentversterkers egenschappen hebben, welke hen bjzonder geschkt maken om er dempngsreducte op toe te passen. (Dt klnkt msschen wat vreemd: dempngsreducte en utbalanceerng worden mmers als antpoden beschouwd, maar na het voorgaande kan het dudeljk zjn, dat deze opvattng mnder just s.) nden we een dergeljken, volkomen utgebalanceerden, versterker op den rand van genereeren brengen, hetgeen bljkbaar mogeljk s met behoud van en ondanks de utbalanceerng, hebben we mmers de voordeelen van dempngsreducte berekt, terwjl we dank zj de utbalanceerng vermjden het groote gevaar, dat dempngsreducte van hoogfrequentversterkers met zch mee brengt, n.. dat de eventueele trllngen n de antenne komen en daardoor n den omtrek storngen verwekken. Den Haag, 13/3/ 29. Vereengngsneuws. BBLOTHEEK. Ranonkelstraat 23, den Haag. (Leestjd 14 da gen.) De neuwe Catalogus 1929 s verschenen en wordt den Leden op aanvraag aan het Secretaraat der N. V.. V. R., Obrechtstr. 106, den Haag, franco toegezonden. Ook de vorge Catalogus 1925, met de 3 n Rado-Neuws afge-!!

33 119 drukte Supplementen 1926, 1928, 1929 (het laatste n het.voorgaande No.) bevat echter de volledge ljst der boeken. Aangekocht vverd nog: 438. M. von Ardenne, Verstarker-Messtechnk. nstrumente nnd Methoden bz. Openbaar gemaakte Octrooaanvragen op het gebed der Hoogfrequentetechnek. No Ned. Aanvrage ngedend 21 Jan. 1926, openbaargemaakt 15 Dec. 1927, voorrang vanaf 16 Oct Robert Wnstaley Lmt., Londen. Electrsch vacuumtoestel en werkwjze voor het gebruk van ontadngstoestellen bj klene golflengte. De utvndng heeft betrekkng op ontladngsbuzen de specaal geschkt zjn voor het opwekken van korte golven met hoog nuttg effect. Volgens de utvndng wordt de wsselstroom naar den rooster en de anode alleen toegevoerd door een capacteve verbndng met utwendge organen, waarmede het utwendg deel der wsselstroomketen verbonden s. De keten, de tusschen de capacteve koppelngen wordt aangebracht, kan eventueel ut een korten rechten draad bestaan, waardoor de waarde VLC klen wordt gehouden. De constante anode en roosterspannngen worden op bekende wjze toegevoerd va smoorspoelen vanaf de batterjen. De anodedraad en de roosterdraad kunnen als schroefvormge spoelen bnnen het omhulsel zjn gewonden. Concluse: Werkwjze voor het gebruk van electrsche ontladngstoestellen met bnnen een soleerend omhulsel aangebrachte anode, rooster en kathode, n zend- en ontvangketens voor- klene golflengten, daarn bestaande, dat anode en/of rooster op bekende wjze over de nvoerdraden onder tusschenschakelng van smoorspoelen aan een of meer bronnen van constante potentaal worden gelegd, terwjl anode en rooster elk drect capactef worden gekoppeld met buten het electrsch ontladngstoestel gelegen organen, de n een hoogfrequente trllngsketen zjn opgenomen. 3 bz. 2 concl. 2 fg.

34 : ) *' t Het NEDERLANDSCH OCTROO-BUREAU H. W. DAENDELS, ROLF VAN HASSELT & W. v. d. VLET NGENEURS EN OCTROOBEZORGERS HOOFDKANTOOR: OPGERCHT N 1888 BJKANTOOR: DEN HAAG, Laan Copes v. Cattenburch 24 AMSTERDAM, Heerengracht 516 BELAST ZCH MET HET AANVRAGEN VAN OCTROOEN (PATENTEN) voor Utvndngen op Rado- en elk ander gebed n alle landen derwereld, en het deponeeren van Handels- en Fabreksmerken. t 1 r! \ % ^ }. * b j VERBETERT UWE ONTVANGST DOOR GEBRUK VAN ASTRA SPOELEN Grootste geludsterkte Uterste selectvtet Astra Basketspoelen Gehecl vrj.gewkkeld van dubbel zjde-omsponnen draad, waardoor volkomen verlesvrj. Prjs per stel van'll stuks Nr (Prospectus met golflcngtc-tubcllen grats op oanvragc)* Astra Afgetakte Basketspoelen f 10.- Hermede wordt op zeer eenvoudge en goedkoope wjze de hoogst denkbare selectvtet verkregen. Prjs per compleet stel van 4 afgetakte basketspoelen voor het geheele golfberek......f 5.50 (Prospectus met beschrjvlng, foto s en schema s grotls op annvroge). Astra Solenod Spoelen Voor ultra kortegolfontvangst; gewlkkeld van blank verzlverd koperdraad. De ultra kortegolfspoel bj utnemendhed. Prjs per stel van 6 stuks (voor golfberek 5 75 M.)... f 10. (Prospectus met golflengte-tabcl grats op aanvrage). Astra nbouw Spoelen WO 3 Deze spoelen toegerust met specale spoelvoet-schakelaars vormen het deale apoelcnstel voor nbouw n elken ontvanger met H.F. versterkng. Prjs geheel compleet met schakelaars etc.... f 20 (Qtvoerge prospectus met bechrjvng, schema s en foto a grats op aanvrage). Handelnaatschappj VAN SETERS & Co. Afd. Rado Nassau Ouwerkerkstraat 3 DEN HAAG a landen Rado-Heuws 1928 Prjs: f 1.40 afgehaald, f 1.55 franco per post. Leverng ultslutend na nzendlng van het bedrag aan het bureau van Rado>Neuws: Laan van Meerdervoort 30 Den Haag. 1 *

35 VARTA GLOE- en PLAATSTROOM-ACCU S DE BETROUWBARE, ONGEEVENAARDE STROOMBRON VOOR RADO Fa. Ch. VELTHUSEN Vert, der Fyrex solatoren voor Nederland en Kolonen. Oude Most ra at 15a-18 DEN HAAG. ( vr 0;V V 2T W^PYREX > [< ' TEL PYREX GRO Antenne solatoren No. 1 (88 mm) f 0.65 Antenne solatoren No. 2 (184 mm) ff 1.65 Antenne solatoren No. 3 (318 mm) f 5.20 nvoer solatoren ff 5.60 TELE FUN KEN RADO TOESTELLEN LUDSPREKERS LAMPEN Da oudsta ervarlng Da modarnsta constructlo TELEFUNKEN DEN HAAG verl. door Semens & Halske A. G. Huygenspark 38-39

36 .. r t! t :