Afgraven, bodemtransplantaties en uitstrooien van maaisel op voormalige landbouwgronden: Het Reijerscamp experiment

Transcriptie

1 Florentine vn Noppen Mchiel Bosch Jsper Wus Lieuwe Hnstr Wiee Vern Dick vn Houwelingen Jules Philippon Roel vn Ekeris Wim vn der Putten & Mrtijn Bezemer Andcht voor herstel odemleven Veel ntuurontwikkeling vindt plts in voormlige lndouwgeieden. Er is een ntl elngrijke eperkingen die spontn herstel vn gewenste ntuurtypen in die geieden verhinderen en ingrijpen noodzkelijk mken (Crmer et l., 2008). De plntensoorten die krkteristiek zijn voor heide en heischrl grslndgeieden ijvooreeld komen voor op rme odems met weinig voedingsstoffen. 222 De Levende Ntuur - jrgng nummer 5 Afgrven, odemtrnsplntties en uitstrooien vn misel op voormlige lndouwen: Het Reijerscmp experiment Bodemtrnsplntties worden steeds vker toegepst ij ntuurontwikkeling. Uit onderzoek is nmelijk geleken dt odemorgnismen een elngrijke rol spelen in de ontwikkeling vn vegetties. Door middel vn odemtrnsplntties met uit een estnd ntuurgeied kn een complete odemgemeenschp nr een te ontwikkelen geied getrnsplnteerd worden om zo ntuurontwikkeling te stimuleren. Op de Reijerscmp ij Wolfheze is de effectiviteit vn odemtrnsplntties en uitstrooien vn misel voor het ontwikkelen vn heide en heischrl grslnd op een voormlig lndouwgeied vergeleken. Deze ntuurherstelmtregelen zijn toegepst en getest in geieden wr de toplg vn de odem (de voormlige ouwvoor) is fgegrven en in niet-fgegrven geieden. In dit rtikel gn we in op de resultten vn dit experiment en de mogelijkheden vn odemtrnsplntties in ntuurontwikkeling. Foto 1. Reijerscmp: mossen egroeien de fgegrven delen in 2014 (foto: F.D. vn Noppen). In voormlige lndouwgeieden is door emesting echter een overschot n voedingsstoffen nwezig. In zo n voedselrijke situtie zullen in eerste instntie ongewenste pioniersoorten en soorten die ngepst zijn n voedselrijke omstndigheden de vegettie snel domineren (Wlker et l., 2004). Het is dn onwrschijnlijk dt er op korte termijn, spontn een gewenste vegettie ontstt (Crmer et l., 2008). Om deze eperkingen voor ntuurontwikkeling op te heffen of te minimliseren worden methoden, zols mien, egrzen, uitmijnen (met nme vn fosft), plggen en fgrven vn de ouwvoor, toegepst. Deze methoden heen ls doel de concentrties n voedingsstoffen in de odem te verlgen (Blumenthl et l., 2003; Wlker et l., 2004). Door te plggen of door de ouwvoor f te grven worden tevens veel zden vn ongewenste pioniersoorten fgevoerd (Kiehl et l., 2010). Om de verspreiding vn zden vn doelsoorten te evorderen kn misel dt is verzmeld uit een goed ontwikkeld ntuurgeied worden uitgestrooid of kunnen plnten worden ingezid. De effecten vn ntuurontwikkelingsmtregelen die edoeld zijn om de concentrties vn voedingsstoffen in de odem te verlgen op de ontwikkeling vn de vegettie zijn echter zeer wisselend en zeker niet ltijd positief (Bekker, 2009). Een tot nu toe onderelicht spect in ntuurontwikkeling is de smenstelling vn de odemgemeenschp (Oostern et l.,

2 Voormlig lndouwgeied Nutriënten - Competitie - Zden - Bodemorgnismen - Afgrven Fig. 1. Schemtisch overzicht vn eoogde resultten vn eheermtregelen. Vnf de eginsitutie voormlig lndouwgeied (links), onehndeld, wrin de genoemde omstndigheden ongeschikt (ngegeven met -) zijn voor de doelvegettie, worden door verschillende mtregelen (luwe pijlen) verschillende omstndigheden geschikt gemkt (ngegeven met +). 2008). De odem evt een zeer diverse gemeenschp vn microscopisch kleine orgnismen zols cteriën, schimmels, protozoën, nemtoden en mijten en grotere orgnismen zols springstrten en ndere insecten en regenwormen. Een groot deel vn de odemgemeenschp zet orgnisch mteril, zols dode plntenresten, om in voor de plnt opneemre voedingsstoffen. Echter, een deel vn het odemleven is ctief ls ziekteverwekker, egrzer of symiont vn plnten. Bodemorgnismen kunnen drom een crucile rol spelen in de ontwikkeling en successie vn de vegettie (Krdol et l., 2007). De odemgemeenschp in een lndouw wordt vk gedomineerd door cteriën en plnt prsitire orgnismen, zols sommige soorten nemtoden of plnt pthogene schimmels, en is totl nders dn die vn een ntuurlijke vegettie wr ndere schimmels vk een elngrijke rol spelen (De Deyn et l., 2004). Sinds enkele jren worden drom in Nederlnd odemtrnsplntties uitgevoerd om het odemleven in ntuurontwikkelingsgeieden te herstellen door de smenstelling vn de odemgemeenschp te sturen. Bij odemtrnsplntties worden zowel zden ls de ijehorende odemorgnismen uit een doelgeied geïntroduceerd (fig. 1, Oostern et l., 2008; Krdol et l., 2009). Er zijn verschillende vooreelden vn experimenten (zowel potproeven ls veldexperimenten) wrij odemtrnsplntties met succes heen ijgedrgen n de vestiging vn doelsoorten (Brown & Bedford, 1997; Vécrin & Muller, 2003; Klime et l., 2010). Hoewel er in Nederlnd op meerdere pltsen l odemtrnsplntties zijn uitgevoerd, is er nog reltief weinig ekend over het succes vn deze methode, over hoe het in de prktijk is uitgevoerd en op welke schl het geeurt. Bovendien zijn veel projecten redelijk recent uitgevoerd, wrdoor de lngere termijn effecten nog niet ekend zijn. Verschillende studies wijzen erop dt odemtrnsplntties voorl efficiënt zijn in geieden wr de toplg vn de odem is verwijderd (Pywell et l., 1995; Loe et l., Nutriënten + Competitie + Zden - Bodemorgnismen - Misel Bodemtrnsplnttie Nutriënten + Competitie + Zden + Bodemorgnismen - Nutriënten + Competitie + Zden + Bodemorgnismen ). Dit fgrven vn leidt echter niet ltijd tot het gewenste resultt. Bijvooreeld in een trnsplnttie experiment in de Achterhoek in een geied wr de ouwvoor ws verwijderd, vestigden zich geen doelsoorten. Dit is wrschijnlijk te wijten n het feit dt de wterstnd in het fgegrven geied te hoog ws wrdoor een ongeschikt hitt ontstond voor de doelvegettie (Krdol et l., 2009). In het ntuurontwikkelingsproject Reijerscmp is onderzoek gedn nr de effectiviteit vn odemtrnsplntties en het uitstrooien vn misel voor het ontwikkelen vn heide vegettie en heischrl grslnd. Deze verschillende mtregelen hdden ls doel de ontwikkeling vn de gewenste vegettietypen te evorderen op een door het fgrven vn de odem ge-reset geied (fig. 1). Experimentele opzet op Reijerscmp Op Reijerscmp (een voormlig lndouwgeied vn ongeveer 160 h. op droge znd) ten noordwesten vn Wolfheze in Gelderlnd zijn in 2006 experimenten C A met odemtrnsplntties uitgevoerd op een voor ntuurherstel relevnte schl. Het doel vn deze experimenten ws om verschillende mtregelen te vergelijken die ingezet kunnen worden om ntuurherstel te evorderen: fgrven, odemtrnsplnttie en uitstrooien vn misel. Het herstel vn twee verschillende doelvegetties is getest: heide en heischrl grslnd. In vier plots, elk enkele hectres groot, is de toplg vn de odem verwijderd. Deze is geruikt voor de nleg vn het Jc. P. Thijsse Ecoduct over de A12 dt dit geied verindt met het geied Plnken Wmuis. Op de fgegrven plots is misel vn een heischrl grslnd, vn een heischrl grslnd of heideplgsel (toplg vn de odem met het nwezige plntenmteril) uitgestrooid. Het misel en de vn het heischrl grslnd zijn ook uitgestrooid op ngrenzende niet-fgegrven gedeeltes. In elk geied zijn er in het fgegrven en in het niet-fgegrven gedeelte plots gemrkeerd wr niets is uitgestrooid. Deze dienden ls s. Dit resulteerde in zeven ehndelingen in elk vn de vier geieden (fig. 2). De donorlocties vn het uitgestrooide mteril evonden zich lleml op znden: Buurserznd (misel; heischrl grslnd), Dennenkmp (, heischrl grslnd) en Doorwerthse heide. Voor een idele proefopzet zou het misel en de vn eenzelfde veld moeten komen. In de prktijk ws het echter lstig om n voldoende donormteril te komen. Fig. 2. A: Overzichtskrtje vn Reijerscmp met de ligging vn de vier ehndelde geieden vn elk ongeveer vijf hectre groot in lichtruin. B: Tel vn de zeven cominties vn ehndelingen die zijn uitgevoerd. C: Eén vn de fgegrven geieden (lichtruin) in het veld (groen). De ehndelingen: misel (gestreept), soortenrijk grslnd (gelokt) en heideplgsel (gestippeld). Misel en soortenrijk grslnd zijn op zowel fgegrven, ls niet-fgegrven ngercht. Heideplgsel is lleen over fgegrven stukken verspreid B nr. Afgegrven Behndeling 1 Niet fgegrven Controle 2 Afgegrven Controle 3 Niet fgegrven Misel 4 Afgegrven Misel 5 Niet fgegrven Grond 6 Afgegrven Grond 7 Afgegrven Heideplgsel De Levende Ntuur - septemer

3 In de vier fgegrven geieden op Reijerscmp is de volledige ouwvoor verwijderd (30-50 cm diep, tot op de C-horizont, het moedermteril). De odem en het plgsel zijn uitgereden over de plots met een mestverpreider, zodt er een c. 0,5-1 cm dikke lg de proefvelden edekte. Om het succes vn de ehndelingen te kunnen eplen is de ontwikkeling vn de vegettie en de odem in de zeven plots in elk vn de vier geieden estudeerd. Deze plntengemeenschppen zijn vergeleken met de twee doelvegetties: heischrl grslnd, ssocitie vn Liggend wlstro en Schpengrs (Glio hercynici-festucetum ovine), en droge heide, ssocitie vn Struikhei en Stekelrem (Genisto nglice- Cllunetum). Een ntl vrijwilligers, oswchters en wetenschppers heeft de fgelopen jren gegevens verzmeld in Reijerscmp om de methoden te evlueren. Jrlijks zijn er vegettieopnmes gemkt in permnente kwdrten (PQ s). De PQ s zijn twee ij twee meter en gemrkeerd met lge plen in de vier hoeken. In twee vn de vier geieden is er een PQ voor elk vn de zeven ehndelingen. In de ndere twee geieden is er een PQ in de helft vn de ehndelingen opgenomen. Drnst zijn in 2012 vegettieopnmes gedn wrij voor iedere ehndeling lle soorten per proefvlk zijn gedetermineerd. In 2007 en 2012 zijn odemchemische krkteristieken epld. De zuurgrd (ph-h 2 O), fosft (P-Olsen), norgnische stikstof en percentge orgnische stof zijn gemeten. In 2012 zijn voor lle plots fosfolipide vetzuren (PLFA s) en neutrle lipide vetzuren (NLFA s) epld. PLFA s en NLFA s geven een mt voor de iomss vn cteriën en schimmels in de odem. Ook zijn er in 2012 mijten en springstrten geëxtrheerd uit de ovenste 15 cm vn de odem met ehulp vn Tulgren trechters en nemtoden met Oosterrinktrechters. Met ehulp vn een microscoop is vervolgens de smenstelling vn mijten en nemtoden epld. In het geied zijn verder vogeltellingen gedn en is er onderzoek gedn nr het voorkomen vn insecten, zols loopkevers. Resultten vegettie De fgegrven geieden zijn in 2014 (n cht jr) nog goed te onderscheiden vn de omgeving. De fgegrven stukken zijn schrs egroeid met reltief veel mossen en zeer weinig vtplnten (foto 1). De vegettie op de onehndelde stukken die niet fgegrven zijn, werd eerst gedomineerd door Akkerdistel (Cirsium rvense) en Bstrdwederik (Epiloium spp.). Nu is Jkoskruiskruid (Jcoe vulgris) hier een dominnte soort geworden. Deze soorten zijn pioniersoorten die de eerste jren n het uit-productie-nemen vn lndouw domineren in veel ntuurgeieden (foto 2). Soorten die verder veel voorkomen op niet-fgegrven stukken zijn Gestreepte witol (Holcus lntus), Witte klver (Trifolium repens) en Smlle weegree (Plntgo lnceolt). Uit de jrlijkse vegettieopnmes lijkt dt de vegetties op fgegrven zich nders ontwikkelen dn de vegetties op niet-fgegrven stukken (fig. 3). Op de plekken wr heideplgsel is ngercht, groeit nu l een jonge heidevegettie (foto 3). Trnsplnttie vn plgsel op fgegrven leidt tot een vegettie die gekrkteriseerd wordt door Gewoon struisgrs (Agrostis cpillris) en wr ook doelsoorten, zols Pilzegge (Crex pilulifer), Struikheide (Cllun vulgris), Kruiprem (Genist nglic) en Stekelrem (Genist pilos), voorkomen. Dwergviltkruid (Filgo minim) komt reltief veel voor op de fgegrven geieden. De vegettieopnmes uit juli 2012 in de verschillende ehndelingen zijn met ehulp vn de zg. Sörensen similriteit index (een methode om de overeenkomst tussen twee metingen te vergelijken) vergeleken met de doelvegettie; fhnkelijk vn de vegettie vn het donormteril Fig. 3. Dit ordintie digrm (Principle component nlysis) lt zien hoe de vegettie zich heeft ontwikkeld in de zeven verschillende ehndelingen vn 2007 tot Figuur () en () zijn geëxtrheerd uit dezelfde dt-nlyse en kunnen over elkr geprojecteerd worden. In () is de gemiddelde score vn de vegettie weergegeven voor elke ehndeling en voor elk jr. De pijltjes geven de richting n wrin de vegetties zich vn 2007 tot 2013 ten opzichte vn elkr heen ontwikkeld. In () zijn de elngrijkste plntensoorten weergegeven. De lengte vn elke pijl in figuur is een indictie voor het elng vn deze plntensoort voor het ptroon in figuur. In het ltste jr (2013, ltste pijl) is Holcus lntus ijvooreeld een elngrijke soort in vegetties op niet-fgegrven geieden met trnsplnttie (ornje) en is Agrostis cpillris een elngrijke soort in vegetties op fgegrven geieden wr plgsel is uitgestrooid (groen). Niet fgegrven- Niet fgegrven-misel Holcus lntus 0 Niet fgegrven- Afgegrven- Afgegrven- Afgegrven-misel 0 Jcoe vulgris Cirsium rvense Vici hirst Hypericum Epiloium tetrgonum Trxcum perfortum Gnphlium officinle sylvticum Sonchus sp. Trifolium repens Crex pilulifer Achille millefolium Hypocheris rdict Cllun vulgris Filgo minim Afgegrven-plgsel Agrostis cpillris De Levende Ntuur - jrgng nummer

4 Foto 2. Jkoskruiskruid (Jcoe vulgris) domineert de vegettie op onehndelde geieden in Reijerscmp (foto: T.M. Bezemer). similriteit met heide. Bij vergelijking met het heischrl grslnd leek dt het nrengen vn en plgsel lleei resulteerden in een verhoging in de similriteit ten opzichte vn de s. Bodemtrnsplntties hdden dit effect zowel op fgegrven ls op niet-fgegrven (fig. 4). De vlkken wr ws fgegrven en verder geen donormteril ws ngercht leken het minst op de referentievegettie. Anrengen vn misel op niet-fgegrven hd ook een positief effect op de vegettieontwikkeling. ws dt droge heide of heischrl grslnd. Op deze mnier is de effectiviteit vn de verschillende ehndelingen vergeleken. Hieruit lijkt dt de similriteit ten opzichte vn de doelsituties verschilt tussen de zeven ehndelingen (ANOVA; p<0.001 voor eide doelvegetties; fig. 4). Het nrengen vn plgsel op fgegrven leidde tot een significnt hogere Similriteit (Sörensen) t.o.v. heischrl grslnd misel Niet-fgegrven misel Afgegrven plgsel Similriteit (Sörensen) t.o.v. droge heide Fig. 4. Similriteit (Sörensen) vn de vegettie in 2013 in de verschillende ehndelingen ten opzichte vn ) de heischrl grslnd (Glium hercynici-festuco ovine) en ) de droge heide (Genisto nglice-cllunetum) referentie ssocities (spreidingslken ± SE). De vegetties in de zeven ehndelingen verschillen significnt vn elkr in hoeveel ze lijken op de referentie ssocities: Anov p<0,001. Behndelingen wroven verschillende letters stn verschillen significnt vn elkr geseerd op een Tukey post hoc test. misel Niet-fgegrven misel Afgegrven plgsel Resultten odemleven en odemchemie De microiële gemeenschp ws n fgrven voor een groot deel uit de odem verdwenen. Dit lijkt uit de geringe hoeveelheden PLFA s en NLFA s die gemeten werden in fgegrven stukken. De microiële iomss (de som vn de PLFA s en NLFA s) in de monsters vn de verschillende fgegrven stukken ws dn ook significnt lger dn in niet-fgegrven vlkken (fig. 5). Afgrven leidt ook tot een verndering in de verhouding tussen de iomss vn cteriën en schimmels in de odem. Een goed ontwikkeld en divers odemvoedselwe wordt vk getypeerd door een hoog ndeel n schimmels en dus een hoge schimmel/cterie rtio. Lndouwodems evtten vk weinig schimmels en de schimmel/cterie rtio is dr dus lg (gemiddeld 0,4). In proefvlkken wrin de ouwvoor is fgegrven, is de rtio hoog (gemiddeld 2) en dit is typerend voor odems met vegetties in ltere successiestdi (De Deyn et l., 2004). Bovendien ws op de fgegrven plekken met heideplgsel de totle microiële iomss n zes jr hoger dn op de ndere fgegrven geieden (fig. 5). Drnst kwmen er in 2012 meer nemtoden voor in de met plgsel ehndelde proefvelden dn in de ndere fgegrven geieden. Ook voor springstrten die voornmelijk schimmels eten, geldt dt het ntl door fgrving drstisch omlg is gegn, mr dt door het nrengen vn het heideplgsel deze ntllen weer omhoog gn. Het oprengen vn misel leidde niet tot verschillen in odemleven ten opzichte vn de. Qu odemchemie werden zowel in 2007 ls in 2012 voorl verschillen gevonden tussen de fgegrven en de niet-fgegrven delen en niet tussen de verschillende donormterilen. In zowel 2007 ls 2012 wren de fosft- en de stikstofconcentrtie reltief hoog in de verschillende ehndelingen in de niet-fgegrven geieden, mr de concentrties zijn sterk verlgd in de fgegrven geieden (P<0,001). De zuurgrd (ph-h 2 O, tel 1) vn de odem verschilt significnt tussen de De Levende Ntuur - septemer

5 Microiële iomss (µgplfa+nlfa/g ) 12 - Fig. 5. Microiële iomss (µg PLFA+NLFA/ g ) in 2012 in de verschillende ehndelingen op niet-fgegrven en fgegrven odem (spreidingslken ± SE). Er is een significnt ehndelingseffect: Anov p<0,001. Behndelingen wroven verschillende letters stn verschillen significnt vn elkr, geseerd op een Tukey post hoc test. zeven ehndelingen, mr de odem verzuurt niet door fgrven. Zelfs in geieden wr l heide is ontstn, is de ph nog reltief hoog. Dit is interessnt, omdt odems in heidegeieden vk een hele lge ph heen. Orgnische stof in de odem, zeer elngrijk voor het odemleven, is vrijwel geheel verdwenen door fgrven, mr in geieden wrin vervolgens heideplgsel is getrnsplnteerd, is de hoeveelheid orgnische stof in de odem weer toegenomen (2,5%) ten opzichte vn de (1,2%). In het geied werd fun (vogels, hgedissen, insecten) wrgenomen die typisch is voor heidegemeenschppen. Enkele vooreelden hiervn zijn de Heivlinder (Hipprchi semele), de Boomleeuwerik (Lullul rore) en de Zndhgedis (Lcert gilis). Hoewel er wetenschppelijk gezien geen cusl vernd gelegd kn worden met deze ehndelingen, kn dit ls een positieve trend voor het geied worden gezien misel Niet-fgegrven misel Afgegrven plgsel Discussie odemtrnsplnttie Trnsplnttie vn odem uit een nder ntuurgeied op fgegrven geieden heeft een positief effect op de vegettieontwikkeling. Dit effect is voorl zichtr ls heideplgsel wordt getrnsplnteerd. Er werden echter ook duidelijke vernderingen wrgenomen in de smenstelling vn vegettie n trnsplnttie vn grslndodem. In het Reijerscmp experiment werd het grootste ntl doelsoorten en de hoogste edekking vn doelsoorten ngetroffen in geieden wr de ouwvoor verwijderd ws en wr vervolgens donormteril ngercht is. Door het fgrven ws de eschikrheid vn voedingsstoffen (fosft en stikstof) in de odem lger; dit is over het lgemeen gunstig voor de doelvegettie. Bodemtrnsplntties leken ook het odemleven positief te kunnen eïnvloeden. Nemtoden en springstrten, die direct n fgrven ijn volledig uit de odem wren verdwenen, zijn sterk in ntl toegenomen in geieden met trnsplntties met heideplgsel. Het uitstrooien vn misel of verzmeld uit een nijgelegen grslnd hd echter weinig effect op het odemleven. Een elngrijke uitkomst uit dit grootschlige experiment is dt in geieden wr de toplg vn de odem is verwijderd om fosftgehltes te verlgen, odemtrnsplnttie met odemmteril uit een goed ontwikkeld ntuurgeied een eheermtregel is met een sterk positieve invloed op de ontwikkeling vn het nieuwe ntuurgeied. Op Reijerscmp zijn die resultten enkele jren n trnsplnttie l duidelijk zichtr. De verwchting is dt deze fgegrven geieden met getrnsplnteerde odem zich nog verder richting de doelsitutie zullen ontwikkelen. Doordt odem- en plntengemeenschppen sterk gekoppeld zijn, is de verwchting dt dit proces zl versnellen doordt de vegettie zich verder ontwikkelt (De Deyn et l., 2004). Voor succesvol herstel is het ntuurlijk elngrijk dt niet lleen het juiste odemleven nwezig is, mr dt de odem ook voldoet n een reeks vn ndere voorwrden zols juiste (lge) voedselrijkdom, zuurgrd, vocht, zdnk enz. Zowel in niet-fgegrven ls in fgegrven voormlige lndouwen zl lng niet ltijd n l die voorwrden voldn kunnen worden. Dit etekent dt odemtrnsplntties niet ltijd succesvol zullen zijn c en dt resultten vn odemtrnsplntties niet ltijd goed te voorspellen zullen zijn. Onderzoek is nu nodig wrin de efficiëntie vn verschillende technieken en methodes vn trnsplnttie verder met elkr vergeleken worden. Litertuur Bekker, R.M., jr onten voor ntuur op znden. De Levende Ntuur 110 (1): Blumenthl, D.M., N.R. Jordn & M.P. Russelle, Soil cron ddition controls weeds nd fcilittes pririe restortion. Ecologicl pplictions 13(3): Brown, S.C. & B.L. Bedford, Restortion of wetlnd vegettion with trnsplnted wetlnd soil: n experimentl study. Wetlnds 17(3): Crmer, V.A., R.J. Hos & R.J. Stndish, Wht's new out old fields? Lnd ndonment nd ecosystem ssemly. Trends in Ecology & Evolution 23(2): Deyn, G.B. De, C.E. Rijmkers & W.H. vn der Putten, Bodemfun evordert herstel vn soortenrijke grslnden. De Levende Ntuur 105 (1): Krdol, P., N.J. Cornips, M.M. vn Kempen, J.T. Bkx-Schotmn & W.H. vn der Putten, Microe-medited plnt-soil feedck cuses historicl contingency effects in plnt community ssemly. Ecologicl monogrphs 77(2): Krdol, P., T.M. Bezemer & W.H. vn der Putten, Soil orgnism nd plnt introductions in restortion of species rich grsslnd communities. Restortion Ecology 17(2): Kiehl, K., A. Kirmer, T.W. Donth, L. Rsrn & N. Hölzel, Species introduction in restortion projects; Evlution of different techniques for the estlishment of semi-nturl grsslnds in Centrl nd Northwestern Europe. Bsic nd Applied Ecology 11(4): Klime s, L., I. Jongepierová, J. Dole zl & J. Klime sová, Restortion of species rich medow on rle lnd y trnsferring medow locks. Applied Vegettion Science 13(4): Zuurgrd P-Olsen N Orgnische (ph-h 2 O) (norgnisch) stof (%) Controle 5.9 (0.3) 78.3 (13.4) 7.9 (1.6) 5.9 (0.4) Afgegrven 5.7 (0.3) 2.6 (2.2) 5.3 (3.5) 1.2 (0.7) Tel 1. Bodemchemie. De gemiddelde ph, P-Olsen (fosft, mg/kg), norgnische N (som vn stikstof in nitrt en mmonium, mg/kg) en orgnische stof wrden vn vijf monsters vn de vlkken die wel en niet wren fgegrven in de vier proefvlkken (met stndrdfout) in De Levende Ntuur - jrgng nummer 5

6 successful, ut still outperformed hy-ddition. Further reserch should unrvel the mechnisms tht determine the success, so tht the method cn e pplied effectively in different contexts in the future. F.D. vn Noppen MSc Nederlnds Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) Postus 50, 6700 AB Wgeningen florentinevnoppen@gmil.com M. Bosch Beheereenheid Zuidwest Veluwe (Ntuurmonumenten) Plnken Wmuisweg 1, 6718 SP Ede m.osch@ntuurmonumenten.nl E.R.J. Wus MSc - PhD kndidt Nederlnds Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) Postus 50, 6700 AB Wgeningen Loe, R., A. vn der Bij, R. Boink, J. Frouz & R. vn Diggelen, Ontwikkeling vn droge heischrle grslnden op voormlige lndouwen. Eindrpportge fse 1. Bosschp, Drieergen. Oostern, A., J. de Jong & A. Kuiters, Vernieuwing in ontwikkeling en eheer vn ntuurgrslnden op voormlige lndouw op droge znden. Alterr, Wgeningen. Pywell, R., N. We & P. Putwin, A comprison of techniques for restoring hethlnd on ndoned frmlnd. Journl of Applied Ecology: Vécrin, M. & S. Muller, Top soil trnsloction s technique in the recretion of speciesrich medows. Applied Vegettion Science 6(2): Wlker, K.J., P.A. Stevens, D.P. Stevens, J.O. Mountford, S.J. Mnchester & R.F. Pywell, The restortion nd recretion of speciesrich lowlnd grsslnd on lnd formerly mnged for intensive griculture in the UK. Biologicl Conservtion 119(1): Foto 3. Bloeiende heide in 2012 op een fgrving wr plgsel is getrnsplnteerd op Reijerscmp (foto: E.R.J. Wus). Summry Nture restortion ided y soil trnsplnttions: lrge-scle field experiment Soil trnsplnttions re incresingly eing pplied s mens to restore former griculturl res ck into speciesrich hitts. There re some exmples where this mesure hs een pplied successfully. However, mechnisms re not yet cler nd results differ mong pplictions depending on the soil, vegettion nd other circumstnces. At the Reijerscmp, ner Wolfheze in the Netherlnds, soil trnsplnttions hve een crried out t lrge sptil scle nd evluted. The method ws compred with hy trnsfer nd controls nd either or not comined with topsoil removl. The results show tht trget species estlish especilly with the trnsplnttion of heth sods or soil on topsoil removed plots. The soil community develops est with the trnsplnttion of heth sods. The trnsplnttion of speciesrich grsslnd soil ws less L. Hnstr Jco Mrisln 6, 6813 JV Arnhem W. Vern Beheereenheid Zuidwest Veluwe (Vrijwilliger Ntuurmonumenten) Plnken Wmuisweg 1, 6718 SP Ede Ir. G.D.B. vn Houwelingen Dorpsstrt 28C, 6731 AT Otterlo J. Philippon Het Eilnd 9, 7231 NV Wrnsveld R. vn Ekeris Beheereenheid Zuidwest Veluwe (Ntuurmonumenten) Plnken Wmuisweg 1, 6718 SP Ede Prof. dr. ir. W.H. vn der Putten Nederlnds Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) Postus 50, 6700 AB Wgeningen Dr.T.M. Bezemer Nederlnds Instituut voor Ecologie (NIOO-KNAW) Postus 50, 6700 AB Wgeningen Symposium en excursie op 15 oktoer Op 15 oktoer orgniseert het NIOO-KNAW in Wgeningen een kennisdg over het geruik vn odemtrnsplntties ij ntuurherstel, met excursie nr Reijerscmp. Deze dg is voor eheerders, onderzoekers en ndere elngstellenden. Voor meer informtie en inschrijving De Levende Ntuur - septemer