VLAAMS DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT OVER NATUURSTUDIE & -BEHEER MAART 2014 JAARGANG 13 NUMMER 1 VERSCHIJNT IN MAART, JUNI, SEPTEMBER EN DECEMBER

Transcriptie

1 Ntuur.focus Afgiftekntoor 999 Gent X P2962 Toelting gesloten verpkking Retourdres: Ntuurpunt, Coxiestrt 11, 28 Mechelen VLAAMS DRIEMAANDELIJKS TIJDSCHRIFT OVER NATUURSTUDIE & -BEHEER MAART 214 JAARGANG 13 NUMMER 1 VERSCHIJNT IN MAART, JUNI, SEPTEMBER EN DECEMBER Windmolenprken in de Noordzee Opmrs vn Gevlekte witsnuitliel in Limurg Exotische mcroinverterten in Vlnderen

2 Focus op iogeochemie deel 6 Ntuurontwikkeling op lndouwgrond: herstelmtregelen Artikels Stephnie Schelfhout, An De Schrijver, Jn Mertens, Andres Demey, Mrio De Block, Cécile Herr, Pllieter De Smedt & Kris Verheyen In de vorige rtikels in deze reeks werden de oorzken vn vermesting en verzuring en de ndelige gevolgen voor de iodiversiteit uitgelegd. Bij uitreiding vn kwliteitsvolle ntuur is de iogeochemie dn ook zeer elngrijk. Om het verlies n iodiversiteit te stoppen, schrijft Europ voor dt Vlnderen tegen 23 c. 25 h ntuur- en osuitreiding moet r eliseren (Goin et l. 29). Deze uitreiding zl gedeeltelijk op lndouwgrond pltsvinden en dr is het vrijwel ltijd noodzkelijk om de odemvruchtrheid te verlgen (De Schrijver et l. 213, De Schrijver et l. 213) en een gunstige hydrologie te herstellen (meestl verntting). Aiotische herstelmtregelen moeten de eschikrheid vn nutriënten terugdringen om de dominntie vn snelgroeiende soorten te reken. Alleen dn kn er zich een soortenrijke vegettie ontwikkelen. Op voormlige lndouwgronden is de nrijking met het weinig moiele fosfor (P) het meest prolemtisch voor het herstel vn soortenrijke grslnden, heide, ossen en wetlnds. In dit zesde en ltste rtikel richten we ons op de meest geschikte verschrlingsmtregelen om ntuurherstel te reliseren op voormlige lndouwgronden. Wnt er zijn knttekeningen te mken over de hlrheid vn het herstellen vn P-gelimiteerde ntuurdoeltypes op sterk emeste odems (Fgn et l. 28). Zijn mtregelen ls mien en fvoeren, ontgronden en P-uitmijnen geschikte mtregelen voor de prktijk? Hierij wordt een stnd vn zken opgemkt over de huidige kennis en geven we n wr onderzoek nog lopend is. Het herstel vn soortenrijke ntuur op voormlige lndouwgronden is lleen mogelijk ls zowel de hydrologie ls de voedselrijkdom worden ngepkt. Dit luwgrslnd wordt de komende jren uitgereid op nplende nutriëntenrijke percelen in het Vrieselhof in Oelegem, terreinen vn de Provincie Antwerpen eheerd door ANB. (foto: Stephnie Schelfhout) Ntuurontwikkeling onderscheidt zich vn ntuureheer omdt hier vk vertrokken wordt vn een sterk gedegrdeerde uitgngstoestnd (Figuur 1, Hermy et l. 24). Het reguliere eheer volstt hier niet om het gewenste ntuurdoel te reliseren, lthns niet innen een nvrdre termijn. Vi hersteleheer, v. drukegrzing of rnden, of volgehouden mien en fvoeren, kn het opgestpelde N uit de odem, fkomstig vn tmosferische depositie, verwijderd worden (De Schrijver et l. 213). Wnneer echter vn een sterk emeste situtie wordt vertrokken, is er veel meer nodig om nr een nutriëntenrm systeem terug te keren en spreken we vn ctieve ntuurontwikkeling. Het is een veel voorkomend misverstnd dt dn vi egrzing voldoende verschrling zou kunnen geeuren. Er worden echter slechts weinig Ntuur.focus mrt

3 nutriënten fgevoerd met egrzing. Vi v. het ontgronden vn de ovenste odemlg is het wel mogelijk om op korte termijn de gewenste lge nutriëntenniveus te ereiken. Uitmijnen kn dn weer gezien worden ls een vorm vn ntuurontwikkeling over lngere termijn. In dit rtikel leggen we de focus op hoe de ontwikkeling vn soortenrijke grslnden op voormlige lndouwgronden met mien en fvoeren, ontgronden en uitmijnen vn P kn verlopen. Alterntieve technieken worden kort ngehld en ook herintroducties worden kort esproken. De Box is een csestudie vn een ntuurontwikkeling in het Bos vn A wrin de verschillende mtregelen per situtie vergeleken worden. Mien en fvoer vn misel Het mien vn grslnden wordt l honderden jren uitgevoerd om het hooi te geruiken ls wintervoeding voor vee. Tegenwoordig wordt mieheer in de ntuursector toegepst om loem- en soortenrijke vegetties te creëren en te ehouden (Vn Uytvnck & De Blust 212). Mien en fvoeren in estnde ntuurgeieden voert nutriënten f, houdt de vegettie open en zorgt zo voor een verhoogde soortenrijkdom in grslnden. Binnen de context vn dit rtikel ekijken we of mien en fvoeren, door de fvoer vn nutriënten met het misel, de gewenste nutriëntenlimittie kn teweegrengen op voormlige lndouwgronden. Een emest grslnd dt meermls gemid wordt, kn jrlijks meer dn 15 ton iomss produceren. De iomssproductie zl ij omschkeling vn lndouweheer nr verschrlend mieheer l n enkele jren fnemen door een limittie door N (Smits et l. 28) of klium (K) (Oelmnn et l. 29). Deze kn zelfs snel terugvllen nr minder dn vijf ton iomss per jr zonder een verhoging in het ntl plntensoorten met zich mee te rengen (Berendse et l. 1992). Dit ws ook zo ij een hoge mifrequentie vn vier keer per jr (Pvlu et l. 211). De vegettiesmenstelling lijft lngdurig steken in een soortenrme, grsrijke vorm omdt deze N- of K-limittie onvoldoende is om de competitieve grssen in hun groei te eperken. Zols uit het vorige nummer in deze reeks leek, is een (co)limittie door P noodzkelijk voor veel soortenrijke vegettietypes (De Schrijver et l. 213). Fosfor is echter veel minder moiel dn N en K en ijgevolg ook moeilijker uit het systeem te verwijderen. En ls drovenop ook de fnemende iomssproductie de P-fvoer vertrgt door N- of K-limittie, zl het vi mien en fvoeren vk meer dn honderd jr duren om voldoende P-rme omstndigheden te verkrijgen (zie Box). Het is ijgevolg eter om een verschrlend mieheer in te zetten op terreinen wr de gewenste odem-p-condities ijn ereikt zijn (Smolders et l. 28), zols vnf 25 mg P Olsen / kg. (P Olsen is een mt voor de ioeschikre P-frctie vn de odem; nutriëntenconcentrties vn de odem worden in dit rtikel steeds uitgedrukt per kg droge odem.) Nst de ijzonder lnge tijdsduur om vi mieheer de geschikte iogeochemische omstndigheden te creëren, hngt er ook een zekere kostprijs vst n een ontwikkelingseheer vi mien, die vrieert vn 58 tot euro per h per jr (Tel 1). Deze kostprijs is fhnkelijk vn de verkoopswrde vn het hooi, die op zijn eurt grotendeels epld wordt door de kwliteit vn het misel. De miselkwliteit wordt eïnvloed door de frequentie vn het mien en niet door het l dn niet emesten met N. Bij vier keer mien is de verteerrheid veel hoger dn ij slechts twee keer mien (Pvlu Figuur 1. De inzet vn verschillende mtregelen vn ntuureheer of ntuurontwikkeling is fhnkelijk vn de grd vn ntuurlijkheid vn de uitgngstoestnd. (ron: Vn Uytvnck & Decleer 24) 32 mrt 214 Ntuur.focus

4 et l. 211). Mr zelfs ij misel vn een lgere kwliteit kunnen de prden- en schpensector interessnte fzetmrkten zijn. En ook ij runderen zijn er fzetmogelijkheden. Zo kunnen drooggevllen en jonge koeien dit hooi ls voeder geruiken en ook het ijmengen vn lger kwlittief misel (tot 4%) kn voor hoogproductief melkvee zonder productieverliezen (Bruinenerg et l. 26). Tel 1. Geschtte kostprijs vn verschillende ntuurontwikkelingsmtregelen. Gegevens uit Anonymous (212), tenzij ngegeven met een (): persoonlijke communictie Mrio De Block, inschtting ontgronding vn 3 cm diepte ij fzet innen 6 km strl; of ngegeven met een (): inschtting volgens Oostern et l. (28). Mtregelen die jrlijks herhld moeten worden, werden uitgedrukt in jrlijkse kost. metingen: de ouwvoor verwijderen lijkt vk onvoldoende gezien P in P-verzdigde odems ook dieper verhoogde concentrties kn vertonen (Figuur 2, Koopmns et l. 27 en zie ook De Schrijver et l. 213). Deze drstische ingreep heeft ook ndelen: de verwijdering vn (een deel vn) het zuurufferend vermogen vn de odem (zie ook De Schrijver et l. 212), fvoeren vn (een deel vn) de odemiot en de zdnk (Krdol et l. 29, Kemmers et l. 26, Oostern et l. 28) en de zeer hoge kostprijs (Tel 1). Deze mtregel kn echter goedkoper worden uitgevoerd ls v. de grond geruikt kn worden ij de nleg vn dijken of ndere toepssingen. Toch lijkt dt de prijs vn het eenmlige ontgronden op de lnge termijn goedkoper kn zijn dn v. vijftig jr verschrlend mieheer (Smolders et l. 28). Mtregel Kostenrnge (euro per h) Ontgronden 2.() 3. Plggen Mien en fvoeren Uitmijnen() 54 Diepte (cm) Referentie heischrl grslnd Bouwvoor Ontgronden De ltste jren wordt steeds vker overgegn tot ontgronden om een snelle verschrling te reliseren. Hierij wordt de nutriënten rijke odemlg tot soms wel meer dn 5 cm diepte fgevoerd. Ontgronden lijkt inderdd een effectieve mtregel te zijn voor de fvoer vn P gezien het tot een sterke fnme vn de odemnutriëntenstock leidt (Frouz et l. 29, Klooker et l. 1999, Verhgen et l. 21). Het is echter elngrijk dt de diepte vn ontgronden eslist wordt op sis vn specifieke P Olsen (mg kg 1 ) Figuur 2. Het is elngrijk een inzicht te heen in het profiel vn P-nrijking op een emest perceel voorleer over te gn tot ingrijpende, dure mtregelen zols ontgronden. De ouwvoor is de ovenste odemlg die in lndouwgeruik frequent geploegd wordt ( 3 cm). Voor het perceel op zndodem in deze figuur zou het onvoldoende zijn om enkel de ouwvoor te verwijderen gezien P is uitgeloogd nr de diepere lgen (De Schrijver et l. 213c). Mien en fvoeren vn het misel. (foto: Stephnie Schelfhout) Ntuur.focus mrt

5 N chemische odemnlyses wordt de enodigde te ontgronden diepte epld. Dit is, fhnkelijk vn het ntuurdoeltype, vk dieper dn de ouwvoor ( tot 3 cm). Om een hectre voor 5 cm te ontgronden is een grondverzet vn 5. m 3 of c. 17 vrchtwgens nodig. Links: ntuurinrichting vn het Europese Life-project Averode Bos en Heide wrinnen historische vencomplexen en heide hersteld werden op o.. voormlige mïskkers (foto: VLM); rechts: grootschlige ntuurinrichting in het Turnhouts Vennengeied wr in 211 voormlige lndouwterreinen ontgrond werden (foto: Mrio De Block). Het is echter niet in lle gevllen mogelijk om te ontgronden tot de gewenste diepte door het ontstn vn een dkuip wrin het regenwter lijft stn. Ook de nwezigheid vn erfgoedwrden kunnen conflicteren met deze mtregel. In de depressie vn de Moervrt zorgt de nwezigheid vn pleogeulen er ijvooreeld voor dt ontgronden in eplde zones onmogelijk is (De Schrijver et l. 213c). Drenoven is het gewenste resultt n ontgronden niet gegrndeerd gezien de herkolonistie vn doelplntensoorten vk moeizm verloopt zonder introductie (Allison & Ausden 24, Sivl et l. 29, Verhgen et l. 24). Een uitzonderlijke mtregel kn estn in het n ontgronden nieuw nrengen vn nietnutriëntverzdigd odemmteril uit de omgeving, het zogenmde eznden. Dit om het dkuipeffect te vermijden en om zeker te zijn vn nutriëntenrme condities. Hier zijn echter heel wt rndvoorwrden n geonden (odemsmenstelling, wterhuishouding, zdnk ) (Boink et l. 29). Met een oppervlkkige ontgronding of plggen wordt edoeld dt minder dn 1 cm vn de toplg fgevoerd wordt. Met deze mtregel wordt een deel vn de nutriënten en een elngrijke hoeveelheid odemorgnisch mteril verwijderd. Op lndouwodems wrop kerende grond ewerkingen werden toegepst, zitten de verhoogde nutriënten concentrties echter minstens tot op 3 cm diepte. Hierdoor is plggen meestl niet geschikt voor het herstel vn de iotiek op voormlige lndouwodems. Uitmijnen vn P ls lterntieve verschrlingsmethode? Een lterntief voor het ingrijpende ontgronden en het trge mien en fvoeren is de techniek vn P-uitmijning. Uitmijnen is een ngepste lndouwmethode gericht op het fvoeren vn P wrdoor de overgng vn lndouw nr ntuur grdueel verloopt. Deze techniek kn ingezet worden ls overgngsscenrio ter voorereiding vn ntuureheer. Uitmijnen wordt gezien ls een snellere verschrlingstechniek dn mien ngezien de nutriëntenlimitties worden opgeheven door selectieve emesting met ndere nutriënten (N en K) dn P (Chrdon 28, Crwley et l. 25, Mrrs 1993, Perring et l. 29). Hierij moet ook de ph tussen 5,5 en 6,5 worden gehouden met v. eklking om mximle opnme vn P mogelijk te mken (zie Figuur 4 in De Schrijver et l. 213). Er zijn echter nog tl vn onzekerheden n deze techniek in ontwikkeling. Drom werd op nsturen vn het ANB en Ntuurpunt en in smenwerking met lndouwers door het ForNL (UGent) een grootschlig proeftrject opgestrt in Lndschp De Lieremn vn Ntuurpunt vzw. Deze proeven moeten inzicht verschffen op de effectiviteit en economische hlrheid vn P-uitmijning. De eerste veld- en potexperimenten vn P- uitmijnen met grssenteelt ij verschillende odem-p-niveus tonen n dt de efficiëntie vn het uitmijnen zl dlen ij fnme vn de odem-p-concentrtie en dus in de loop vn het verschrlingsproces (Figuur 3, Figuur 4 en Schelfhout et l. sumitted). Het onmiddellijk opneemre P in de odemoplossing kn vi uitmijnen op korte termijn sterk dlen (vn Eekeren et l. 27), mr over de lngetermijneffecten vn uitmijnen is nog niet veel geweten (Herr et l. 211). De meer gefixeerde odem-p-frcties (zie ook De Schrijver et l. 213) lijven vk hoog en kunnen voorl in P-verzdigde odems P met vertrging nleveren (Koopmns et l. 24), wrdoor P-rme odemcondities niet snel gehld kunnen worden. Hierdoor zl een verschrling vn een P-rijke tot een P-rme odem met uitmijnen toch nog decenni kunnen duren, fhnkelijk vn de uitgngssitutie en het ntuurdoeltype (zie ook Box). Uitmijnen zl ijgevolg een methode zijn die slechts in een eperkt ntl situties wordt ngerden. We suggereren drom om uitmijnen initieel in te zetten in percelen wrij het vi mien net te lng zou duren. N een ntl jren uitmijnen wordt dn est overgeschkeld op mien en fvoeren wrij ook met het iotisch herstel kn gestrt worden. Ook over de kostprijs vn uitmijnen is er nog onzekerheid. Los vn het ontreken vn de mogelijkheid op mestfzet is de kostenlns licht negtief of zelfs neutrl zolng een lndouwkundig wrdevol product geteeld kn worden. Het is echter nog onekend of de voederkwliteit optiml lijft ij lge odem-p-concentrties. Op percelen in conventioneel 34 mrt 214 Ntuur.focus

6 Biomss productie (ton droge stof h 1 ) mien uitmijnen P fvoer (kg P h 1 ) mien uitmijnen Hoog Mid Lg Hoog Mid Lg Bodem P concentrtie Bodem P concentrtie Figuur 3. Totle iomssproductie en P-fvoer met een grssenmengsel in het derde jr (213) vn de veldproef in ntuurgeied Lndschp de Lieremn (Ntuurpunt vzw) op drie verschillende odem-p-niveus: Hoog is 11 mg P Olsen /kg, Mid is 7 mg P Olsen /kg en Lg is 3 mg P Olsen /kg. Uitmijnen vn P door emesting met N en K wordt vergeleken met mien en fvoeren zonder emesting. De iomssproductie en P fvoer zijn veel lger ij verschrlend mien. Het vlt op dt ondnks de gelijke iomss-productie op de drie percelen er toch een groot verschil in P fvoer estt. Uitmijnen lijkt dus te vertrgen met de tijd. De veldproef is nog lopende en zl nog minstens twee jr opgevolgd worden. lndouweheer kn de fzet vn mest een winstfctor zijn. Bij P-uitmijning is het niet mogelijk om dierlijke mest te geruiken gezien dr P in zit. Uitmijnen, een verschrlingsmethode in ontwikkeling Verschrling vi uitmijnen lijkt dus, zeker ij hoge odem-p, ijn 5% sneller te gn dn mien en fvoeren (Figuur 3), mr voor veel voormlige lndouwpercelen is de enodigde tijdsduur nog steeds erg lng (Box). Drom wordt gezocht nr mnieren om de techniek vn P-uitmijning te vereteren. We heen zonder resultt geproeerd om de vertrgde nlevering vn odem-p uit de trg circulerende P-pool te versnellen vi odemddities zols humuszuren, rusculire mycorrhiz en fosfor oplosr mkende cteriën (Figuur 4, Schelfhout et l. sumitted). Humuszuren zijn lg-moleculire orgnische zuren die in competitie kunnen treden met P op odemsorptiepltsen. Zo kunnen ze de opnme vn P door plnten verhogen (Khdemi et l. 21). Arusculire mycorrhiz zijn schimmels die in symiose met plnten leven. Ze kunnen door het vergroten vn de opnmeoppervlkte een hogere P-opnme reliseren voor plnten. Fosfor oplosr mkende cteriën zouden P kunnen moiliseren omdt ze zuren en fosftse enzymes fscheiden (Richrdson 27). Er is echter weinig geweten over de toepsrheid vn deze stoffen en orgnismen in het veld. Een ndere denkpiste is om in plts vn te werken met ingezide grssen, geruik te mken vn ndere gewssen die het uitmijnen kunnen versnellen omwille vn hun specifieke mechnismen om P uit de meer gefixeerde P-frcties te onttrekken (Hkl et l. 29, Shrm et l. 27, Turner 28). Zo is het mogelijk interessnt om een P-vrijmkend gews in rottie te geruiken met een hoog productief gews (Teoh & Frnzen 211). Uit een eerste potproef ij verschillende odem-p-niveus leek dt oekweit en luzerne interessnte uitmijngewssen zijn (Figuur 5). Deze resultten worden in de komende jren uitgetest in een gewsrottie op ps verworven percelen vn Lndschp De Lieremn. P fvoer (mg P pot 1 ) Controle Arusculire mycorrhiz Humuszuren 1 Humuszuren 2 P oplosrmkende cterien Hoog Mid Lg Bodem P concentrtie Figuur 4. Gecumuleerde P-fvoer vn vier mieurten uit een potproef vn 123 dgen wrij uitmijnen vn P met Engels rigrs ij verschillende odem-p-niveus werd getest. De odem-p-niveus zijn dezelfde ls in Figuur 3. In tegenstelling tot die veldproef ws de iomssproductie niet dezelfde voor de drie odem-p-niveus: de productie ws ten opzichte vn Hoog 23% en 36% lger ij resp. Mid en Lg. De verschillende lkjes stn voor verschillende ehndelingen wrmee getrcht werd om meer P f te voeren met het grs. De ehndelingen gven geen noemenswrdige vereteringen ten opzichte vn de controle (Schelfhout et l. sumitted) P fvoer met iomss (g P / pot) 3 Mis Zonneloem 25 Engels rigrs (4) Boekweit Mosterd 2 Vls Luzerne (3) Lupine 15 Tuinoon Triticle 1 5 Figuur 5. Uitmijnen met tien verschillende gewssen in een potproef met drie verschillende odem-p-niveus. De odems werden optiml emest met lle nutriënten, ehlve P. Tussen hkjes stt het ntl oogsten vermeld ls dit meer dn een keer ws. Uit deze gegevens lijkt dt de P-fvoer fhnkelijk is vn het odem-p-niveu en vn het geruikte gews. (ron: Schelfhout et l. ongepuliceerde resultten) Hoog Mid Lg Bodem P concentrtie Ntuur.focus mrt

7 Bedenkingen over uitmijnen ls ntuurontwikkelingstechniek Er zijn echter edenkingen ij het inzetten vn P-uitmijnen ls ntuurontwikkelingsmtregel. Deze techniek is eerst en voorl een lndouwtechniek gericht op een zo hoog mogelijke P-fvoer om de iotische omstndigheden te herstellen voordt overgegn wordt nr een iotisch herstel. Hoewel de ntuur- en de lndouwsector prtners zijn in het uitmijnverhl, kunnen eheerders en ook recrenten het moeilijk heen met het verderzetten vn een lndouwmethode op een ps verworven perceel door de ntuursector. Zo kn zonder de nodige opvolging en communictie v. de teelt vn mïs, ondnks de hoge P-fvoer, op tegenstnd stuiten. Andere fctoren dn een snelle P-fvoer kunnen mee worden fgewogen. Zo kn het geruik vn grngewssen, oekweit, luzerne en grsklver eter in het volledige pltje vn ntuurherstel pssen door hun ijkomende wrde voor v. kkervogels en insecten. Ook is het voor de odemiot zeer ndelig om grondewerkingen uit te voeren op een reeds lng gevestigd grslnd opdt gewssen zouden kunnen worden ingezid (Roger-Estrde et l. 21). We ekeken drom, in smensprk met ANB, VLM, INBO en de dienst Groendomeinen vn de Provincie Antwerpen, in een veldproef in het Vrieselhof (213) of uitmijnen met de estnde vegettie een mogelijke piste is (Figuur 6). De percelen ehoren tot dotterloem- en grote vossenstrtgrslnden of drmee verwnte rompgemeenschppen. Bemesting met N (uitmijnen) kon enkel in de Tipweide en de Lnge Prdenweide de P-fvoer met een redelijke hoeveelheid verhogen. Mogelijk ligt de oorzk voor de verschillende effecten vn N-emesting ij het verschil in vegettiesmenstelling. Zo mkte Smlle weegree, die niet sterk regeert op N-emesting, een groot deel uit vn de estudeerde kwdrnten in de Rtelrweide. Uitmijnen zl in dergelijke situties een tijdelijk verlies vn soorten met zich meerengen door de N-emesting (zie ook De Schrijver et l. 213). Verder onderzoek is nodig om meer inzicht te krijgen in de hlrheid vn uitmijnen met de estnde vegettie. Het is ook mogelijk om N-emesting te vervngen door een comintie vn grs met N-fixerende Rode of Witte klver in te zien. Als de klver zich goed vestigt in de grsklvervegettie, kn deze meer dn 2 kg N per jr fixeren (Brrios 27) en drdoor kn de P-fvoer vn een P-rijke odem even hoog zijn ls ij een grslnd dt emest wordt met N (c. 3 tot 4 kg P-fvoer per jr ij vn der Slm et l. 29). Klver is echter gevoelig voor een tekort n K en kn drdoor uit het grslnd verdwijnen (Evns et l. 1986). Zonder K-emesting werd ij een uitmijnexperiment met grs klver op het Nederlndse Hengstven 15% minder P fgevoerd dn in het K-emeste perceel (vn Eekeren et l. 27). Ook in infiltrtiegeieden is er ij emeste odems een risico op P-uitspoeling nr omringende ntuurgeieden (Koerselmn et l. 199). Uitmijning vn geieden rond gevoelige ntuurgeieden tot ze niet meer P-verzdigd zijn, kn een oplossing zijn. Andere mtregelen Een ndere denkpiste is om het overtollige P extr in de odem te fixeren. Deze techniek werd reeds meerdere mlen positief evonden ij het eperken vn P-uitloging uit emeste odems (Chrdon 29). In het kder vn ntuurontwikkeling is de dditie vn P-fixerende stoffen echter mr eperkt onderzocht. Kemmers et l. (27) vonden dt de ioeschikrheid vn P dlde ij emesting met ijzer, klk of evloeiing met sen- en ijzerrijk sli. Dit geeurde in het kder vn uitereiding vn dotterloemgrslnden. De fixtie vn P door dditie vn chemische stoffen zou echter tl vn ndelen met zich meerengen en geen uitgesproken gunstige resultten opleveren (Ann et l. 2, Geurts et l. 211, Gilert et l. 23). De toediening vn eplde verindingen zols FeCl 3 hd v. negtieve gevolgen voor de vegettie door de vorming vn zoutzuur (Kemmers et l. 27). Een ndere techniek is diepploegen wrij het odemprofiel omgekeerd wordt tot op grotere diepte (1 m of zelfs dieper). Hier zijn specile mchines voor nodig en vermoedelijk rengt het egrven vn de P-rijke lg slechts in een eperkt ntl situties een oplossing, gezien relties met o. de wterhuishouding. In ntte situties lijkt het v. niet ngewezen om een P-verzdigde lg te verpltsen vn de toplg nr diepere lgen. Verder onderzoek nr de mogelijkheden met diepploegen is vereist. Biomss productie (ton droge stof h 1 ) mien uitmijnen Tipweide Rtelrweide Lnge Prdenweide P fvoer met iomss (kg P h 1 ) mien uitmijnen Tipweide Rtelrweide Lnge Prdenweide Perceel Figuur 6. Resultten vn een eenjrige veldproef in Oelegem (Vrieselhof) wrij getrcht werd om met de nwezige grslndvegettie P uit te mijnen. Proefvlkken werden emest met N en de iomssproductie en cumultieve P-fvoer werd epld n twee keer mien. De odem-p-concentrties wren verschillend voor de drie percelen: de Tipweide met 9 mg P Olsen /kg, de Rtelrweide met 51 mg P Olsen /kg en de Lnge Prdenweide met 39 mg P Olsen /kg. In vergelijking met het nplende luwgrslnd (12 mg P Olsen /kg) hdden deze percelen hoge tot zeer hoge ioeschikre odem-p-concentrties. Drij kwm ook dt de ijzerconcentrtie erg hoog ws en er ijgevolg veel P vst zit in de ctieve P-pool en dus vrij kn komen ij verntting. Perceel 36 mrt 214 Ntuur.focus

8 Box: Csestudie Bos vn A (De Schrijver et l. 213d) Nr nleiding vn de ntuurontwikkeling in de zone Bos vn A (Zemst) werd in 213 een odemonderzoek uitgevoerd wrin de potenties voor het herstel en de ontwikkeling vn glnshvergrslnd werden estudeerd. Verschillende odem-p-frcties (P Olsen, P ox en P tot, zie De Schrijver et l. 213), ph en het totl gehlte n ijzer, clcium en zwvel werden gemeten. Vervolgens werd er vergeleken met de huidige gekende referentiewrden voor glnshvergrslnden, verder onderzoek nr deze referentiewrden is lopende n het INBO. In deze csestudie werd gewerkt met vrij strenge, i.e. lge, referentiewrden: P Olsen < 15 mg P/kg (De Schrijver et l. 213, persoonlijke communictie Mud Rmn (INBO)). De meeste percelen met groene kleur in het oosten vn het geied zijn l lngere tijd onder ntuureheer (15 jr) en de P Olsen -concentrties zijn door een eperkte of ontrekende emestingsgeschiedenis niet overschreden. Op deze percelen is dn ook geen ontwikkelings- of hersteleheer voorgesteld mr een instndhoudingseheer. Wt verder opvlt, is dt de ndere percelen enorm verschillend zijn in ioeschikre P-concentrties door voornmelijk verschillende emestingsregimes. De percelen in ornje kunnen verschrld worden met een mieheer vn slechts enkele jren (< 1 jr, mg P Olsen /kg). Het is voor Vlnderen een vrij uitzonderlijke situtie om in lndouwgeieden nog dergelijke P-rme situties te vinden. Deze percelen zijn optiml geschikt om ntuurherstel te reliseren en kunnen est gevrijwrd worden vn verdere emesting. Bij de percelen in rood zou het mieheer echter zeer lng duren (> 5 jr mien, 25-5 mg P Olsen /kg) en hier wordt dn ook voorgesteld om initieel een uitmijneheer toe te pssen tot 25 mg P Olsen /kg ereikt wordt en vervolgens om te schkelen nr een mieheer. Vnf wnneer er n mieheer wordt gedn, wordt ook n iotisch herstel gedn. Afhnkelijk vn de initiële situtie, kker of grslnd, kn ervoor gekozen worden om met ndere gewssen te werken zols grsklver en grngewssen, of te werken met de estnde vegettie, gecomineerd met dditie vn N en K. Het werken met mïs is hier minder ngewezen, vnwege de ligging vn de percelen tussen twee ntuurgeieden in. De ecologische connectiviteit in het lndschp kn hierdoor eter gevrijwrd lijven. De percelen in het prs en zwrt zijn intensief emest, wrdoor de iotische voorwrden niet gehld kunnen worden innen een redelijke termijn (> 5 jr uitmijnen, > 5 mg P Olsen /kg). Hier kn est ngegn worden of de gewenste ntuurdoelen vi ontgronden ereikt kunnen worden. Als lterntief kn men ook kiezen voor de ontwikkeling vn minder veeleisende ntuurdoelen, zols structuurrijke, mr soortenrmere (l dn niet egrsde) ruigtes. Deze kunnen dn ingepst worden in een gevrieerde mtrix met de soortenrijke grslnden. Anevolen ntuurontwikkelingsmtregelen in de zone Bos vn A in Zemst n een odemonderzoek wrin de potenties voor het herstel en de ontwikkeling vn glnshver grslnden werden estudeerd (De Schrijver et l. 213d). Als iotisch doel werd een streng criterium gehnteerd: P Olsen < 15 mg P/kg (De Schrijver et l. 213, persoonlijke communictie Mud Rmn (INBO)). De keuze werd gemkt op sis vn tijdserekeningen n het inschtten vn de f te voeren odem-p-stock (in kg/h voor tot 3 cm diepte). Het l dn niet hlr zijn vn de tijdsdoelen werd getoetst met de IHD wrij het ntuurherstel gereliseerd dient te worden tegen uiterlijk 25. Ontgronden of nder ntuurdoel > 36 jr vi uitmijnen en mien en fvoeren > 8 Uitmijnen < 36 jr vi uitmijnen en mien en fvoeren 8 1 Mieheer! Aiotisch doel ereikt Benodigde tijdsduur tot doel < 1 jr vi mien en fvoeren Te verwijderen P stock (kg h -1 ) De keuze voor een epld ontwikkelingseheer op voormlige lndouwgronden is fhnkelijk vn de initiële POlsen en POx en het gekozen ntuurdoeltype. Wnneer meer wrdevolle soortenrijke vegettietypes eoogd worden, is de te verwijderen P-stock meestl erg groot omdt de te ereiken referentiewrde lg is. Deze P-stock werd hier erekend ls het verschil in solute Pox-hoeveelheden per volume odem tussen de initiële situtie en referentiewrde voor de ovenste odemlg ( tot 3 cm). Ontgronden wordt ngerden wnneer de termijn voor het mien of uitmijnen niet innen de instndhoudingsdoelstellingen (IHD) kn gereliseerd worden (> 36 jr, tegen 25) en in de csestudie Bos vn A ws dit vnf een te verwijderen P-stock vn c. 8 kg P/h. Dit komt voor deze situtie overeen met 5 mg POlsen/kg en 35 mg Pox/kg. Uitmijnen tot n een epld niveu gevolgd door een verschrlend mieheer vnf een P-stock vn 1 kg P/ h werd ngerden in situties met < 8 kg te verwijderen P-stock/h. Een verschrlend mieheer wordt ngerden wnneer de te verwijderen P-stock lg is: < 1 kg P/h ij c. 2 mg POlsen/kg en 17 mg Pox/kg voor deze csestudie. Ntuur.focus mrt

9 geënte mini-luwgrslndjes moeten een ron vn zden en odemorgnismen worden vn wruit kolonistie op de ps fgegrven voedselrme grond kn geeuren. Voorfgnd n deze mtregel werden de odem en hydrologie uitvoerig estudeerd en gezien het kwelwter vn goede kwliteit ws, werd esloten deze vernieuwende techniek in te zetten. Vi deze link zie je een filmpje over het enten: com/phm28fr. Figuur 7. Ontwikkeling vn luwgrslnd door het enten vn 63 plggen uit een nurig ntuurgeied nr een ps ontgronde lndouwgrond. Deze mtregel moet het iotische herstel versnellen ndt de hydrologische en odemomstndigheden geschikt werden gemkt. Deze mtregel geeurde in 213 in het kder vn het Life+ project Blues in the Mrshes. (foto s: Krs Veling) En n de iotiek, de iotiek? Het is mogelijk dt zelfs ij geschikte iotische omstndigheden de kolonistie door typische soorten uitlijft gezien de nvoer vn zd vn doelsoorten te lg is. Bovendien heen veel soorten slechts een kortlevende zdnk (< 5 jr) en een eperkte dispersiecpciteit. In dergelijke gevllen is het wenselijk de kolonistie vn doelsoorten te versnellen door, ij gerek n ntuurverindingen, zden n te voeren, v. vi het overrengen vn misel uit goed ontwikkelde percelen uit de uurt. Hierij wordt est vertrokken vnuit een nkte odem (v. n plggen), omdt de vestigingsknsen vn soorten in een estnde grszode zeer lg zijn. Een ntl proeven, ijvooreeld in het ntuurinrichtingsproject Turnhouts Vennengeied, wijzen uit dt deze werkwijze ijzonder succesvol kn zijn. Het overrengen vn soorten kn ook sutieler door het inzetten vn ewegende corridors zols gedeelde mimchines tussen soortenrijke hitts (Auffret 211). Bijkomend kn men overwegen geschikt odemmteril te enten. In het Nederlndse s-hertogenosch werden drom in 213 n het ontgronden vn een voormlige lndouwgrond (het geied Honderdmorgen) plggen overgercht vn het nurige ntuurgeied Moerputten (Figuur 7). Deze Conclusie De omvorming vn intensief geruikte lndouwgronden nr soortenrijke ntuurtypes is niet eenvoudig en vk onmogelijk zonder ingrijpende vernderingen zols ontgronden. Mien en fvoeren vn misel kn op vrij korte termijn een limittie door N of K veroorzken. Een limittie vn P kn op dezelfde termijn vi deze techniek niet ekomen worden op sterk emeste gronden. Uitmijnen of het selectief emesten met N en K opdt P mximl wordt fgevoerd, kn de verschrlingstijd verkorten mr ook dt proces kn lng duren ij sterk emeste lndouwgronden. Uitmijnen lijkt drom, vnuit de huidige kennis, een mtregel die slechts voor een eperkte rnge vn terreinen inzetr is. En dit meest in het ijzonder ij percelen die slechts een eperkte overschrijding vn de doelconcentrties vertonen. Drnst is uitmijnen ook een mogelijke mtregel ter eperking vn het risico op P-uitloging uit omringende lndouwpercelen rond gevoelige ntuurgeieden. Bij herstel vn soortenrijke ntuurdoeltypes lijkt het in eerste instntie toch elngrijk om op zoek te gn nr odems met een lge ioeschikre P-concentrtie, v. door een eperkte historische emesting of door hoge concentrties n elementen die P kunnen inden in de odem (v. ijzer of clcium). Bij lndouwgronden met een zeer hoge ioeschikre P-concentrtie is ontgronden n een doordchte studie vn o.. het odem P-profiel vk de enige optie, tenzij geopteerd wordt om dr een minder veeleisend (en vk soortenrmer) ntuurdoeltype te reliseren. Drnst is het ontreken vn zdronnen een mogelijk knelpunt ij het herstel vn soortenrijke vegettietypes. Een herintroductie vn soorten door overrengen vn misel of zien, eventueel smen met odemiot, kn drom n de orde zijn, mr dient weldoordcht te geeuren en moet goed gedocumenteerd worden. Summry: Schelfhout S., De Schrijver A., Mertens J., Demey A., De Block M., Herr C., De Smedt P. & Verheyen K Focus on iogeochemistry prt 6. Hitt restortion on ex-griculturl fields: restortion techniques. Ntuur.focus 13(1): [in Dutch]. Previous ppers in the series Focus on iogeochemistry hndled over cuses for cidifiction nd eutrophiction nd consequences for iodiversity. It ws concluded tht in order to restore species-rich hitttypes, iogeochemicl properties should e tken into ccount. Next to restoring the hydrology, nutrient removl is often t hnd. In this pper, we focus on which nutrient depleting techniques nture mngers cn use for hitt restortion on ex-griculturl fields. It is not likely tht mowing nd removing nutrients with hy nd P-mining re ttinle mesures to recrete nutrient-poor hitt types on intensively used griculturl fields. Topsoil removl, more severe technique with risks for cidifiction, is recommended in those cses. Else, chnge of trgeted hitt-type is necessry. Phosphorus-mining is technique to e used in fields where the nutrient stock to e removed is reltively smll. A trnsition period from P-mining to mowing with hy removl would e optiml ecuse with the ltter technique lso iotic restortion cn strt with, if necessry, reintroduction of species through hy trnsfer or seeding. Species-rich hitt-types should e primrily restored on fields tht were not fertilized s severely. 38 mrt 214 Ntuur.focus

10 AUTEURS: Stephnie Schelfhout en Pllieter De Smedt zijn doctortsstudenten en An De Schrijver en Andres Demey zijn post-doctorle onderzoekers n het Lo voor Bos & Ntuur (Vkgroep Bos & Wter) vn de Universiteit Gent. Kris Verheyen is professor n hetzelfde lo. Jn Mertens is professor n de vkgroep Toegepste Biowetenschppen vn de Universiteit Gent. Mrio De Block is coördintor Ntuurinrichting ij Agentschp voor Ntuur en Bos Antwerpen. Cecile Herr is onderzoekster n het Instituut voor Ntuur- en Bosonderzoek. CONTACT: Stephnie Schelfhout, Lo Bos & Ntuur, Gerrdsergse Steenweg 267, 99 Gontrode (Melle). E-mil: stephnie.schelfhout@ugent.e Dnk: Onze dnk gt uit nr Filip en Kris Ceunen wrop we steeds konden rekenen ij terreinwerk en stlvoorereidingen. Ook willen we Luc Willems en Greet De Bruyn ijzonder ednken voor de grote expertise en inzet ij de chemische nlyses vn de vele odem- en vegettiestlen. Verder willen we ook Jelle Vn den Berghe, Roe De Beelde en Tom Du Pré ednken die tijdens hun vkntiejo of msterthesis meewerkten n deze proeven. Bij deze ednken we ook Cedric Mton voor het kritische nlezen. Dnk gt ook uit nr de terreineheerders vn Lndschp De Lieremn (Ntuurpunt vzw), Vloethemveld (ANB), Vrieselhof (dienst Groendomeinen vn de Provincie Antwerpen) en Bos vn A (Ntuurpunt vzw Knlregio) en nr lndouwer Dieter Dijckmns voor de uitstekende smenwerking. Referenties Allison M. & Ausden M. 24. Successful use of topsoil removl nd soil meliortion to crete hethlnd vegettion. Biologicl Conservtion 12(2): Ann Y., Reddy K.R. & Delfino J.J. 2. Influence of chemicl mendments on phosphorus immoiliztion in soils from constructed wetlnd. Ecologicl Engineering 14: Anonymous 212. Opmk vn een model voor de technische kosten vn inrichtings- en eheerwerken. Eindrpport BE Berchem. Auffret A.G Cn seed dispersl y humn ctivity ply useful role for the conservtion of Europen grsslnds? Applied Vegettion Science 14(3): Brrios E. 27. Soil iot, ecosystem services nd lnd productivity. Ecologicl Economics 64: Berendse F., Oomes M.J.M., Alten H.J. & Elerse W.T Experiments on the restortion of species-rich medows in The Netherlnds. Biologicl Conservtion 62(1): Boink R., Weijters M., Vnderheghe F. & Crron T. 29. Expertendvies herstel luwgrslndrelict en omgeving te Vrieselhof, Oelegem: eindrpport. Hskoning en B-WARE. Nijmegen. Bruinenerg M.H., Geerts R.H.E.M., Struik P.C. & Vlk H. 26. Diry cow performnce on silge from semi-nturl grsslnd. NJAS 54(1): Chrdon W.J. 28. Uitmijnen of fgrven vn voormlige lndouwgronden ten ehoeve vn ntuurontwikkeling. Een studie in het kder vn Bodemdiensten. Alterr-rpport Wgeningen. Chrdon W.J. 29. Mogelijkheden voor immoiliseren vn odemfosft in het kder vn ntuurontwikkeling. Alterr-rpport 187. Wgeningen. Crwley M.J., Johnston A.E., Silvertown J., Dodd M., de Mzncourt C., Herd M.S. et l. 25. Determinnts of species richness in the Prk Grss Experiment. The Americn nturlist 165(2): De Schrijver A., Wuyts K., Schelfhout S., Stelens J., Verstreten G. & Verheyen K Verzuring vn terrestrische ecosystemen. Oorzken, remedies en gevolgen voor de iodiversiteit. Ntuur.focus 11(4): De Schrijver A., Demey A., De Frenne P., Schelfhout S., Vergeynst J., De Smedt P. & Verheyen K Stikstof en iodiversiteit: een onverzoenr duo. Ntuur.focus 12(3): De Schrijver A., Schelfhout S., Demey A., Rmn M., Beten L., De Groote S., Mertens J. & Verheyen K Ntuurherstel op lndouwgrond: fosfor ls ottleneck. Ntuur.focus 12(4): De Schrijver A., Schelfhout S. & Verheyen K. 213c. Onderzoek nr mogelijkheden voor ntuurontwikkeling in de depressie vn de Moervrt in reltie tot fosfor. De Schrijver A., Schelfhout S. & Verheyen K. 213d. Bodemonderzoek nr de potenties voor herstel en ontwikkeling vn soortenrijk grslnd Bos vn A. Evns D., Thoms T., Willims T. & Dvies W Effect of fertilizers on the yield nd chemicl composition of pure sown white clover nd on soil nutrient sttus. Grss nd Forge Science 41(4): Fgn K.C., Pywell R.F., Bullock J.M. & Mrrs, R.H. 28. Do restored clcreous grsslnds on former rle fields resemle ncient trgets? The effect of time, methods nd environment on outcomes. Journl of Applied Ecology 45(4): Frouz J., Diggelen R., Pižl V., Strý J., Háněl L., Tjovský K. & Klčík J. 29. The effect of topsoil removl in restored hethlnd on soil fun, topsoil microstructure, nd cellulose decomposition: implictions for ecosystem restortion. Biodiversity nd Conservtion 18(14): Geurts J.J.M., vn de Wouw P.A.G., Smolders A.J.P., Roelofs J.G.M. & Lmers L.P.M Ecologicl restortion on former griculturl soils: Fesiility of in situ phosphte fixtion s n lterntive to top soil removl. Ecologicl Engineering 37: Gilert J., Gowing D. & Lovelnd P. 23. Chemicl meliortion of high phosphorus vilility in soil to id the restortion of species-rich grsslnd. Ecologicl Engineering 19: Goin A., Uljee I., Vn Esch L., Engelen G., de Kok J., vn der Kwst H. et l. 29. Lndgeruik in Vlnderen. Wetenschppelijk rpport MIRA 29 en NARA 29. Rpporten vn het Instituut voor Ntuur- en Bosonderzoek 29 (2). Brussel. Grime J.P. 21. Plnt strtegies, vegettion processes nd ecosystem properties. 2nd Edition. John Wiley & Sons. Chichester, UK. Hkl K., Keskitlo M., Eriksson C. & Pitknen T. 29. Nutrient uptke nd iomss ccumultion for eleven different field crops. Agriculturl nd Food Science 18(3-4): Hermy M., De Blust G. & Slootmekers M. 24. Ntuureheer. Uitg. Dvidsfonds i.s.m. Argus vzw, Ntuurpunt vzw en het IN. Leuven. Herr C., De Becker P. & Hens M Ecohydrologisch en odemkundig onderzoek i. f. v. herstelmtregelen n Achelse Kluis. Rpporten vn het Instituut voor Ntuur- en Bosonderzoek (6). Brussel. Krdol P., vn der Wl A., Bezemer T.M., de Boer W. & vn der Putten W.H. 29. Ontgronden en odemeestjes: geen gelukkige comintie. De Levende Ntuur 11(1): Khdemi Z., Jones D.L., Mlkouti M.J. & Asdi F. 21. Orgnic cids differ in enhncing phosphorus uptke y Triticum estivum -effects of rhizosphere concentrtion nd counterion. Plnt Soil 334: Kemmers R.H., Kuiters A.T., Slim P.A. & Bkker J.P. 26. Is ontgronden noodzkelijk voor ntuurherstel op voormlige lndouwgronden? De Levende Ntuur 17(4): Kemmers R.H., Grootjns A.P., Nijp J., vn Delft S.P.J. & vn Dijk G. 27. Continuering experimenteel evloeiingsonderzoek lngs de Reest, eindrpport 26. Rpport DK nr. 27/8-O, Ede. Klooker J., Bkker J. & vn Diggelen R Ntuurontwikkeling op minerle gronden. Ontgronden: nieuwe knsen voor edreigde plntensoorten? Rijksuniversiteit Groningen. Koopmns G.F., Chrdon W.J., Ehlert P.A.I., Dolfing J., Suurs R.A.A., Oenem O. & vn Riemsdijk W.H. 24. Phosphorus vilility for plnt uptke in phosphorus-enriched nonclcreous sndy soil. Journl of Environmentl Qulity 33(3): Koopmns G.F., Chrdon W.J. & McDowell R.W., 27. Phosphorus movement nd specition in sndy soil profile fter long-term niml mnure pplictions. Journl of Environmentl Qulity 36: Koerselmn W., Bkker S.A. & Blom M., 199. Nitrogen, phosphorus nd potssium udgets for two smll fens surrounded y hevily fertilized pstures. Journl of Ecology 78: Mrrs R.H Soil fertility nd nture conservtion in Europe: Theoreticl considertions nd prcticl mngement solutions. Advnces in Ecologicl Reserch 24: Oelmnn Y., Broll G., Holzel N., Kleineecker T., Vogel A. & Schwrtze P. 29. Nutrient impoverishment nd limittion of productivity fter 2 yers of conservtion mngement in wet grsslnds of north-western Germny. Biologicl Conservtion 142(12): Oostern A., de Jong J.I. & Kuiters A.T. 28. Vernieuwingen in ontwikkeling en eheer vn ntuurgrslnden op voormlige lndouwgrond op droge zndgronden. Alterr-rpport Wgeningen. Pvlu V., Schellerg J. & Hejcmn M Cutting frequency vs. N ppliction: effect of 2-yer mngement in Lolio-Cynosuretum grsslnd. Grss nd Forge Science 66: Perring M.P., Edwrds G. & de Mzncourt C. 29. Removing phosphorus from ecosystems through nitrogen fertiliztion nd cutting with removl of iomss. Ecosystems 12(7): Richrdson A.E. 27. Mking microorgnisms moilize soil phosphorus, in: Velzquez E., Rodriguez Brrueco C. (Eds.). First interntionl meeting on microil phosphte soluiliztion. Springer, Cnerr ACT 261, Austrli, pp Roger-Estrde J., Anger C., Bertrnd M. & Richrd G. 21. Tillge nd soil ecology: Prtners for sustinle griculture. Soil & Tillge Reserch 111: Schelfhout S., De Schrijver A., De Bolle S., Verheyen K., De Gelder L., Du Pré T. et l. sumitted. Phosphorus mining for ecologicl restortion: P uptke decreses when soil P concentrtion declines. Ecologicl Engineering. Shrm N.C., Strnes D.L. & Shi S. V. 27. Phytoextrction of excess soil phosphorus. Environmentl Pollution 146(1): Sivl F., Chrdon W., vn Rooj M. & vn der Reest P. 29. Effectiviteit vn fgrven voor ntuurherstel in Zeelnd. De Levende Ntuur 11(1): Smits N.A.C., Willems J.H. & Boink R. 28. Long-term fter-effects of fertilistion on the restortion of clcreous grsslnds. Applied Vegettion Science 11(2): Smolders A.J.P., Lucssen E.C.H.E.T., vn der Alst M., Lmers L.P.M. & Roelofs J.G.M. 28. Decresing the undnce of Juncus effusus on former griculturl lnds with nonclcreous sndy soils: Possile effects of liming nd soil removl. Restortion Ecology 16(2): Teoh J.M. & Frnzen D.W Buckwhet (Fgopyrum esculentum) potentil to contriute soluilized soil phosphorus to susequent crops. Communictions in Soil Science nd Plnt Anlysis 42(13): Turner B.L. 28. Resource prtitioning for soil phosphorus: hypothesis. Journl of Ecology 96(4): Vn der Slm C., Chrdon W., Koopmns G., vn Middelkoop J.C. & Ehlert P.A.I. 29. Phytoextrction of phosphorus enriched grsslnd soils. Journl of Environmentl Qulity 38: Vn Eekeren N., Iepem G. & Smeding F. 27. Ntuurherstel in grslnd door klver en kliemesting. De Levende Ntuur 18(1): Vn Uytvnck J. & Decleer K. 24. Ntuurontwikkeling in Vlnderen. Een stnd vn zken en vuistregels voor de prktijk. INBO. Brussel. Verhgen R., Klooker J., Bkker J.P. & vn Diggelen R. 21. Restortion succes of low-production plnt communities on former griculturl soils fter top-soil removl. Applied Vegettion Science 4: Verhgen R., vn Diggelen R. & Bkker J. 24. Ontgronden vn voormlige lndouwgronden: welk resultt n tien jr voor de vegettie? De Levende Ntuur 15(2): Ntuur.focus mrt