Publieksversie T4T literatuurnderzek Lpbaanriëntatie en begeleiding ter bevrdering van talentntwikkeling en techniek in het berepsnderwijs Publieksversie Dit literatuurnderzek is verricht in het kader van TechYurFuture en binnen het ntwerpnderzek van Talent4Tech Lectraat: Onderwijsarrangementen in maatschappelijke cntext Henk Ritzen Maud Olde Daalhuis Marleen Rikkerink Marian Kienhuis Enschede, 1
Publieksversie T4T literatuurnderzek Publieksversie literatuurnderzek Talent4tech Dit dcument is bedeld vr in ieder geval de schlen die deelnemen aan het prject Talent fr Tech (T4T). Het del van dit prject is het ntwerpen van een leerarrangement Lpbaanriëntatie en - begeleiding (LOB) en techniek ter bevrdering van de drstrm in de berepsklm. Een belangrijk resultaat van de eerste fase van dit prject is het literatuurnderzek met bijbehrende ntwerpcriteria. Deze ntwerpcriteria vrmen de basis vr het ntwerp van het leerarrangement LOB en techniek. In dit dcument vind je een samenvatting van relevante literatuur en de ntwerpcriteria die de literatuurstudie heeft pgeleverd. Waarm is een leerarrangement LOB en techniek z belangrijk? Vlgens het Natinaal Techniekpact 2020 kan de Nederlandse welvaart p peil blijven f zelfs wrden vergrt als meer mensen een techniekpleiding afrnden. De drstrm van getalenteerde vmb-leerlingen naar een technische mb- en hb-pleiding is niet ptimaal, heeft de HBO-Raad in 2013 vastgesteld. Dcenten kunnen een belangrijke rl spelen m de drstrm van leerlingen naar techniekpleidingen te verbeteren. Zij hebben namelijk een schakelfunctie in het laten drstrmen van leerlingen in de berepsklm. De berepsklm start in het vmb en gaat via het mb naar het hb. Helaas ntbreekt het bij dcenten vaak aan kennis ver nderwijsprgramma s waarin talentntwikkeling binnen techniek centraal staat. Het del van deze nderwijsprgramma s is m de drstrm van leerlingen te bevrderen. Dcenten vinden het lastig deze nderwijsprgramma s te ntwerpen, uit te veren, te evalueren en te verbeteren. Hierdr kmt hun schakelfunctie nvldende uit de verf. Prfessinalisering van dcenten is ndig m nderwijsprgramma s gericht p lpbaanriëntatie en -begeleiding (lb), talentntwikkeling en techniek p reginaal niveau samen met bedrijven en nderwijsinstellingen te ntwerpen. Dcenten prfessinaliseren zich binnen prfessinele leergemeenschappen (dcentenntwerpteams k wel DOT s genemd) als zij actief wrden betrkken bij het ntwerp van leerarrangementen vr vmb-, mb- en hb-leerlingen/studenten. Onderzeksvraag De literatuurstudie levert een bijdrage aan het frmuleren van ntwerpcriteria vr de ntwikkeling van een nderwijsprgramma, k wel leerarrangement genemd. Deze ntwerpcriteria zijn gebaseerd p relevante kenmerken uit de thema s: (1) talentntwikkeling, (2) lpbaanriëntatie en -begeleiding (lb) en (3) wetenschap en techniek. De centrale nderzeksvraag van deze literatuurstudie is: Wat zijn effectieve kenmerken van talentntwikkeling, lpbaanriëntatie en -begeleiding, en nderwijs in techniek m vmb-leerlingen van de gemengde en theretische leerweg (vmb-gt), en mb-leerlingen ged vr te bereiden p de keuze van respectievelijk een mb- en een hb-pleiding waar techniek nderdeel van uitmaakt? In de vlgende delen van dit dcument kunt u lezen wat in relevante nderzeksliteratuur geschreven staat ver talentntwikkeling, lpbaanriëntatie en -begeleiding en wetenschap en techniek en welke ntwerpcriteria dit heeft pgeleverd. TALENTONTWIKKELING Talenten van vmb-leerlingen en van mb- en hb-studenten ntwikkelen is een bijznder del binnen Talent4Tech. Een belangrijk middel m techniek-talenten te ntwikkelen, is effectievere 2
Publieksversie T4T literatuurnderzek lpbaanriëntatie en -begeleiding in de cntext van wetenschap en techniek-nderwijs. Zwel binnen de Eurpese Unie als bij de Nederlandse verheid met Nederland weer één van vijf sterkste kennisecnmieën wrden. Aandacht vr talentntwikkeling van individuele leerlingen f studenten in de nderwijspraktijk kan daar psitief aan bijdragen. Er zijn vele definities van talent. Hierbinnen gelden twee kernpvattingen: (1) Bij de eerste pvatting ver talent wrdt uitgegaan van de exclusieve benadering van talenten, gericht p een selecte grep van leerlingen en studenten. Het is dus iets exclusiefs. (2) De tweede pvatting gaat uit van de inclusieve benadering. Dit hudt in dat alle leerlingen en studenten talenten hebben. Het plan van aanpak van talentntwikkeling van de Nederlandse verheid hanteert de brede definitie van talentntwikkeling, letterlijk: Talent is het vermgen m uit te blinken in een f meer vakken f vaardigheden. Dat vermgen is niet alleen aangebren, het is vaak k een zaak van efening en drzettingsvermgen. Tptalenten zijn veral in het nderwijs te vinden en blinken uit p cgnitief, praktisch, technisch, creatief f sciaal gebied. Vr de talentvlle vmb gt-/tl-leerling draait het m talent vr vakmanschap met als einddel de tnaangevende berepsbeefenaar. De individuele talentntwikkeling is een ntwikkelingsprces dat al bij het zeer jnge kind is ingezet. De talentntwikkeling heeft vral betrekking p de mtivatie, het aspiratieniveau, de interesse en specifiek de interesse vr berepen. Daarnaast met bij individuele verschillen tussen leerlingen k rekening wrden gehuden met genderverschillen. Meisjes hebben ver het algemeen minder vertruwen in hun eigen capaciteiten dan jngens. De individuele talentntwikkeling van een leerling kan ptimaal plaatsvinden als cndities p micr-, mes-, en macrniveau van het nderwijs ged p elkaar zijn afgestemd. - Op micrniveau speelt de dcent een cruciale rl in het prikkelen van de nieuwsgierigheid van de leerling, het vragen naar inzet, drzettingsvermgen en zelfdiscipline van de leerling en tensltte het uitdagen van de leerling zdat hij zijn tijd p een gemtiveerde manier besteedt. - Op mesniveau staat de rganisatie van het nderwijsprgramma centraal. De cndities vr duurzame talentntwikkeling hierbij betreffen: ruimte vr extra nderwijsnderdelen, keuzeruimte m in te spelen p verschillen in belangstelling van leerlingen, mgelijkheden vr verdieping en verbreding, versnellingsmgelijkheden en de mgelijkheid m gebruik te maken van externe nderwijsactiviteiten bij bijvrbeeld andere nderwijsinstellingen. - Op macrniveau zijn de mgelijkheden m in het vervlgnderwijs te leren en te werken cruciaal. Het gaat dus m nderwijsbeleid waarin ntschtting en vervlechting met het vrgaande en vlgende nderwijs centraal staan. Er zijn verschillende mdellen vr talentntwikkeling. Wij fcussen ns p het Gedifferentieerd Mdel van Begaafdheid en Talent (afgekrt GMBT) van nderzeker Gagné 1. In dit mdel wrdt een tweedeling gemaakt tussen begaafdheid en talent. Begaafdheid is vlgens hem een aangebren vermgen (aanleg) dat tt uiting kmt in minstens één begaafdheidsdmein. Gagné beschuwt talent als een buitengewne beheersing van een systematisch ntwikkeld vermgen (aanleg). Talent ziet hij dus als cmpetenties (kennis en vaardigheden). Gagné ziet talentntwikkeling als een prces waarin een geleidelijke verandering/ntwikkeling plaatsvindt van iemands begaafdheden in talenten. Het nderzekscentrum Science Educatin and Talent Develpment (SETD) heeft een raamwerk ntwikkeld als instrument m de ntwikkeling van individuele leerlingen te vlgen. Het raamwerk kan als een checklist wrden gebruikt die binnen het dmein van techniek in het nderwijs verbnden is met de pijlers: talenten, huding, leermtivatie en zelfbeeld van de leerling. Ok is het 1 Gagné, F. (2004). Transfrming gifts int talents: the DMGT as a develpmental thery, High Ability Studies, 15(2), 119-147. Gagné, F. (2010). Mtivatin within the DMGT 2.0 framewrk, High Ability Studies, 21(2), 81-99. 3
Publieksversie T4T literatuurnderzek raamwerk geschikt m prjecten p het gebied van wetenschap en techniek kritisch te vlgen dr te analyseren he het met de afznderlijke nderdelen is gesteld. Belangrijk bij de ntwikkeling van talenten van leerlingen en studenten is het ptentieel aan talenten dat leerlingen en studenten hebben bij de vraag f zij k daadwerkelijk excellent wrden. Het gaat hierbij m de vlgende indicatren: (1) mtivatie, (2) mindset met betrekking tt ntwikkeling en (3) persnlijkheidskenmerken als vrspellers van de kans dat aanwezig talent ntwikkeld zal wrden. Mtivatie speelt een belangrijke rl m talent tt ntwikkeling te laten kmen. Excellentie kan wrden beschuwd als het resultaat van talent en hard werken. Daarnaast speelt de mate waarin studenten zichzelf ntwikkelbaar vinden (grwth mindset) een grte rl. Er is ng niet zveel nderzek gedaan naar p welke wijze persnlijkheid gebruikt kan wrden als vrspeller vr de ntpliing van talent. LOOPBAANORIËNTATIE EN -BEGELEIDING (LOB) Lpbaanriëntatie- en begeleiding dat resulteert in een juiste studie- en berepskeuze wrdt binnen Talent4Tech vanuit vier perspectieven bestudeerd, namelijk vanuit het: (1) interactieprces; (2) besluitvrmingsprces; (3) ntwikkelingsprces en (4) leerprces. Interactieprces Vr een gede studie- en berepskeuze is het van belang dat het berepsbeeld en de persnlijke kennis ver het berep, maar k de vrwaarden waarnder het werk verricht met wrden, vereenstemmen met het beeld dat de jngeren ver techniek hebben. Het beeld dat jngeren ver techniek hebben wrdt nbewust beïnvled, bijvrbeeld dr de huding van de uders, hun vrienden, familie en eerder pgedane ervaringen. Op basis van deze beelden nemen jngeren, vral als zij uder wrden, k andere berepen waar die zij vervlgens best p hun waarde kunnen 4
Publieksversie T4T literatuurnderzek tetsen. Dcenten zuden meten aansluiten p de beelden die de leerlingen ver berepen hebben dr het veren van een dialg met de leerlingen, dr hen te laten reflecteren p hun mtieven, hun huding en vaardigheden en dr hen p pad te sturen naar bedrijven waarin zij kennis kunnen maken met berepen. Centraal in het interactieprces staat de wijze waarver (inhud) en he (betrekking) we ver berepen en lpbanen met leerlingen praten. Besluitvrmingsprces Er zijn meerdere therieën ver he jngeren kiezen vr een studie f berep. We nemen er enkele: (1) Matching In de matchingstherieën gaat het in algemene zin m de match tussen de persnlijke kenmerken van de leerling (en na de pleiding als berepsbeefenaar), zals interesses, waarden en vaardigheden en de kenmerken van een studie f berep. Deze therie past in een stabiele samenleving met vast mschreven berepen. Veel studiekeuzevrlichtingen zijn ng gebaseerd p dit veruderde inzicht. Er is geen 1 p 1 relatie van jngere en een studiekeuze alternatief. (2) Besluitvrming Binnen het perspectief van het besluitvrmingsprces wrdt nagegaan wat de bereps- en/f pleidingskeuze van leerlingen beïnvledt. Leerlingen die besluiten m vr een berep een pleiding te vlgen, huden rekening met hun mtivatie vr het berep en f zij het berep en studie k theretisch aankunnen. Besluitvrming vr een studie f berep wrdt beïnvled dr de mgeving van de leerling (bijvrbeeld, gezin en peers), de subjectieve nrmen van de leerling en de individuele vrnemens (intenties) van de leerling m de definitieve studiekeuze k echt uit te veren (bijvrbeeld de definitieve inschrijving). Ontwikkelingspsychlgie Vanuit de ntwikkelingspsychlgie is de berepskeuze een levenslang prces dat start in de vrege kleutertijd en zich ntwikkelt van basisschlkind, naar adlescentieperide, vlwassenheid en uderdm. Dit prces wrdt beïnvled dr persnlijke factren en factren uit de mgeving. Als kinderen uder wrden, zijn hun ambities en verwachtingen meer in vereenstemming met hun vaardigheden, waarden en belangen. Zij huden hierbij rekening met belemmerende f bevrderende mgevingsinvleden. Kinderen laten zich in hun berepskeuzes inspireren dr een vernderstelde werkelijkheid, waarin zij de grenzen met een verbeelde realiteit niet altijd scherp kunnen nderscheiden. Techniek staat hierbij bij veel kinderen niet p de eerste plaats. Verschillende therieën hierver stellen dat het zelfbeeld wrdt beïnvled dr factren als geslacht, sciaalecnmische status (SES), pleiding van de uders en de kwaliteitsnrmen die aan een berep wrden gesteld. Verder beïnvledt de cgnitieve ntwikkeling van leerlingen het redeneerprces waarin stapsgewijs een berepskeuze wrdt gemaakt. Leerlingen vanaf twaalf jaar, bijvrbeeld vmb-leerlingen, meten wrden gehlpen bij het ntdekken van hun persnlijke interesses en ambities en hun redeneringen integreren in een veranderend arbeidsperspectief van werken en permanente persnlijke ntpliing als prfessinal. Vmb-leerlinge, 15 jaar Ik wil waarschijnlijk iets in de zrg gaan den. Ik vind het leuk m mensen te helpen. Ik heb ng niet echt gekeken welke pleiding daar bij zu passen. Op het ROC heb ik bij een pen dag de afdeling Zrg maar k Terisme bekeken. Dat lijkt me k heel leuk. Mijn uders werken allebei in het ziekenhuis en m n tante werkt k in de zrg, dus er zit wel wat in de familie die dit k den! Leerprces 5
Publieksversie T4T literatuurnderzek De berepskeuze is k het resultaat van een leerprces waarin de leerling interactief en zelfstandig werkt aan zijn lpbaancmpetenties. Kuijpers en Meijers 2 hebben in Nederland een belangrijke bijdrage geleverd aan LOB. Zij benaderen LOB vanuit het perspectief van het (nderwijs)leerprces. Binnen LOB wrden vijf lpbaancmpetenties nderscheiden: - Capaciteitenreflectie: de beschuwing van capaciteiten die van belang zijn vr de lpbaan, - Mtievenreflectie: de beschuwing van de wensen en waarden die van belang zijn vr de eigen lpbaan, - Werkexplratie: het nderzeken van studie- en werkmgelijkheden, - Lpbaansturing: het maken van welverwgen keuzes en het ndernemen van acties m werk en leren aan te laten sluiten bij eigen kwaliteiten en mtieven en uitdagingen in werk, - Netwerken: het pbuwen en nderhuden van cntacten gericht p lpbaanntwikkeling. Binnen LOB zijn vanuit het leerprces perspectief twee srten interventies effectief: (1) leerlingen ervaringen met studie en werk laten pden in bedrijven en (2) samen met hen hierver dialgische gesprekken veren gericht p het ntdekken van de betekenis van die ervaring in het berepskeuzeperspectief. Vmb-leerling, 14 jaar Ik wil iets in de zrg den, ik denk fysitherapeut. Ik vind het leuk m mensen te helpen die een blessure hebben. Eerst ga ik dan de sprtpleiding den p het ROC en daarna fysitherapie p het Saxin. Ik heb al wel een keer p het ROC gekeken tijdens een pen dag. Mijn neef heeft daar k de sprtpleiding gedaan. Onderwijs EN TECHNIEK Recente ntwikkelingen en studies binnen nderwijs en techniek laten zien dat schlen aandacht meten schenken aan de activerende didactiek van nderzekend- en ntwerpend leren. Hierdr kunnen leerlingen inhudelijke (wetenschappelijke) kerncncepten en (technische) inzichten verwerven. De leerresultaten zijn zelfs ptimaal wanneer de dcent een begeleidende rl aanneemt en leerlingen actief bij het leerprces betrekt. Daarnaast richt de begeleiding van de dcent zich k p de ntwikkeling van een lespbuw waarin leerlingen wrden geassisteerd tijdens het verwerken van hun ideeën en gedachten en de feedback die van hun begeleider(s) krijgen. Uit veel nderzek blijkt dat dcenten de interesse in wetenschap en techniek bij hun leerlingen eerst meten pwekken, vrdat zij zich richten p nderwijsprestaties. Pas dan ntwikkelt zich bij leerlingen een langdurige interesse in techniek met als psitief resultaat dat zij eerder geneigd zijn een technische vervlgpleiding te kiezen. De vlgende aspecten binnen nderzekend en ntwerpend leren dragen bij aan het vergrten van deze interesse: (1) nieuwigheid (nieuwe leerervaring, verassing, spanning en nzekerheid, variatie); (2) een aansprekend prduct ntwerpen, kwalitatieve nderwijsmgeving, keuzevrijheid, fysieke activiteit, sciale betrkkenheid. Ontwerpcriteria 2 Kuijpers, M. & Meijers, F. (2012a). Learning fr nw r later? Career cmpetencies amng students in higher vcatinal educatin in the Netherlands. Studies in Higher Educatin, 37(4), 449-467. Kuijpers, M. & Meijers, F. (2012b). Leren luisteren en lpbaanleren. De effecten van een prfessinaliseringstraject vr mb-dcenten. Werden: MBO Diensten. 6
Publieksversie T4T literatuurnderzek De literatuurstudie heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de frmulering van ntwerprichtlijnen. Deze ntwerprichtlijnen vrmen de basis vr het te ntwikkelen leerarrangement LOB en techniek. De ntwerprichtlijnen luiden als vlgt: Ontwerprichtlijnen vr een leerarrangement: (leerling inwisselbaar vr student) 1. Het te ntwerpen nderwijsprduct rndm techniek spreekt leerlingen aan en het ntwerpen vergt fysieke activiteit (je met het den). 2. Een technisch bedrijf geeft leerlingen een realistische pdracht. 3. Het leerarrangement is anders dan het reguliere aanbd en leerlingen werken er wekelijks meer dan 1 dagdeel aan (gedurende minimaal peride 10 weken). 4. Leerlingen bepalen (mee) wat en he binnen techniek nderzcht f ntwikkeld wrdt en beseffen dat er meerdere gede vragen, gede werkwijzen en gede uitkmsten bestaan; testen en bijstellen maakt nderdeel uit van het ntwerpprces. De leerling is c-ntwerper! 5. Er is vldende ruimte, materialen en kwalitatieve gereedschappen (schriftelijke pdrachten, evaluatievragen enz.). 6. In de begeleide taken is gebruik gemaakt van een bewuste pbuw. In een van de taken expliciteren leerlingen en de dcent hun beelden van techniek en technische berepen Het zijn taken waarbij leerlingen hun ideeën en gedachten ver een technisch ntwerp meten uitleggen en feedback krijgen van de begeleider. Taken p het gebied van techniek hebben uitgewerkte vrbeelden m te laten zien he de taak succesvl kan wrden uitgeverd. Er is een expliciete instructie ver het peratinele technische principe dat in het leerarrangement dr leerlingen uitgeverd met wrden. Er is begeleiding tijdens het samenwerkingsprces en de verschillende rllen van de leerlingen zijn benemd. Taken vergen inzet, drzettingsvermgen en zelfdiscipline van leerlingen. Taken geven inzicht in persnlijke kwaliteiten en mtieven (kwaliteiten- en mtievenreflectie) van de leerling.) Er zijn peridieke vrtgangsevaluaties m hiermee de mate vast te stellen waarin leerlingen hun talenten ntwikkelen. De lessen bevatten ervaringen met- en gespreksmmenten ver aan het prduct gerelateerde pleidingen, berepen en berepssituatie (berepsrijke cntext). Dit inzicht gebruiken leerlingen actief vr studie- en werkexplratie, k na aflp van het arrangement (lpbaansturing). Leerlingen ervaren het nderwijs als een sciale activiteit en vrmen samen met hun dcent(en) en werknemers van een technisch bedrijf (netwerken) een cmmunity f practice; p basis van gelijkwaardigheid werken zij met elkaar samen; wisselen hun ervaringen, handelingsstrategieën en prbleemplssingen uit; en riënteren zich p hun tekmstig berep f pleiding. 7. In het leerarrangement gericht p LOB en techniek werken dcenten die: Zelf bewust vaardig zijn in nderzekend en ntwerpend leren, kennis hebben ver de nderwerpen en beschikken ver interactievaardigheden. Inzicht hebben in de verschillende precncepties van leerlingen: waardr zij deze kunnen herkennen en prberen bij te sturen, maar waar zij k het aanbd p kunnen afstemmen. Een gestructureerd nderwijsprgramma aanbieden: het verzichtelijk maken van de nderwijsmgeving, leerlingen gericht vrwerpen en fenmenen laten bserveren. Leerlingen begeleiden dr gebruik te maken van verschillende leermiddelen. Relevante ervaringen en experimenten selecteren, en leerlingen uitdagen m hun bestaande ideeën in te wisselen vr nieuwe. 7
Publieksversie T4T literatuurnderzek De bij de taken behrend (techniek geriënteerd) begrippenkader verbrengen en vrtbrduren p vrkennis. Leerlingen bserveren m inzicht te verkrijgen in de cmpetenties van leerlingen. In de interactie met leerlingen een psitieve huding uitstralen en tijdens hun lessen een gede relatie nderhuden met hun leerlingen (de betrkkenheid van hun leerlingen stimuleren). Vrafgaand aan het grepswerk de rllen van leerlingen definiëren, met hen regels afspreken, hen duidelijke instructies geven en de leerlingen, p basis van expliciete berdelingscriteria die aansluiten bij de uitgeverde taken, evalueren. Gebruik maken van dialgisch nderwijs, dialgische gespreksvering. Hiermee zicht krijgen p het kennis- en taalniveau van de leerling ver het nderwerp en de leerling daar betekenis aan te laten kennen, k als berepsperspectief. Cmmunicatie leidt tt betrkkenheid. De vlgende cmpetenties van de dcent kunnen bijdragen aan de kwaliteit van deze gesprekken: Kent de achtergrnd van zijn leerlingen en mgelijke lpbaanbarrières. Snapt de relatie leerarrangement-lob. Kan de lpbaancmpetenties inbrengen in het nderwijsleerprces. Dcent kent zijn eigen scpe ten aanzien van techniek/technlgie (steretypen) en bereidheid tt nieuwe inzichten. Is zich bewust van sterke en zwakke kanten als cach. Is bereid m daarver met cllega s te praten en te verbeteren. Kiezen vr techniek Dcenten met hart vr techniek, aantrekkelijke leerarrangementen m techniek bij leerlingen tt leven te brengen gemakkelijk is het allemaal niet, maar tegelijk de inspanningen meer dan waard. Niet alleen mdat Nederland meer gedpgeleide technici ndig heeft. Minstens z belangrijk is dat techniek talentvlle jngeren vlp kansen biedt. En, ngeacht het kwalificatieniveau, prima perspectieven p werk! 8