Burgerschap en protest: de harde cijfers

Transcriptie

1 Mnuscriptversie vn: Pul Dekker. Burgerschp en protest: de hrde cijfers. In: Merlijn vn Hulst & Thijs Jnsen (red.), Onder de motorkp vn de modernisering. Essys voor Gbriël vn den Brink. Den Hg: Boom bestuurskunde, 2015 (81-87). Burgerschp en protest: de hrde cijfers Pul Dekker Toen ik veertien ws, viel ik vn mijn geloof zols veel mensen in die tijd. Lter, in mijn studententijd, ben ik mrxist geworden, lid vn de CPN. Mr in 1986 werd ik vder en toen begon er iets te vernderen. Ik ging heel nders tegen de dingen nkijken. (Gbriël vn den Brink in een interview vn Thijs Niemntsverdriet en Mrten Kools in Vrij Nederlnd vn ) Het [de eigen ssertiviteit rond 1970] moest bevochten worden op de heersende cultuur dt iedereen ls brve onderdn het gezg moest volgen. In die zin dienden het verzet, de ordeverstoring en de gressie destijds een doel. Toch beweer ik dt het zinloze geweld vn nu in het verlengde ligt vn die ssertiviteit. Op een gegeven moment ws iedereen ssertief, inclusief de mensen die eigenlijk niets te bieden hebben. Dt is nu de heersende cultuur; iedereen beplt nu zelf wel wt hij of zij doet. En dn wordt ssertiviteit improductief. Nu komen ook de ndelige knten n bod. Het is een kwestie vn evenwicht. Er is een pendelbeweging tussen ordeverstoring en ordeherstel. Op dit moment gn we terecht richting ordeherstel. (Gbriël vn den Brink in een interview vn Cspr Jnssen in de Volkskrnt vn ) Hoe stt het nu met burgerschp? Het gt dn om de vrg hoe ik mij verhoud tot mensen die ik niet persoonlijk ken en wier belngstelling of levenswijze ik niet deel. Het enige wt we gemeen hebben is dt we onderdn zijn vn dezelfde stt en dt we elkr in het publieke leven ls gelijkwrdige deelnemers moeten bejegenen. burgerschp [vereist] meer dn het njgen vn privte belngen of het uitdrukken vn privte meningen. Burgerschp is op de publieke zk gericht en veronderstelt dt men zich bij onderlinge meningsverschillen in elkrs stndpunt verpltst. (Vn den Brink 2012: 103) Burgerschp is een rode drd in het werk vn Gbriël vn den Brink. Het wordt door hem niet in de ltste plts bepleit om de overmt n ssertiviteit in te dmmen die een gevolg zou zijn vn de protestbeweging vn de jren zestig en zeventig, die hem zo sterk vormde. Ik zl mij in dit hoofdstuk niet overgeven n psychologische bespiegelingen op deze verbnden, mr slechts cijfermtig enkele culturele ontwikkelingen schetsen wrbinnen deze verbnden werden gelegd. Opvttingen over burgerschp In de jren zeventig ws burgerschp nog geen idel en burgerlijk iets truttigs. Het woord burgerlijk is ook drn nooit echt iets moois geworden in ons lnd, mr burgerschp is het goed gn doen en dt niet lleen ls juridisch idel vn vluchtelingen. In de omvngrijke burgerschpslitertuur vn de fgelopen decenni worden wel heel verschillende ccenten gepltst. Soms ligt de ndruk op de smenleving, met voorl 1

2 ndcht voor de omgngsvormen en wederzijdse verplichtingen vn burgers en hun gemeenschpsoriëntties en zelforgnistie. Soms wordt vrijwel uitsluitend gekeken nr relties tot de overheid, met burgers ls onderdnen, ls bezitters vn een ntionliteit en vn rechten en ls politieke prticipnten. Vrijwel ltijd overheerst een normtieve invlshoek en gt het om goed, verntwoordelijk en ctief burgerschp (Vn Gunsteren 1992). In beperkte mte wordt in de litertuur ook ndcht besteed n wt burgers zelf vn goed burgerschp vinden. Zie onder nderen Schudson (1998), Dlton (2008) en Jennings (2015) voor de VS, Conover et l. (2004) voor de VS en het VK en Denters et l. (2007) voor een ntl Europese lnden. Met mijn SCP-colleg Joep de Hrt legde ik in Nederlnd vnf 1996 in bevolkingsenquêtes een pr keer open vrgen voor om de ideeën vn onze medeburgers te chterhlen. Mensen hebben verschillende ideeën over wt een mens tot een goede burger mkt. Kunt u met enkele woorden ngeven wt een goede burger wel en wt een goede burger niet doet? An de negtieve knt werden llerlei normoverschrijdingen genoemd. Een goede burger moordt en steelt niet en bezorgt zijn medemens geen overlst. An de positieve knt voerden solidriteit en hulpvrdigheid de boventoon. Goede burgers zijn primir socil ingestelde mensen te zijn, met moreel besef en ndcht voor leefbrheid en milieu. Politiek ws vn weinig betekenis. Gn stemmen werd soms nog wel genoemd mr collectieve politieke ctie, die in werk over burgerinititieven, civic ction en bürgerschfliches Enggement tot kern vn burgerschp wordt gemkt, kreeg weinig ndcht (Dekker en De Hrt 2002; Dekker 2005). Burgerrollen In bevolkingsenquêtes worden ook wel door onderzoekers bedchte kenmerken vn goed burgerschp voorgelegd met de vrg n te geven hoe belngrijk ze zijn. We kijken hier nr wt zo n vrg in enquêtes vn 2004/ 5 en 2014 vn het Interntionl Socil Survey Progrmme oplevert voor Nederlnd. Die vrg gt over een goede burger vn je lnd en dt richt de ndcht wrschijnlijk bij voorbt op iets nders dn de goede buurmn of -vrouw die uit onze oen vrg nr de goede burger zonder lnd rolde. Tbel 1 lt negen kenmerken zien in de volgorde vn fnemend belng in Ik presenteer fwijkingen vn het gemiddelde belng dt in elk jr n de negen kenmerken wordt toegekend (zie toelichting in de tbel). In beide jren zijn elementen vn ctief burgerschp de hekkensluiters. Met ctief zijn in socile en politieke orgnisties hebben mensen het minst. Dt is misschien ook wel een beetje een typische formulering vn Tocquevillins geïnspireerde onderzoekers wt zijn socile orgnisties en wrom zouden mensen juist in orgnisties ctief moeten zijn?). Het boy- en buycotten is niet veel populirder, zij het in 2014 wel iets meer dn tien jr eerder. Ook het helpen vn mensen elders in de wereld is voor weinig mensen een burgerplicht en het is ook minder belngrijk geworden. In recent onderzoek blijkt de betrokkenheid vn Nederlnders op het buitenlnd wel toe te nemen, 2

3 mr dt is voorl vnwege toegenomen zorgen over de gevolgen vn wt er elders gebeurt voor de binnenlndse vrede en niet vnwege een toegenomen gevoel vn verntwoordelijkheid voor mensen elders (Den Ridder et l. 2015). Interessnte ontwikkelingen doen zich ook bovenin de tbel voor: in 2014 prijken hier de onderdnendeugden vn het nleven vn wetten en betlen vn belstingen. Tien jr eerder stonden het gn stemmen en medeburgers begrijpen nog bovenn. Tbel 1. Het reltieve belng vn negen kenmerken vn een goede burger, , bevolking / verschil b (gemiddeld belng, wrvn hieronder fwijkingen) (71,1) (73,0) 1. Altijd de wetten en regelgeving nleven + 7,7 + 9,4 +** 2. Nooit proberen belstingen te ontduiken + 3,1 + 8,3 +*** 3. Altijd gn stemmen bij verkiezingen + 9,8 + 7,9 -** 4. Proberen mensen met ndere meningen te begrijpen + 9,8 + 7,8 -*** 5. Kritisch in de gten houden wt de overheid doet + 6,5 + 7,0 6. Mensen in Nederlnd helpen die het minder hebben +2,4 +1,9 7. Mensen in de rest vn de wereld helpen die het minder hebben - 2,6-8,2 -*** 8. Producten kiezen vnwege politieke, morele of milieuoverwegingen, ook l zijn die wt duurder -16,7-14,1 +** 9. Actief zijn in socile of politieke orgnisties -20,1-20,0 Er zijn veel verschillende opvttingen over wt belngrijk is om een goed burger vn je lnd te zijn en wt niet. Kunt U ngeven wt volgens U hiervoor belngrijk is? Antwoordmogelijkheden vn 1 heleml niet belngrijk tot 7. heel erg belngrijk. De ntwoorden zijn herschld nr en vn de score is de gemiddelde score over lle negen kenmerken fgetrokken om te compenseren voor verschillen in toonhoogte vn ntwoorden. De kenmerken stn in volgorde vn fnemend belng in b Vermeld zijn sttistische significnte (** <0,01; *** <0,001; tweezijdig) vernderingen vn 2014 t.o.v. 2004/ 5. Bron: ISSP 2004 en 2014 (ongewogen dt; met dnk n Hrry Gnzeboom) We onderscheiden in de negen kenmerken drie burgerrollen: de onderdnenrol (gezgsgetrouwheid; het gemiddelde vn kenmerken 1 en 2), de socile rol (het gemiddelde vn 6 en 7 (hoewel het helpen vn mensen in het buitenlnd sterk n populriteit inboet, blijft er een sterke positieve smenhng tussen steun voor beide soorten hulp) en de politieke rol vn wt Schudson (1998) de monitoril citizen noemt (5). In tbel 2 brengen we met een ntl tweedelingen de verscheidenheid in krt. De eerste kolom per burgerrol lt zien hoe de betreffende groepen vn elkr verschillen, de tweede kolom wt de tweedelingen uitmken ls ze worden gecombineerd. Tbel 2 Steun voor drie burgerrollen, 2004/ , bevolking vn 16 jr en ouder: ongestndrdiseerde regressiecoefficiënten onderdnenrol socile rol politiek-monitorende rol fzonderlijk smen fzonderlijk smen fzonderlijk smen vrouw i.p.v. mn +1,9*** +1,4* 0,8 0,4-4,8*** -4,6*** 50+ i.p.v jr -2,3*** -3,6*** 0,5 0,3 6,3*** 5,6*** hoog i.p.v. lg opgeleid b -2,3*** -3,1*** -1,1* -0,5-3,9*** 2,7*** hoog i.p.v. lg inkomen b -1,5** 0,2-1,5** -1,3* 0,9 1,5 wel i.p.v. geen kerkgnger b -2,3** -1,7* 3,7*** 3,4*** -2,9*** -3,8*** 2014 i.p.v. 2004/ 5 +3,5*** +4,0*** -3,1*** -3,1*** 0,4-1,0 verklrde vrintie 3,2% 2,0% 5,9% Vermeld zijn resultten vn bivrite nlyses ( fzonderlijk ) en vn multivrite nlyse ( smen ). b Opleidingsniveu t/m mbo-2/vwo en hoger vs. lger; huishoudinkomen in twee zo gelijk mogelijke helften per jr; en minstens eens per mnd nr een religieuze bijeenkomst vs. minder (mensen met ontbrekende gegevens zijn in een prte groep meegenomen mr die blijft hier onvermeld. Bron: ISSP 2004 en

4 Vrouwen, jongeren en lgeropgeleiden definiëren een goede burger reltief meer ls onderdn en minder politiek. Deze kenmerken blijven ook zo verschil mken ls ze worden gecombineerd. Hogeropgeleiden zijn wt minder geporteerd vn de socile rol dn lgeropgeleiden, mr dt verschil houdt niet stnd ls we de kenmerken combineren. Het gt wrschijnlijk voorl om een inkomensverschil. De rijkere helft vn de bevolking is wt minder enthousist over de socile rol en blijft dt ls rekening wordt gehouden met ndere kenmerken. Ze zijn ook minder voor de onderdnenrol, mr dt blijkt bij combintie toch eerder een opleidingseffect te zijn. Kerkgng gt geprd met meer steun voor de socile rol en minder steun voor de onderdnen- en politieke monitoringrol. Tot slot lt de tbel nog eens de toenemende steun voor de onderdnenrol en fnemende steun voor de socile rol zien. Ndere inspectie vn de verschillen tussen 2004 en 2014 per bevolkingsgroep (niet zichtbr in de tbel) lt zien dt ouderen zijn chtergebleven in de trend vn meer ndruk op de onderdnenrol. Ze zijn in de tijd meer steun gn geven n de politieke monitoringrol. Al met l kunnen de vermelde chtergronden weinig verschillen en vernderingen in burgerschpsnormen verklren, mr de leeftijdsverschillen zijn wel opvllend. In strijd met eerdere onderzoeksbevindingen (Dlton 1998, Jennings 2015) leggen de jongeren de meeste en nu meer dn tien jr geleden de ndruk op de verplichtingen vn de onderdn. Ouderen zijn meer en in toenemende mte voor een kritische rol vn burgers ten nzien vn de politiek en minder en in fnemende mte voor de onderdnenrol. Nu zijn twee punten op een fstnd vn slechts tien jr een zwkke bsis om trends te poneren. Drom gn we met ndere dt nog wt verder terug in de tijd. Protesthoudingen Met vrgen over goede burgers kunnen we niet ver terug in de tijd. In de jren zeventig borrelden er geen vrgen hierover op bij de onderzoekers en ze zouden wrschijnlijk ook op enig begrip zijn gestuit. Wt toen wel werden bedcht en bentwoord wren vrgen over protestgedrg, soms in lnge reeksen (zie Dekker 2000). Twee stellen we er nog steeds en die kunnen ook worden opgevt ls vrgen nr burgerschpsnormen, nmelijk dt men onrecht niet stilzwijgend lt psseren en de politieke vrijheid vn nderen verdedigt: Hoe wrschijnlijk is het dt u werkelijk iets zou proberen te doen, ls u dcht dt de Tweede Kmer bezig ws een onrechtvrdige wet n te nemen? Zou dt zeer wrschijnlijk zijn, enigszins wrschijnlijk of onwrschijnlijk? Stel dt iemnd een wet zo onrechtvrdig vindt dt hij besluit de regering bij zijn werk te hinderen door zitdemonstrties, mssbijeenkomsten of protestoptochten. Keurt u dt goed of keurt u dt f? Door de vrgen te blijven stellen wel met wt twijfels bij een woord ls protestoptochten hebben we nu mooie reeksen vn veertig jr. Druit put ik voor figuur 1 en 4

5 2. Drin lt ik geen leeftijdsverschil zien, mr vergelijk ik de protestgenertie (geboren tussen 1941 en 1950) met hr voorgngers en opvolgers. Figuur 1. Protestgeneigdheid , in procenten vn de bevolking vn 16 jr en ouder Vermeld is het % zeer / enigszins wrschijnlijk in ntwoord op DE vrg nr protestgeneigdheid (zie tekst). Alle meetpunten betreffen minstens honderd respondenten (de genertie vn voor 1941 heeft er begin 2015 te weinig). Bron: Culturele vernderingen in Nederlnd /15 Figuur 2. Protestccepttie , in procenten vn de bevolking vn 16 jr en ouder Vermeld is het % keurt goed in ntwoord op een vrg nr protestccepttie (zie tekst). Bron: Culturele vernderingen in Nederlnd /15 Het ndeel protestgeneigden loopt in de hele bevolking op vn 29% in 1975 nr 49% in 2015, het ndeel dt protest vn nderen ccepteert vn 31% nr 70%. De grootste trendbreuk bij de protestgeneigdheid is een fikse dling in de oudste genertie tussen 2002 en Die zou een rectie kunnen zijn geweest op de Fortuynrevolte vn 2002 (teleurstelling over de effecten vn protestgedrg en/of fwijzing vn dt gedrg). Dt kunnen we hier niet verder ngn. In figuur 2 zien we voor deze genertie ook een 5

6 sterke dling vn de protestccepttie tussen 2004 en 2008 (misschien ook dlend vn een hoogtepunt in 2002, mr toen werd de vrg niet gesteld). De gt ons hier echter voorl om de protestgenertie. Die strt in 1975 met meer liefde voor protest dn hr voorgngers en die voorsprong houdt ze. Vn de lter geborenen onderscheidt ze zich hoogstens in 1975 (ls de jongeren nog dolescenten zijn), drn niet meer. Bij de protestcceptie gn de protestgenertie en wie n hr komen lng smen op, mr vnf 2004 moet de protestgenertie hr nkomers toch voor lten gn. 1 Uitzicht Dt de meeste mensen niet vn politiek houden vinden we ls politicoloog of protesteerder misschien niet leuk, mr het is ons l vker verteld (Theiss-Morse en Hibbing 2005). Het is echter toch wel een kleine shock dt onze medeburgers gezgsgetrouwheid de fgelopen jren een grotere burgerdeugd zijn gn vinden dn gn stemmen en het opbrengen vn wederzijds begrip. We prten in dit lnd nu l meer dn een kwrt eeuw over ctief burgerschp en wt heeft het ons opgeleverd? Meer onderdnen. Of op zijn minst meer gezgsgetrouwheid. Dt ging gelukkig niet op voor de vijftigplussers. Bok hen is de steun voor de politiekmonitorende burgerrol juist toegenomen. In deze leeftijdsctegorie is de protestgenertie nu dominnt. Die houdt hr nm rdig in ere. Ze verklkt niet qu intentie om te protesteren wr ze onrecht ziet. Ze dreigt wel een beetje te gn verzuren wr het protest vn nderen betreft. Sttistisch wrschijnlijk niet significnt mr toch veelzeggend scoort de protestgenertie in 2015 (vergeleken met de stippellijnen in figuur 1 en 2) qu protestgeneigdheid nog ltijd bovengemiddeld mr qu protestccepttie benedengemiddeld. Dt is toch wt zorgelijk, evenls het besef dt die vijftigplussers die de overheid grg kritisch volgen deels wrschijnlijk 50PLUS ers zijn en heleml geen protesteerders voor een pensioen in dienst vn het volk. Kijken we nr de hele bevolking, dn zitten we met de combintie vn een onvernderd hoog niveu vn protestgeneigdheid en protestccepttie met een toegenomen steun voor gezgsgetrouwheid of de burgerrol vn onderdn. Ik heb er niet meteen een verhl bij. Ik wcht gewoon een veel te stellige interprettie vn Gbriël f ls provoctie om de cijfers een nder verhl te lten vertellen. 1 Voor wie liever op sttistiek dn op een visuele indruk fgt: over de hele periode vn veertig jr neemt de voorsprong vn de protestgenertie op de eerdergeborenen lineir toe met 0,31 procentpunt per jr (p<0,001) voor protestgeneigdheid en met 0,20 procentpunt per jr (p<0,001) voor protestccepttie. Ten opzichte vn de ltergeborenen verndert de positie vn de protestgenertie niet (-0,08; niet significnt) mr blijft hr protestccepttie steeds meer chter met 0,35 procentpunt per jr (p<0,001). 6

7 Litertuur Brink, G. vn den (2012). Nederlnd in vergelijkend perspectief. In: G. vn den Brink (red.), De Lge Lnden en het hogere. Amsterdm: Amsterdm University Press (89-119). Conover, P.J., D.D. Sering en I. Crewe (2004). The elusive idel of equl citizenship. Journl of Politics 66(4): Dlton, R.J. (2008). The Good Citizen. Wshington DC: CQ Press. Dekker, P. (2000) Vijfentwintig jr politieke betrokkenheid en prticiptie. In: A.E. Bronner et l. (red.), Recente ontwikkelingen in het mrktonderzoek (NVMIjrboek 2000). Hrlem: De Vrieseborch ( ). Dekker, P. (2005). Goed burgerschp in enquêtes. In: P. Dekker & J. de Hrt (red.), De goede burger. Den Hg: Socil en Cultureel Plnbureu (69-83). Dekker, P. en J. de Hrt (2002). Burgers over burgerschp. In: R.P. Hortulnus en J.E.M. Mchielse (red.), Modern burgerschp. Den Hg: Elsevier (21-35). Denters, B., ). Gbriel en M. Torcl (2007). Norms of good citizenship. In: J. vn Deth, J.R. Montero en A. Westholm (red.), Citizenship nd involvement mong the popultions of Europen democrcies. Londen: Routledge, pp Gunsteren, H. vn, et l. (1992). Eigentijds burgerschp. Den Hg: Sdu Uitgevers / Wetenschppelijke Rd voor het Regeringsbeleid. Jennings, M.K. (2015). The dynmics of good citizenship norms. In: T. Poguntke, S. Roßteutscher, R. Schmitt-Beck en S. Zmerli (red.), Citizenship nd Democrcy in n Er of Crisis. New York: Routledge (93-111). Ridder, J. den, P. Dekker en P. vn Houwelingen (2015). Burgerperspectieven Den Hg: Socil en Cultureel Plnbureu. Schudson, M. (1998). The good citizen. New York: The Free Press. Theiss-Morse, E. en J.R. Hibbing (2005). Citizenship nd civic enggement. Annul Review of Politicl Science 8: Pul Dekker (1954) is politicoloog, hooglerr Civil Society n de Universiteit vn Tilburg, secretris vn de Stichting Actief burgerschp en hoofd vn de Sector Prticiptie, Cultuur en Leefomgeving vn het Socil en Cultureel Plnbureu (pul.dekker@uvt.nl). 7