Tien jaar Sieperdaschor

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Tien jaar Sieperdaschor"

Transcriptie

1 Ten Seperdaschor Een evaluate van het voorkomen van vogels n een n 1990 ut cultuurland ontstaan schor Henk Casteljns, Walter Van Kerkhoven, Alex Weland & Jean Maebe Vogelwerkgroep van de Steltkluut Terneuzen 29 februar 2000

2 Ten Seperdaschor Inhoud 1. Inledng 4 2. Beschrjvng van het gebed 5 3. Materaal en methode Broedvogelonderzoek 3.2 Watervogeltellngen 3.3 Tellngen netwatervogels 3.4 Zangvogelonderzoek 4. Resultaten Broedvogels Evaluate voorkomen Relate broedvogels en botoop n Broedvogels van het Seperdaschor n relate tot het Scheldeestuarum 4.2 Netbroedvogels Evaluate voorkomen Terrengebruk watervogels Watervogels van het Seperdaschor n relate tot het Scheldeestuarum Zangvogels tjdens de nastrek n Beheersscenaro's 5.1 Onbegraasd schor (nets doen) 5.2 Begraasd schor 5.3 Onbegraasde overstromngsvlakte (water vasthouden) 5.4 Begraasde overstromngsvlakte (water vasthouden) 5.5 Naar een ander beheersscenaro? 6. Concluses en samenvattng Lteratuur 21 3

3 Ten Seperdaschor 1. Inledng Op 26 februar 1990 brak tjdens een zware storm de djk de de Selenapolder van de Westerschelde schedde door. Omdat de djk net werd hersteld, ontwkkelde zch ut het cultuurland een schor dat de naam Seperdaschor kreeg. Dt rapport beschrjft de ontwkkelngen van de vogels n de perode vanaf de djkdoorbaak tot en met december Het s samengesteld door de Vogelwerkgroep van de Steltkluut n opdracht van het Rjksnsttuut voor Kust en Zee (RIKZ). In 1997 verscheen een ntermrapport, waarn de perode vanaf de djkdoorbraak tot en met oktober 1997 werd beschreven (Casteljns et al. 1997). In dat rapport werd een vergeljkng gemaakt met de perode van voor de djkdoorbraak. In dt rapport wordt aan de perode vóór de djkdoorbraak geen aandacht geschonken. Snds het ntermrapport zjn de tellngen van watervogels en kustbroedvogels n het Seperdaschor op dezelfde wjze voortgezet. Bovenden s er onderzoek gedaan aan het gedrag van ter plaatse plesterende watervogels, s er n 1999 (overgens evenals n 1991, 1994 en 1997) een ntegrale broedvogelnventarsate utgevoerd en zjn er n het na van 1998 en 1999 zangvogels gerngd. Dt rapport geeft antwoord op de volgende onderzoeksvragen: Is de samenstellng van de broedvogels en de netbroedvogels snds de djkdoorbraak veranderd? Wat s de hudge functe van het gebed voor netbroedvogels? Welk verband s er tussen het beheer (wel of net begraasd) en de terrengesteldhed (vegetate, relëf en overstromngsfrequente) enerzjds en het voorkomen van en het gebruk door vogels anderzjds. Wat s het belang van het Seperdaschor voor vogels n relate tot de rest van het Scheldeestuarum? 4

4 Ten Seperdaschor 2. Beschrjvng van het gebed In dt hoofdstuk wordt een beschrjvng gegeven voor de stuate anno De van voor de djkdoorbraak en een beschrjvng van de stuate n de eerste jaren na de djkdoorbraak, s te vnden n het ntermrapport (Casteljns et al. 1997). Om veranderngen n de vogelbevolkng te kunnen begrjpen, worden wel enkele belangrjke ontwkkelngen n de perode aangestpt. Het Seperdaschor s egendom van Stchtng Het Zeeuwse Landschap en heeft de status natuurgebed. Het s een crca 125 ha l groot butendjks gelegen gebed dat n het uterste oosten van de Westerschelde lgt en deel utmaakt van een groter ten zuden en ten oosten van de vaargeul naar Antwerpen gelegen brakwaterschorren en slkkengebed (fguur 1). Bj gemddeld laagwater valt crca ha droog, waarvan ha met schorrenvegetate s begroed. Het Seperdaschor lgt ngeklemd tussen de Gasdam e en de zeedjk, het s crca m lang en relatef smal: de breedte vareert van 250 tot 500 m. Het Seperdaschor lgt n de mengzone van door de Westerschelde aangevoerd zee en door de Schelde aangevoerd rverwater. Ter plaatse vareert het aandeel rverwater van 40 tot bjna 100% (Mol 1995, Van Eck 1999). Vooral de kwaltet van het rverwater, maar ook de van het zeewater wordt door lozngen van hushoudeljk en ndustreel afvalwater negatef beïnvloed (Van Eck 1999). Fguur 1 : Stuerng van het Seperdaschor en stuate kreken en afwaterngspatroon n de zomer van In verband met vogelonderzoek worden dre deelgebeden (A, B en C) onderscheden (ze tekst). Ten gevolge van de djkdoorbraak, s een depe tot op een derde van het gebed rekende, getjdengeul ontstaan de n het oosten n verbndng staat met de Westerschelde. De overstromngsfrequente neemt af van oost naar west. Door een storm kan tjdens hoogwater het gehele gebed onder water komen staan. Echter, omdat het oude voor de landbouw aangelegde afwaterngspatroon ten na de djkdoorbraak nog voor een deel ntact s, stroomt het water bj afgaand water vrj vlot weer weg. Op slechts enkele lage delen, bljft wat water achter. Her en n de geulen s er schaars of onbegroed slk : crca 5% van het voormalge bnnendjkse oppervlak (n 1991 nog 40%). De rest van het gebed s met brakwatervegetate begroed. Zo'n 50 ha wordt n de perode half me tot end november vrj extensef door runderen begraasd. De vegetate s er kort en wordt gedomneerd door 1 Inclusef het gedeelte ten oosten van de voormalge djk tot aan de spukom n de Hertogn Hedwgepolder. 2 De Gasdam s een n 1966 door het schor aangelegde ledngendjk. 5

5 Ten Seperdaschor Forngras (Agrosts stolonfera). Op onbegraasde plaatsen domneren Zeebes (Scrpus martmus), Zeeaster (Aster trpolum) en het vooral snds 1994 sterk toegenomen Ret (Phragmts australs). Op bass van verschl n dynamek en beheer worden de volgende dre deelgebeden onderscheden (fguur 1, tabel 1): Deelgebed A (42 ha) lgt aan de `mondng' van het Seperdaschor. Een deel van het gebed lag v66r de djkdoorbraak ook al butendjks (30 ha). Het voorheen bnnendjkse gebed (12 ha) heeft tegenwoordg hetzelfde karakter als het deel dat altjd butendjks heeft gelegen. Crca 60% (25 ha) van dt deelgebed bestaat ut slk dat bj edere vloed overstroomt. Een deel van het slk grenst drect aan de Westerschelde, het andere deel van het slk vormt de hoofdgeul. Omdat ze onder nvloed van een sterke getjdenstroom staat, s de hoofdgeul breed en dep ngesneden. Het slk en het water zjn net geschkt als vogelbroed maar wel als foerageergebed. Zo'n 15% van dt gebed, het begroede deel ten noorden van de hoofdgeul, bestaat ut korte vrj ntensef begraasde grasachtge vegetate met een hoogte van crca 0,15 m. De rest van het terren wordt net begraasd. Op de hogere delen bestaat de vegetate ut Ret en op de lagere delen ut Zeebes en Zeeaster. De Zeebesvegetate wordt tot 0,6 m, de Zeeastervegetate tot 1,5 m en het Ret tot 2,5 m hoog. Door het gebed lgt nog een deel van de oude djk de bestaat ut een zandge rug met ruge grasachtge vegetate van maxmaal 0,5 m. Deelgebed B (38 ha) wordt van deelgebed A gescheden door een met steenslag verhard pad naar de Gasdam. De hoofdgeul zet zch n dt gebed voort, maar wordt naar het westen toe steeds smaller en mnder dep. De aanwezghed van deze geul en het gegeven dat het Seperdaschor relatef smal s, zorgt er voor dat het gebed na een hoge vloed snel ontwatert. Herdoor en omdat deelgebed B mnder frequent overstroomt, s het droger dan gebed A. Voor de djkdoorbraak werd er n dt deelgebed akkerbouw bedreven. Het werd toen volledg geëgalseerd. Slechts crca 5%, gelegen n het noordoosteljk deel en aanslutend op deelgebed A, wordt vrj ntensef begraasd. De vegetate s er crca 0,15 m hoog. Eveneens crca 5 % van dt deelgebed bestaat ut water en slk. Zo'n 40% van het oppervlak bestaat ut Ret van maxmaal 2,5 m hoog, 30 % ut grasachtge vegetate met een maxmale hoogte van 0,5 m en 20 % ut Zeeaster met een maxmale hoogte van 1,6 m. Deelgebed C (45 ha) wordt n zjn geheel vrj extensef begraasd mddels sezoensbegrazng. Dt deelgebed heeft daardoor een open karakter, met een relatef korte grasachtge vegetate van maxmaal 0,25 meter hoog. Het grootste deel van het gebed s n het verleden geëgalseerd, crca 17 ha beheld de oorspronkeljke bodemstructuur. Het vroegere slotenpatroon met een zudnoord afwaterng s n het landschap nog goed herkenbaar en zorgt voor een relatef snelle (enkele dagen) afwaterng van getjden en/of regenwater. De sloten wateren af op de voormalge hoofdafwaterng de n verbndng staat met de hoofdgeul. Enkele lagere delen n het mdden van het gebed houden het water soms water langere tjd vast, her zjn, met name n de wntermaanden en het vroege voor, ondepe plasjes met slkrandjes te vnden. Deelgebed Aandeel Aandeel Hoogte vegetate Hoogte vegetate Overstromngsslk begraasd begraasd onbegraasd frequente A 60% 5% crca 0,15 m 0,5 2,5 m >_ 25 dagen per B 5% 5% crca 0,15 m 0,5 2,5 m < 25 dagen per C < 5% 100% crca 0,25 m < 25 dagen per Tabel 1 : Kenmerken waarop de ndelng van dre deelgebeden n het Seperdaschor s gebaseerd. Voor gedetalleerde nformate ze tekst. 6

6 Ten Seperdaschor 3. Materaal en methode 3.1 Broedvogelonderzoek In 1991, 1994 en 1997 en 1999 zjn ntegrale broedvogelkarterngen utgevoerd. In 1991 en 1994 werd het gebed tjdens het broedsezoen (aprlbegn jul) zes keer bezocht en n 1997 en 1999 waren er zes à zeven ochtend en tenmnste één avondbezoek. Bj elk bezoek werd het gebed lopend doorkrust en werden alle terrtora/nestvondsten op een topografsche kaart ngetekend. Op het end van het sezoen zjn per soort van alle bezoeken de gegevens op één kaart bjeengebracht en s daarna het aantal terrtora bepaald. Eén en ander heeft plaats gevonden volgens een standaardmethode voor broedvogelkarterng zoals beschreven n Hustngs et al. (1985). Omdat n 1991 en 1994 volgens de standaard te weng bezoeken aan het gebed werden gebracht, s voor bepaalde soorten het aantal broedparen toen onderschat. In de tabel met gegevens worden de aantallen van de soorten vooraf gegaan door `>_'. Het nventarseren van de Waterral gaat vooral goed als op wndstlle warme avonden gebruk wordt gemaakt van geludsnabootsng (Hustngs et al. 1985). Vanwege de weersomstandgheden lukte dat net n 1997 en 1999, maar wel n 1993 en In alle jaren zjn de kustbroedvogels, de Brune Kekendef en meestal enkele andere schaarse en/of typsche soorten geteld. Ook bj deze soorten gebeurde dat volgens eerder genoemde standaard. Bj de Grauwe Gans, Brune Kekendef, Kluut, Klene Plever en Kokmeeuw houdt de standaard een nestvondst n en bj de overge soorten volstaan terrtorumhoudende exemplaren. In de tekst van dt rapport wordt dat ondersched net gemaakt en wordt de term broedparen gebrukt. 3.2 Watervogeltellngen In het Deltagebed en dus ook n het Verdronken Land van Saeftnghe en het daartoe behorende Seperdaschor, worden n het kader van een RIKZ montorngsprogramma maandeljks alle watervogels (futen, regerachtgen, ganzen, eenden en steltlopers) geteld. In Saeftnghe komen daar de meeuwachtgen bj. Het Seperdaschor wordt geteld door één á twee personen de vanut een auto vanaf de Gasdam het gebed met behulp van een telescoop met een vergrotng van mnmaal 20 maal afzoeken. Omdat n getjdengebeden de meeste soorten tjdens laagwater over het gebed verspred foerageren en ze bj opkomend water naar een beperkt aantal aan de rand van de gebeden gelegen hoogwatervluchtplaatsen (hvp's) vlegen, vnden de tellngen plaats tjdens hoogwater. Saeftnghe vormt daarop een utzonderng. Omdat het gebed tjdens hoogwater net toegankeljk s en er vanaf augustus tot en met maart grote aantallen eenden en ganzen aanwezg zjn de tjdens hoogwater tussen de begroeng bljven foerageren, wordt er n de perode tjdens laagwater geteld. In de maanden aprl tot en met oktober, als er n Saeftnghe relatef veel steltlopers en meeuwachtgen zjn, de wel van hvp's gebruk maken, wordt er n de maanden altjd tjdens hoogwater geteld. Ook n de rest van het s dat vaak het geval. Omdat net elke hoogwatertellng lukt, meestal omdat het water net hoog genoeg komt en bepaalde soorten dan op plaatsen overtjen waar ze net waargenomen kunnen worden, wordt geregeld meer dan één keer per maand tjdens hoogwater geteld (tabel 2). Voor soorten de tussen de begroeng leven, zoals Watersnp, Waterral, Waterhoen, en op zekere hoogte Wlde Eend zjn zowel de laag als de hoogwatertellngen onvolledg. jul jul aug aug sep sep okt okt nov nov dec dec jan jan feb feb maa maa apr apr me me jun jun Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw Iw hw 1994/ / / / / / Totaal Tabel 2: Aantal per maand n de perode jul 1994 tot en met december 1999 n het Seperdaschor utgevoerde laag en hoogwatervogeltellngen (respecteveljk Iw en hw). 7

7 Ten Seperdaschor Ten tjde van de Selenapolder en de eerste jaren na de djkdoorbraak (tot en met de wnter 1993/94) werd na elke tellng per soort het totaal van het Seperdaschor én Saeftnghe bepaald en aan RIKZ doorgegeven. Om argumenten tegen slutng van de djk te verzamelen (daar was kort na de doorbraak nog sprake van), werden de eerste jaren na de doorbraak de tellngen echter wel apart genoteerd. Toen slutng net meer aan de orde was, bleef dat vaak achterwege. Vanaf medo 1994, toen RIKZ met het onderzoeksvoorstel kwam waarvan dt rapport een gevolg s, werden de tellngen wel weer apart genoteerd (tabel 2). Bj de beoordelng van de resultaten moet er rekenng gehouden worden met onvolledge gegevens voor de sezoenen 1992/93 en 1993/94. In de perode december 1997 tot en met december 1999, zjn de telresultaten telkens n het veld ngetekend op een topografsche kaart en zjn aantekenngen over het gedrag (met name rustend of foeragerend) en de terrenomstandgheden (met name droog of nat) gemaakt. 3.3 Tellngen netwatervogels Tjdens watervogeltellngen worden alle waargenomen soorten en aantallen genoteerd. Voor de meeste netwatervogels, bjvoorbeeld zangvogels de zch vooral n Ret en Zeebesvelden ophouden, zjn de tellngen erg onvolledg. Alleen soorten de n groepen voorkomen en voedsel zoeken n korte vegetate waaronder Houtduf, Holenduf, Spreeuw, Zwarte Kraa, Bonte Kraa en Ekster en de boven de vegetate naar voedsel zoekende roofvogels, geven de watervogeltellngen wel een goed beeld van het voorkomen. Omdat het om lage aantallen (roofvogels en kraaachtgen) of om net karaktersteke soorten gaat (alle overge soorten), zjn de telresultaten van de laatste twee wel opgenomen n een bjlage, maar worden ze net besproken. 3.4 Zangvogelonderzoek Omdat tjdens watervogeltellngen wat betreft zangvogels de zch n Ret en Zeebesvelden ophouden geen goed beeld ontstaat, worden snds september 1998 n het Seperdaschor tjdens de nastrek zangvogels gevangen en gerngd. De nastrek van zangvogels beslaat de perode vanaf half jul tot en met half november. Omdat er alleen tjdens de nastrek van 1999 bjna de gehele perode (tweede helft jul net) s gevangen, worden n dt rapport alleen de resultaten van dat besproken. Het rngen vndt plaats aan weerszjden van het pad door het Seperdaschor nabj de schedng tussen de deelgebeden A en B. De vogels worden gevangen met behulp van mstnetten de per net n lengte varëren van 6 tot 18 m. Het aantal opgestelde netten s afhankeljk van de weersomstandgheden en de hoeveelhed beschkbare menskracht. Er wordt maxmaal 250 m net opgesteld, maar meestal bljft het bj 132 m. De netten worden n de maanden julseptember een half uur voor zonsopkomst geopend. Na september worden ze vanwege het gernge aantal nachttrekkers pas bj zonsopkomst geopend. Bj slechte weersomstandgheden, regen of wndkracht 4 of meer, wordt er net gerngd. De vogels worden naar de netten gelokt mddels het afspelen van zanggeluden van de vogelsoorten de op dat moment trekken. 8

8 Ten Seperdaschor 4. Resultaten 4.1 Broedvogels Evaluate voorkomen Het Seperdaschor s een getjdengebed, waar hoge waterstanden tjdens de vestgngsperode van broedparen een negateve rol kunnen spelen. Bj de beoordelng van de resultaten dent daarmee rekenng te worden gehouden, alsook met de landeljke trend van bepaalde soorten. Van de soorten de n het Seperdaschor broeden zjn Patrjs, Veldleeuwerk en Grauwe Gors tjdens de onderzoeksperode n Nederland achterutgegaan en zjn Grauwe Gans en Blauwborst just toegenomen (Van Djk et al en 1999). Snds de djkdoorbraak n 1990 s het totaal aantal broedparen toegenomen van tot De toename kwam vooral op het conto van de moerasvogels Grauwe Gans, Waterral, Klene Kareket, Retzanger en Blauwborst (voor aantalsverloop ze tabel 3 en typerng soort tabel 4). Van de Tureluur en de Scholekster nam het aantal respecteveljk toe en af. Alle trends hebben te maken met successe van de vegetate. Alle soorten de snds de djkdoorbraak zjn toegenomen, prefereren opgaande begroeng en de Scholekster, de enge soort de afnam, just net. Deze heeft een sterke voorkeur voor het broeden op kale grond. Dat geldt ook voor de Klene Plever, de pas n het gebed tot broeden kwam, toen het pad door het Seperdaschor met steenslag werd verhard. Jaar Soort Grauwe Gans z10 17 Anseranseranser Bergeend Tadorna tadoma Krakeend Anas strepera Wlde Eend z19 36 Anas platyrhynchos Slobeend 1 >_1 1 > Anas clypeata Kufeend 1????? Aythya fulgula Brune Kekendef Crcus aerugnosus Fazant Phasanus colchcus Patrjs Perdx perdx Waterral + + > z5 + >2 Ra/lus aquatcus Waterhoen +? 1? + +????? 1 Gallnula chloropus Meerkoet > Fulca atra Scholekster Haemantopus ostralegus Kluut Recuvrostra avocetta Kevt Vanellus vanellus Klene Plever Charadrus dubus Grutto Lmosa lmosa lmosa Tureluur >_ Trnga tetanus Kokmeeuw 2 6 Larus rdbundus Koekoek 1 Cuculus canorus Veldleeuwerk Alauda arvenss Graspeper Anthus pratenss Gele Kwkstaart Motaclla tlava Wtte Kwkstaart 2 + +??? 3? Motaclla alba Wnterkonng 2 Troglodytes troglodytes Blauwborst z5 >_ Luscna svecca cyanula Snor 1 Locustella luscnodes Klene Kareket Acrocephalus scrpaceus Retzanger Acroceph. schoenabaenus Kneu +????? 1? Carduels cannabs Retgors Emberza schoenclus Grauwe Gors 1 Mlara calandra Totaal soorten Totaal paren ± 220 ± 230 t 370 ± 320 Tabel 3. Aantal broedparen per soort n het Seperdaschor perode In de tabel staat een '+' voor aanwezg n onbekend aantal, een ' ' voor afwezg, een '>_' voor groter of geljk als en een 1' voor onzeker. 9

9 Ten Seperdaschor Relate broedvogels en botoop n 1999 In tabel 4 wordt voor 1999 per soort en per deelgebed het aantal broedparen en de dchthed gegeven. Door mddel van de dchthed kan het belang van een bepaald type botoop met een ander worden vergeleken. De meeste moerasvogels broeden n de deelgebeden A en B, terwjl het n deelgebed C vooral om kust en wedevogels gaat. De kust en wedevogels n de deelgebeden A en B broeden op de steenslagweg (Klene Plever) en op het begraasde deel nabj de schedng tussen deze twee gebeden (Scholekster). Het frequent overstromen van de deelgebeden A en B heeft geen nadelg effect op de moerasvogels omdat ze n de vegetate boven de grond (vooral n Ret) een nest bouwen (zangvogels) of hun op de grond gebouwde nest verhogen (Brune Kekendef, Grauwe Gans en Waterral). Op de grond broedende soorten (kust en wedevogels) moeten het hebben van open gebeden de tjdens het broeden net overstromen. Deelgebed C, dat door begrazng een korte vegetate heeft en bovenden, omdat het verder van de mondng van de hoofdgeul lgt, mnder vaak overstroomt, voldoet daaraan. De kenmerkende soorten voor deelgebed A zjn Klene Kareket, Blauwborst, Grauwe Gans, Retgors en Waterral (n broedparen en een dchthed van 41 broedparen per 100 ha), voor deelgebed B Klene Kareket, Blauwborst, Wlde Eend en Bergeend en voor deelgebed C Tureluur, Bergeend, Wlde Eend en Kluut. Soort Klene Kareket Blauwborst Grauwe Gans Retgors Meerkoet Waterral Brune Keken. Retzanger Snor Waterhoen Wlde Eend Graspeper Kevt Gele Kwkst. Krakeend Veldleeuwerk Slobeend Grutto Kufeend Tureluur Scholekster Bergeend Kluut Klene Plever Wnterkonng Fazant totaal A B C Typerng soort Aantal Dchth Aantal Dchth Aantal Dchth moerasvogel moerasvogel moerasvogel moerasvogel moerasvogel moerasvogel >_ Moerasvogel moerasvogel moerasvogel 1 6 moerasvogel wedevogel wedevogel wedevogel Wedevogel wedevogel wedevogel wedevogel wedevogel wedevogel 1 kust/wedevogel 3 kust/wedevogel 1 6 kustvogel kustvogel kustvogel 2 12 struweelvogel 1 6 cultuurvogel Acrocephalus scrpaceus Luscna svecca cyanula 11 Anseranseranser Emberza schoenclus Fulca atra Rallus aqautcus 3 Crcus aerugnosus 8 Acroceph. schoenabaenus Locustella luscnodes 1 2 Galnula chloropus Anas platyrhynchos Anthus pratenss 7 16 Vanellus vanellus 5 11 Motaclla flava 4 9 Anas strepera 4 9 Aluada arvenss 2 4 Anas clypeata 1 2 Lmosa lmosa lmosa 3 Aythya fulgula Trnga totanus 5 11 Haematopus ostralegus Tadoma tadoma 9 20 Recuvrostra avocetta 0 0 Charadrus dubus 1 2 Troglodytes troglodytes 3 7 Phasanus colchcus Tabel 4. Aantal broedparen en dchtheden per 100 ha (Dchth) per deelgebed (A, B en C) n het Seperdaschor n Oppervlak deelgebed A 17 ha, deelgebed B 38 ha en deelgebed C 45 ha. In de kolom 'Typerng soort' wordt het habtat waarn de soort broedt gegeven. 10

10 Ten Seperdaschor Broedvogels van het Seperdaschor n relate tot het Scheldeestuarum In tabel 5 wordt voor de op grond van het botoop (zoet, brak en zout) te onderscheden delen van het Scheldeestuarum en het Seperdaschor het aantal broedvogelsoorten, broedparen en de dchthed gegeven. De tabel s afgeled van bjlage 3, waarn per soort en per gebed de gegevens zjn opgenomen. In het Seperdaschor bereken de moeras en wedevogels n vergeljkng met andere delen van het estuarum hoge en de struweel en kustvogels lage dchtheden. Wat betreft kustvogels wordt de dchthed sterk bepaald door de aanwezghed of just het ontbreken van kolones. In tegenstellng tot Saeftnghe en de Westerschelde ontbreken kolones van meeuwen en/of sterns. Door de aanwezghed van een kolone Kluten s de dchthed aan kuststeltlopers daarentegen wat hoger dan elders n het estuarum. Met het ontstaan van het Seperdaschor s n het Scheldeestuarum het broedgebed voor Grauwe Gans, Krakeend, Kluut, Waterral, Klene Kareket en Retzanger substanteel toegenomen. De gemddelde dchthed aan broedvogels n het Seperdaschor s lager dan n Saeftnghe en de Westerschelde omdat er geen kolones meeuwen en sterns broeden en lager dan n de Zeeschelde omdat daar een extra structuurlaag aanwezg s. Behalve een krudlaag, waarn moeraszangvogels broeden, s er ook een struweel en boslaag met daarn broedgelegenhed voor struweelvogels. Zeeschelde Seperdaschor Saeftnghe Westerschelde excl Saeftn he Oppervlak (ha) Botoop Zoetwatermoeras Brak schor Brak schor met Zout schor & Met struweel en ret Met ret.plaatselj zandplaat. Geen.ret) Bron Van Wayenberge et Dt rapport Casteljns et al Vergeer & Van Zulen 1995 al Mennger et al typerng N srt dchth N srt dchth N srt dchth N srt dchth kustvogels meeuwen & sterns 1 < steltlopers Kluut * overgen <1 wedevogels t55 steltlopers t30 *zangvogels t25 moerasvogels t25 *eenden ±10 Krakeend <1 7 1 *zangvogels t9 Klene Kareket Retzanger *overgen t6 Grauwe Gans Waterral cultuurvogels struweelvogels zangvogels , *overgen totaal Tabel 5:Aantal soorten (N srt), en dchthed van het aantal broedparen per 100 ha (dchth) van kust, wede, moeras, cultuur en struweelvogels n het Scheldeestuarum. Voor gedetalleerde nformate, ze bjlage 3 en tekst. Omdat voor de Waterral n 1997 het onderzoek onvolledg was, s n deze tabel het resultaat van 1996 aangehouden (ze 3.1 en 4.1.1). 11

11 Ten Seperdaschor 4.2 Netbroedvogels Evaluate voorkomen Van de 22 meest voorkomende soorten watervogels zjn de telresultaten voor de perode maart 1990 tot en met december 1999 samengevat n bjlage 2. Als er van een maand meerdere tellngen voorhanden waren, s het hoogste aantal vermeld (3.2). Aan het voorkomen s per soort een concluse verbonden (tabel 6). Omdat de eerste jaren na de djkdoorbraak het oppervlak aan slk veel groter was dan tegenwoordg, was het gebed toen erg aantrekkeljk voor op slk foeragerende vogels, waaronder nogal wat soorten steltlopers, Bergeend, Wntertalng en Pjlstaart (tabel 6, bjlage 2). Alleen soorten de de voorkeur geven aan het foerageren tussen de begroeng (Tureluur en Groenpootruter), n geultjes (Oeverloper) of soorten de n verschllende habtats foerageren (Grauwe Gans, Krakeend, Goudplever, Kevt, Zlvermeeuw en Kokmeeuw) zjn tegenwoordg n (vrjwel) dezelfde of zelfs n groter aantallen (Sment en Wlde Eend) aanwezg als kort na de djkdoorbraak. Bj de rest s er sprake van een dalende trend. Soort Trend Opmerkng Kolgans Afname Mnder voedsel door mnder cultuurgrasland Anseralbfrons Grauwe Gans Geen Eerst foeragerend op cultuurgrasland later op wortel Anseranseranser stokken/knollen en zlt grasland Bergeend Afname Afname foerageergelegenhed door afname areaal slk Tadoma tadoma Sment Toename Toename zlt grasland én meer zaaddragende planten Anas penelope Krakeend Geen Wordt vooral waargenomen als er plasjes zjn Anas strepera Wntertalng Afname Afname foerageergelegenhed door afname areaal slk Anas crecca Wlde Eend Toename Foerageert op slk, n begroed schor en op zlt grasland Anas platyrhynchos Pjlstaart Afname Afname foerageergelegenhed door afname areaal slk Anas acuta Kluut Afname Afname foerageergelegenhed door afname areaal slk, Recuvrostra avocetta soms hvp (zwemmend) n A Bontbekplever Afname Afname foerageer en hvpgelegenhed door afname Charadrus hatcula areaal slk Goudplever Geen Eerste jaren foerageer en rustgelegenhed op slk later Pluvalus aprcara op zlt grasland Kevt Geen Eerste jaren foerageergelegenhed op slk later op zlt Vanellus vanellus grasland Bonte Afname Afname foerageer en hvpgelegenhed door afname Caldrus alpne Strandloper areaal slk Grutto Afname Afname foerageer en hvpgelegenhed door afname Lmosa lmosa areaal slk Rosse Grutto Afname Afname hvpgelegenhed door afname slk en ontbreken Lmosa lapponca erg korte vegetate Wulp Afname Eerste jaren foerageergelegenhed op slk, later op zlt Numenus arquata grasland en n geulen Tureluur Geen Foerageert op slk, maar n tegenstellng tot ander Trnga totanus steltlopers ook tussen begroeng Zwarte Ruter Afname Afname hvpgelegenhed door afname slk en ontbreken Trnga erythropus erg korte vegetate Groenpootruter Geen Foerageert op slk, maar n tegenstellng tot ander Trnga nebulara steltlopers ook tussen begroeng Oeverloper Geen Foerageert vooral aan oevers van geulen Actts hypoleucos Kokmeeuw Geen Wsselende aantallen rusten/foerageren op slk of Larus rdbundus plaatsen met korte begroeng Zlvermeeuw Geen Wsselende aantallen rusten/foerageren op slk of Larus argentatus plaatsen met korte begroeng Tabel 6: Samenvattng perode van het voorkomen van de 22 belangrjkste watervogelsoorten n het Seperdaschor. Voor aantalsverloop ze bjlage 2. 12

12 Ten Seperdaschor Het slk n het Seperdaschor had de eerste jaren na de djkdoorbraak ook nog een relatef belangrjke functe als hvp voor Kluut (tot 450 ex.), Bontbekplever (tot 276 ex.), Bonte Strandloper (tot ex.), Grutto (tot 184 ex.), Rosse Grutto (tot 210 ex.), Wulp (tot 150 ex.) en Zwarte Ruter (tot 860 ex.). De laatste jaren s het aantal overtjende vogels veel gernger: soms wat Bonte Strandlopers (tot 40 ex. ) en Zwarte Ruters (tot 139 ex.) nabj plasjes n het westeljke deel van het gebed (deelgebed C), maar nog wel geregeld Kluten (tot 105 ex.) de vooral bj erg hoog water aanwezg zjn en dan zwemmend of zttend op een klene strandwal overtjen n de mondng van de hoofdgeul (deelgebed A) Terrengebruk watervogels De telresultaten voor de perode december 1997 tot en met december 1999 zjn per deelgebed opgenomen n bjlage 1. Voor watervogels de foerageren op slk en voornameljk leven van derljk materaal, zjn de resultaten samengevat n tabel 7 en voor watervogels de foerageren tussen de begroeng en meestal leven van plantaardg materaal zjn de resultaten samengevat n tabel 8. Het ondersched naar voedsel werd gemaakt met behulp van Cramp & Smmons (1977, 1983), Dether (1997) 3 en Rutschke (1989). In tabel 2 wordt de verdelng van het aantal watervogeldagen per maand gegeven. In de zomer, als de verdampng hoog s en de getjden gemddeld lager dan gedurende de rest van het (lage getjdencyclus en mnder vloedverhogng door storm), droogt het Seperdaschor snel ut en s het aantal watervogels n vergeljkng met Saeftnghe, waarvan grote delen ook n de zomer onder nvloed van het getj bljven, laag. In de maanden februar/maart, als het gebed erg drassg s en er vooral n deelgebed C nogal wat plasjes zjn, s het aantal watervogels naar verhoudng just wat hoger dan n Saeftnghe (fguur 2). De meeste vogels n het Seperdaschor zoeken voedsel op of tussen de begroeng en leven van puur plantaardg materaal (Grauwe Gans, Kolgans en Sment) of van zowel plantaardg als derljk materaal (Krakeend en Wlde Eend) (tabel 7 en 8). Op slk foeragerende vogels zjn tegenwoordg n de mnderhed. Deze groep, waaronder alle steltlopers, de Bergeend en de Wntertalng leven van derljk materaal. Tot op zekere hoogte doen Wlde Eend en Krakeend dat ook. Maar het zjn toch soorten de meer aan begroeng zjn gebonden: ze foerageren vaak n de overgangszone van schor naar slk. Fguur 2 : Maandeljkse trend van het aantal watervogeldagen (exclusef de Zlvermeeuw) n het Seperdaschor en Saeftnghe. Tussen de van plantaardg materaal levende watervogels neemt de Grauwe Gans een wel heel bjzondere plaats n, hoewel ze ook grazen (deelgebed C), komen ze vooral aan de kost door n deelgebed A en B wortelstokken (vooral Zeebesknollen) op te graven (Casteljns et al. 1999). Hoewel ook tegenwoordg nog tjdens hoogwater steltlopers n gemddeld grotere aantallen aanwezg zjn dan tjdens laagwater (tabel 7), s de functe van hoogwatervluchtplaats door successe van de vegetate goeddeels verdwenen. Soms overtjen n deelgebed A Kluten (maxmaal 105), Scholeksters (maxmaal 48) en Bonte Strandlopers (maxmaal 40) en n deelgebed C Zwarte Ruters (maxmaal 139). In de overge gevallen (dus ook Bonte Strandlopers n deelgebed C) gaat het om ter plaatse foeragerende vogels. Deelgebed A en C zjn voor watervogels het meest van belang (tabel 7 en 8). Deelgebed A vanwege de mondng van de hoofdgeul n combnate met het strand en voorlggend slk en deelgebed C door de aanwezghed van ondepe plasjes, slkrandjes en korte grazge vegetate. Deelgebed B wordt vanwege de hoog opgaande begroeng door de meeste soorten watervogels gemeden. Alleen Wlde Eend en Oeverloper maken geregeld van de hoofdgeul gebruk. Volgens Dether (1997) s het belang van derljk materaal (vooral Olgochaeta spp.) voor Wntertalngen n de Zeeschelde groter dan dat van plantaardg materaal (o.a. zaden). 13

13 Ten Seperdaschor Soort A % B % C % N vogel Hw Perode Foerageerplaats dagen % (eventueel hvp) x Bergeend ,0 42 decjul Slk Tadoma tadoma Wntertalng ,9 55 augmaa Slk Anas crecca Scholekster ,0 69 febme Onbegroede plaatsen (A) Haematopus ostralegus Kluut ,2 71 oktme Plasjes, (n A vooral hvp) Recuvrostra avocetta Goudplever ,4 26 oktnov Grazge plaatsen Pluvalus aprcara Kevt ,0 43 sepmaa Grazge plaatsen Vanellus vanellus Bonte ,8 80 oktdec A: slk mondng hoofdgeul Caldrus alpne Strandloper (n A vooral hvp) Wulp ,2 61 sepapr Slkkge & grazge plaatsen Numenus arquata Tureluur ,6 38 aug & Slkkge plaatsen Trnga totanus janme Oeverloper ,2 36 aug & me Ondepe plasjes & oevers Actts hypoleucos Kokmeeuw ,2 56 febjun Plasjes en slk Larus rdbundus Zlvermeeuw ,8 34 augme Slkkge plaatsen Larus argentatus Overgen ,4 Aves spec. Totaal Tabel 7.: Samenvattng van het voorkomen van op slk foeragerende en/of van derljk materaal levende watervogels tjdens 43 tellngen n het Seperdaschor n de perode december 1997december A%, B% en C% : aandeel vogels per deelgebed. Hw% aandeel vogels aanwezg tjdens hoogwater. Soort A % B % C% N vogel Hw Perode Foerageerplaats dagen % x Kolgans ,2 22 janmaa Grazge plaatsen Anseralbfrons Grauwe Gans ,4 46 sepfeb Zeebesvelden & grazge Anseranseranser plaatsen Krakeend ,0 59 sepmaa Grazge & slkkge plaatsen Anas strepera Sment ,9 61 oktme Grazge & slkkge plaatsen Anas penelope Wlde Eend ,1 47 augme Grazge & slkkge plaatsen Anas platyrhynchos Overgen ,6 Aves spec. Totaal Tabel 8. Samenvattng van het voorkomen van tussen de begroeng en voornameljk van plantaardg materaal levende watervogels tjdens 43 tellngen n het Seperdaschor n de perode december 1997december A%, B%, C% : aandeel vogels per deelgebed. Hw%: aandeel vogels aanwezg tjdens hoogwater. 14

14 Ten Seperdaschor Watervogels van het Seperdaschor n relate tot het Scheldeestuarum In tabel 9 wordt voor de belangrjkste soorten het aantal watervogeldagen voor de dre op grond van botoop (zoet, brak en zout) te onderscheden delen van het Scheldeestuarum en het Seperdaschor weergegeven. Een vergeljkbare tabel, maar dan met aantal vogeldagen per sezoen en de belangrjkste soorten van het gehele Scheldeestuarum s te vnden n bjlage 3. Omdat 1996/97 het meest recente sezoen was waarvan resultaten van alle delen van het estuarum werden gepublceerd, zjn tabel 9 en bjlage 3 samengesteld met resultaten van dat sezoen. Met het ontstaan van het Seperdaschor s het oppervlak aan schor n het Scheldeestuarum met 3% toegenomen. Daarmee nam het foerageergebed voor ten watervogelsoorten substanteel toe. Voor ver soorten, Sment, Grauwe Gans, Wntertalng en Wulp, lggen de dchtheden tussen de van Saeftnghe en de Zeeschelde n. Voor Kevt, Tureluur, Kolgans, Kluut en Zwarte Ruter zjn de dchtheden hoger dan elders n het estuarum en voor de Bergeend s de dchthed geljk of lager dan elders. Algemene gegevens Zeeschelde Seperdaschor Saeftnghe Westerschelde excl Saeftnghe Oppervlak (ha) Water (ha) < Schor (ha) Slk (ha) Totaal land (ha) Zout of zoet? Bron zoet Ysebaert et al brak Dt rapport brak Casteljns et al zout Mennger et al Vogelsoort vgd/jr/ha vgd / jr / ha vgd/jr/ha vgd I jr I ha Kolgans < <1 Anser albfrons Grauwe Gans Anser anser anser Bergeend Tadoma tadoma Wntertalng Anas crecca Sment Anas penelope Kluut Recuvr. avocetta Kevt Vanellus vanellus Wulp Numenus arquata Tureluur Trnga totanus Zwarte Ruter < Trnga erythropus totaal Tabel 9: Dchtheden n vogeldagen per en per ha (vgd / jr /ha) van de ten meest karaktersteke watervogelsoorten van het Seperdaschor n relate tot het Scheldeestuarum n het sezoen 1996/97 (voor gedetalleerde nformate ze bjlage 4). De dchtheden zjn berekend met ter plaatse foeragerende vogels. Dus vogels op de hvp n het Seperdaschor zjn net meegerekend. Totaal land staat voor som slk én schor. 15

15 Ten Seperdaschor Zangvogels tjdens de nastrek n 1999 Het rngwerk aan zangvogels n het Seperdaschor staat nog n de knderschoenen. Omdat tot heden nog net werd gewerkt met een vaste rngopstellng en rngmethode, soms net en soms wel met gelud om de vogels naar de netten te lokken en een wsselend aantal meters mstnet, s een goede nterpretate van de resultaten nog net mogeljk. Wel s gebleken dat er per dag behoorljke aantallen zangvogels worden gevangen. Vangsten van 5080 ex op een ochtend met 132 m net zjn bj redeljke weersomstandgheden (droog en gedurende de ochtend en avond maxmaal wndkracht van 3 Bft) normaal. En dat op maar crca 5 ha schor waarvan zo'n 50% Ret. Er worden vooral moeraszangvogels gevangen, waaronder nogal wat soorten van de (nter)natonale Rode Ljst (Vogelbeschermng 1994). De belangrjkste zjn Retzanger, Waterretzanger (nternatonale ljst), Snor, Grote Kareket en Baardmannetje. Andere moeraszangvogels de veel worden gevangen zjn Blauwborst 4, Budelmees, Klene Kareket en Retgors (tabel 10). Het aantal moeraszangvogels dat n het Seperdaschor wordt gevangen vormt een behoorljk aandeel van het totaal dat n Nederland wordt gevangen (tabel 10). De exacte waarde daarvan s nog net dudeljk. Daarvoor moet de geleverde nspannng n het Seperdaschor gerelateerd worden aan de van elders n Nederland. De gegevens daartoe ontbreken nog. Ut rngterugmeldngen s gebleken dat veel vogels de Retvelden n het Seperdaschor gebruken als `stepstone' tussen broed en overwnterngsgebed. Zo zjn er van de Retgors exemplaren gevangen met rngen ut Noorwegen, Zweden, Denemarken, Dutsland, Nederland en Belgë en zjn ter plaatse gerngde exemplaren gemeld ut Spanje, Frankrjk, Belgë en Nederland. Soort N oo Blauwborst Luscna svecca Retzanger Acrocephalus schoenabaenus Waterretzanger 3 16 Acrocehalus paludcola Snor 4 6 Locustella luscnodes Grote Kareket 2 2 Acrocephalus arundnaceus Klene Kareket Acrocephalus scrpaceus Baardmannetje 13 1 Panarus barmcus Budelmees Remz pedulnus Retgors Emberza schoenclus Overgen 240 Aves spec. Totaal ,6 Tabel 10. Jaartotaal van n het Seperdaschor n het na van 1999 gevangen en gerngde moeraszangvogels (N). In de kolom '%' wordt het aandeel vermeld van het totaal n Nederland n het gehele 1998 gevangen ex. (Speek 1999). 4 De Blauwborst staat op de Blauwe Ljst. nternatonale betekens. Op deze ljst staan soorten waarvan het voorkomen n Nederland van 16

16 Ten Seperdaschor 5. Beheersscenaro's Onderstaande beheersscenaro's zjn eerder beschreven n het ntermrapport dat n 1997 verscheen (Casteljns et al. 1997). Inmddels s gebleken dat de ontwkkelng van het Seperdaschor toen al ver was gestablseerd. Nog twee vogelonderzoek heeft net tot wezenljk andere nzchten geled, maar maakt het wel mogeljk verfjnngen n de eerder beschreven beheersscenaro's aan te brengen. Wat betreft het Seperdaschor zjn er twee n het oog sprngende varabelen de de vogelbevolkng van het gebed bepalen: water en begrazng. Dt ledt tot ver herna n volgorde van afnemende natuurljkhed beschreven scenaro's. In prncpe zjn de scenaro's voor het gehele gebed, maar ook voor eder n hoofdstuk 2 onderscheden deelgebed (de gebeden A, B en C) toepasbaar. 5.1 Onbegraasd schor (nets doen) Bj nets doen zal een mozaïek van Ret, Zeeaster en Zeebesvelden ontstaan, waarn vooral moerasvogels en zo her en daar wat wedevogels tot broeden zullen komen. Vanwege het relatef lage zoutgehalte zal Ret op de duur gaan domneren. In de Retvelden zullen Grauwe Gans, Brune Kekendef, Waterral, Blauwborst, Klene Kareket, Snor, Retzanger, Baardmannetje en Retgors een plaats vnden en n de Zeeaster en Zeebesvelden Waterral, Tureluur (vooral nabj geulen), Gele Kwkstaart, Blauwborst, Retzanger en Retgors. Omdat het soorten betreft de een nest n de vegetate boven de grond bouwen of het nest tjdens het broeden ophogen, zullen hoge vloeden veel mnder nvloed op het broedsucces hebben dan bj het volgende scenaro. De opvallendste netbroedvogels n de begroede delen zullen de Grauwe Gans (vooral foeragerend op Zeebesknollen, maar ook wel op utlopers van Ret en Zeeaster), het Baardmannetje (n de wnter levend van zaden van Ret en de rest van het van nsekten), de Retgors (foeragerend op zaden van Ret, Zeebes en Zeeaster) en de nsekteneters Blauwborst, Retzanger en Klene Kareket zjn. Bovenden zullen tjdens de nastrek de n Nederland zeldzame soorten zoals Budelmees en Waterretzanger van de Retvelden gebruk maken. Op onbegroede delen (vooral de onmddelljke omgevng van de hoofdgeul) zullen vooral Sment, Wntertalng, en Wlde Eend en enkele soorten steltlopers (vooral Tureluur en Oeverloper) foerageren. Momenteel s dt scenaro te vnden n de deelgebeden A en B. 5.2 Begraasd schor Als het gehele gebed met runderen wordt begraasd, zal overal relëfrjk zlt grasland ontstaan. Er zullen dan vooral wede en kustvogels broeden. Het zal gaan om Bergeend, Krakeend, Slobeend, Scholekster, Kluut, Kevt, Tureluur, Grutto, Veldleeuwerk, Gele Kwkstaart en Graspeper. Moerasvogels zullen door het ontbreken van opgaande vegetate vrjwel net voorkomen. Bj soorten de foerageren n ondep water en vrj laat met broeden starten, Kluut, Slobeend en Krakeend, kan bj dt scenaro het aantal broedparen nogal varëren. In jaren met weng overstromngen zal het gebed n de loop van het voor utdrogen en voor genoemde soorten mnder geschkt worden. Omdat het bj dt scenaro vrjwel utslutend om grondbroeders (de hun nest net ophogen) gaat, zullen bj hoge vloeden legsels wegspoelen. Inden net te laat n het sezoen, zullen de vogels er met een vervolglegsel op reageren. Dt s een van de aanpassngen van vogels de n een getjdengebed broeden. In Saeftnghe s gebleken dat ondanks het getj de populates van genoemde soorten op pel bljven c.q. toenemen (Casteljns et al. 1999). Bj dt scenaro s het aan te bevelen tjdens het broedsezoen (perode aprl jul), n verband met vertrappng van legsels en jongen, het aantal runderen beperkt te houden en om water langer vast te houden, zou het goed zjn zo her en daar een sloot dcht te gooen. Buten het broedsezoen zullen grazende watervogels zoals Kolgans, Grauwe Gans, Wlde Eend en Sment en vogels de naar derljk materaal n korte vegetate zoeken (Goudplever en Kevt) domneren. Rondom en n plasjes en nabj geulen zullen afhankeljk van het sezoen Krakeend, Wntertalng, Kevt, Grutto, Zwarte Ruter, Groenpootruter, Wtgatje en Watersnp naar voedsel zoeken. Vanwege de korte vegetate zal het gebed ook een functe als hoogwatervluchtplaats hebben. Dt scenaro s momenteel terug te vnden n deelgebed C. 17

17 Ten Seperdaschor 5.3 Onbegraasde overstromngsvlakte (water vasthouden) Als het water wel tjdens een hoog tj het gebed n kan stromen, maar door een technsche ngreep er net makkeljk ut kan en er wordt net begraasd, zullen behalve de bj het scenaro `nets doen' genoemde broedvogelsoorten ook soorten een kans krjgen de het moeten hebben van ondepe met Ret en Zeebes begroede plassen. Omdat Grauwe Ganzen op natte plaatsen het utgraven van wortelknollen en stokken beter afgaat dan op droge (Casteljns et al. 1999), zal de vegetate just n het water net te dcht worden, waardoor er een broedbotoop kan ontstaan voor Krakeend, Slobeend, Waterral (hogere dchtheden dan bj scenaro `nets doen'), Porselenhoen Porzana porzana (n Saeftnghe n 1993 dre terrtora), Meerkoet en Waterhoen. Het s aannemeljk dat vanwege het ondepe water het voedselaanbod voor nsectenetende zangvogels zal toenemen en daarmee de dchthed van deze groep vogels tjdens het broedsezoen en de trek. Buten het broedsezoen zullen n het ondepe water Grauwe Gans, Slobeend, Wntertalng, Krakeend en n mndere mate (vrj utzcht en vertrapte oever ontbreekt) steltlopers foerageren. 5.4 Begraasde overstromngsvlakte (water vasthouden) Ook bj dt scenaro zal door een technsche ngreep het water na een hoog tj vastgehouden worden. Door begrazng zal het gehele gebed gaan ljken op deelgebed C na een hoog tj. Door de korte vegetate, ondepe plassen en slkrandjes zullen er dezelfde soorten gaan broeden als bj het scenaro `begraasd schor', maar de aantallen zullen van tot mnder schommelen en de dchtheden zullen hoger zjn. Vooral de kustvogels, soorten de voor hun voedsel van ondep water en Blkranden afhankeljk zjn, zullen het beter doen. En als er voldoende water bljft staan, zullen er plasjes met elandjes ontstaan waarop Kokmeeuwen tot broeden komen, terwjl tjdens nvasejaren op dergeljke plaatsen het broeden van Steltkluten Hmantopus hmantopus mogeljk s (was ook n de jaren zestg en zeventg het geval, Sponselee & Buse 1975 en Casteljns & Remmerts 1995). Ook bj de netbroedvogels s er ten opzchte van het scenaro `begraasd schor' vooral verschl ten gevolge van het mnder snel utdrogen van de plasje, waarvan soorten zoals Slobeend, Wntertalng en dverse soorten steltlopers zouden kunnen profteren. Ook zou het gebed een functe als hoogwatervluchtplaats kunnen hebben. Vooral vogels de graag staand n ondep water overtjen (Kluut, Zwarte Ruter, Groenpootruter en Tureluur) zullen het gebed aantrekkeljk vnden. 5.5 Naar een ander beheersscenaro? Omdat het afdammen van de hoofdgeul n het oosteljk deel van het gebed de natuurljkhed geweld aandoet en bovenden door de daar aanwezge opgaande vegetate broedende moerasvogels weng hnder van het getj ondervnden, s voor deelgebed A en het aangrenzende deel van gebed B het scenaro `nets doen' (onbegraasd schor) de meest logsche oplossng. Naar het westen toe (dus verder vanaf de mondng) wordt de hoofdgeul veel smaller en ondeper, waardoor een ngreep veel mnder ngrjpend s en daardoor voor dat deel van het gebed het scenaro overstromngsvlakte n beeld komt. Dan s er vervolgens de keuze begraasd of onbegraasd. Omdat het n het scenaro begraasd om opvallende (overdag zchtbare en `ludruchtge' wede en kustvogels) gaat, wordt n Nederland vaak voor deze opte gekozen. De opte net begraasd met soorten de tussen de begroeng leven en bovenden vooral `s nachts te horen zjn (moeraszangvogels en ralachtgen), s echter ook het overwegen waard. In het geval gekozen wordt voor `nets doen' n het oosteljk deel en `water vast houden' n het westeljk deel van het gebed, kan de `technsche ngreep' beperkt bljven tot het afdammen van het westeljke deel van de hoofdgeul c.q. voormalge afwaterngsloot en de daar ook nog aanwezge poldersloten. Inden de daarvoor benodgde grond achter het afgedamde deel wordt weggehaald, kunnen er laagten mee worden gecreëerd waar na een hoge vloed of regenval langer water bljft staan. Dt gedfferenteerde scenaro levert ons nzens de hoogste natuurwaarden op. 18

18 Ten Seperdaschor 6. Concluses en samenvattng Met de djkdoorbraak van 26 februar 1990 ontstond ut de Selenapolder het Seperdaschor (fguur 1). Omdat de djk net werd gedcht, deed zch de uneke gelegenhed voor om de ontwkkelng van polder naar brakwaterschor en de daarut voortvloeende gevolgen voor vogels te montoren. In dt rapport wordt daarvan verslag gedaan. Het rapport slut aan op het n 1997 verschenen ntermrapport (Casteljns et al. 1997), waarn de toenmalge ornthologsche waarde van het gebed werd beschreven en vergeleken met de van voor de djkdoorbraak. Dt rapport gaat alleen over de perode na de djkdoorbraak, In de perode heeft het volgende aan vogelonderzoek plaats gevonden: In 1991, 1994, 1997 en 1999 zjn de broedvogels ntegraal geïnventarseerd en n de overge jaren zjn n eder geval de kustvogels en meestal ook de schaarse en/of karaktersteke soorten geteld. Maandeljks zjn n het kader van een RIKZ montorngsprogramma alle watervogels geteld. Omdat eenmalge tellngen n een schorrengebed een onvolledg beeld opleveren zjn nogal eens meerdere tellngen per maand utgevoerd. In de perode november 1997 tot en met december 1999 s onderzocht op welke maner watervogels van het Seperdaschor gebruk maken. In het na van 1998 en 1999 zjn er n het gebed zangvogels gevangen en gerngd. Met de resultaten worden n dt rapport de volgende onderzoeksvragen beantwoord: Is de samenstellng van de broedvogel en netbroedvogelbevolkng snds de djkdoorbraak veranderd? Wat s de hudge functe van het gebed voor netbroedvogels? Welk verband s er tussen het beheer (wel of net begraasd) en de terrengesteldhed (vegetate, relëf en overstromngsfrequente) enerzjds en het voorkomen van en het gebruk door vogels anderzjds. Wat s het belang van het Seperdaschor voor vogels n relate tot de rest van het Scheldeestuarum? De eerste jaren na de djkdoorbraak was het gebed slechts spaarzaam begroed en bestond nog zo'n 40 % van het oppervlak ut slk. Vanaf het mdden van de jaren negentg was daar nog crca 5% van over. De rest was begroed geraakt met vegetate van brakwaterschorren. Door de toename van opgaande vegetate nam het aantal broedparen van de moerasvogelsvogels Grauwe Gans, Waterral, Blauwborst, Retzanger en Klene Kareket toe. Het gaat om soorten de n de vegetate boven de grond een nest bouwen of het nest ophogen en daardoor mnder gevoelg zjn voor hoge vloeden. Kust en wedevogels de op de grond broeden, zjn daar wel gevoelg voor. Bj de groep s er alleen bj de Tureluur sprake van een toename. Van de overge soorten s het aantal geljk gebleven. Enkel het aantal broedparen van de op kale grond broedende Scholekster nam af (tabel 3 en 4). In het begn foerageerden n het gebed vooral aan slk gebonden en van derljk materaal levende vogelsoorten zoals Bergeend, Wntertalng, Pjlstaart, Kluut, Bontbekplever, Bonte Strandloper Grutto, Rosse Grutto, Wulp en Zwarte Ruter. Vanwege het open karakter van het gebed, had het toen voor de steltlopersoorten onder de op slk foeragerende soorten ook nog een functe als hoogwatervluchtplaats (tabel 6). Vanaf het sezoen 1993/94, het gebed was nmddels goeddeels met schorrenvegetate begroed, nam het aantal op slk foeragerende vogels sterk af en gngen vogels de tussen en op de vegetate voedsel zoeken domneren.tegenwoordg bepalen Grauwe Gans, Sment, Wlde Eend, Kevt en n mnder mate Bergeend, Wntertalng en Kolgans het beeld (tabel 7 en 8). Daarmee heeft er een verschuvng van van derljk materaal levende vogels naar van plantaardg materaal levende vogels plaats gevonden. Met het ontstaan van het Seperdaschor s het oppervlak aan schor n het Scheldeestuarum met 3% toegenomen. Daarmee s het broed en foerageergebed voor respecteveljk zes en ten soorten substanteel toegenomen Wat betreft de broedvogels gaat het om Grauwe Gans, Krakeend, Kluut, Waterral Klene Kareket en Retzanger (tabel 3) het wat betreft de watervogels om Kolgans, Grauwe Gans, Bergeend, Sment, Wntertalng, Kluut, Kevt, Tureluur, Zwarte Ruter en Wulp (tabel 9). Ut rngonderzoek aan zangvogels s gebleken dat tjdens de nastrek n het Seperdaschor behoorljke aantallen moeraszangvogels n de Retvelden plesteren. Ze gebruken het gebed als `stepstone ' tussen broed en overwnterngsgebed. In 1999 werd van zeven soorten 5% of meer van het totaal n Nederland n het daarvoor gerngde exemplaren gevangen (tabel 10). Vooral het aandeel Blauwborsten (15%) en Budelmezen (20%) was opvallend. Bovenden staan dre van de zeven soorten op de Rode ljst: Retzanger, Waterretzanger (nternatonale Rode ljst) en Snor. 19

19 Ten Seperdaschor Als n de toekomst een groter deel van het Seperdaschor zou worden begraasd, zal het aantal kust en wedevogels toe en het aantal moerasvogels (nclusef zangvogels!) afnemen. Wordt er net begraasd dan s het omgekeerde het geval. Ook het vasthouden van water door het afdammen van het westeljke deel van de hoofdgeul, (de voormalge polderafwaterng) en de daar ook nog aanwezge poldersloten s een opte. Inden de daarvoor benodgde grond ten westen van het afgedamde deel wordt weggehaald, kunnen er laagten mee worden gecreëerd waar na een hoge vloed of na regenval langer water bljft staan. Het afdammen van de hoofdgeul dchter bj de mondng s een landschappeljk veel ngrjpender opte. Daarom en omdat de ter plaatse broedende moerasvogels tjdens het broeden weng hnder van het getj ondervnden, s voor het oosteljke deel van het gebed `nets doen' (dus ook net begrazen) een meer voor de hand lggende keuze. Ten vogelonderzoek n het ten oude Seperdaschor hebben dudeljk gemaakt dat van polder naar schor voor vogels bjzonder gunstg utpakte (ze ntermrapport, Casteljns 1997). Wat rest s te kezen voor een beheer: begrazen of net begrazen. Ofwel kezen tussen moerasvogels zoals Brune Kekendef, Waterral, Retzanger en Baardmees, of kust en wedevogels zoals Scholekster, Kluut, Kevt en Grutto. Bovenden kan er ook nog gekozen worden voor een nrchtngsmaatregel: water vasthouden of net. Water vasthouden levert voor vogels zo e zo meer foerageer en broedgelegenhed op. Bovenden kan er bj dat scenaro nog eens gekozen worden tussen broedende Porselenhoenen (net begrazen) en Steltkluten (wel begrazen). Voor een beheerder net zo'n makkeljke keuze. 20

20 Ten Seperdaschor 7. Lteratuur Buse M, Vonck W, Casteljns H, Maas P, Ploegaert M & Wsse W Wedevogels n OostZeeuwsch Vlaanderen. Vogelwerkgroep van de Vogelwacht Oost ZeeuwsVlaanderen de Steltkluut, Hulst. Casteljns H. & Remmerts R. (1989). Grondeleenden en steltlopers n ZeeuwsVlaanderen. Broedvogelnventarsate Natuurbeschermngsverengng de Steltkluut en 't Duumpje. Temeuzen en Oostburg. Casteljns H, Van Kerkhoven W & Maebe J Vogels van het Seperdaschor, Natuurbeschermngsverengng de Steltkluut, Temeuzen. Casteljns H, Maebe J, Van Kerkhoven W, Buse M, Weland A., Bujs R J & Casteljns J Vogelonderzoek n het Verdronken Land van Saeftnghe. Jaarverslagen en 1997/98. Stchtng het Zeeuwse Landschap en Natuurbeschermngsverengng de Steltkluut, Henkenszand en Temeuzen. Casteljns H, Maebe J, & Van Kerkhoven W. De Grauwe Ganzen Anser anser van het verdronken Land van Saeftnghe : aantallen trends en voedsel. Orolus 64 : Cramp S & Smmons K E L. (eds.) The Brds of the Western Paleatrc. Volume 1. Oxford Unversty Press, Oxford. Cramp S & Smenons K E L (eds.) The Brds of the Western Paleatrc. Volume 3. Oxford Unversty Press, Oxford. Dether K Voedselecologe van de Wntertalng (Anas crecca L) op twee slkgebeden n de Zeeschelde: verkennende stude naar het foerageergedrag en de voedselbeschkbaarhed. Lcentaatsverhandelng Unverstet Gent. Djk A J van, Boele A, Zoeteber D & Mejer R Kolonevogels en zeldzame broedvogels n Nederland n Sovonmontorngsrapport 1998/07, BeekUbbergen. Djk A J van, Boele A, Hustngs F, Zoeteber D & Mejer R Broedvogel Montorng Project. Jaarverslag Sovonmontorngsrapport 1999/03, BeekUbbergen. Eck G Th M van De Scheldeatlas, een beeld van een estuarum. Schelde Informate Centrum, Mddelburg. Hustngs M F H., Kwak R G M., Opdam P F M & Rejnen M J S M Vogelnventarsate: achtergronden, rchtljnen en verslagleggng. Pudoc Wagenngen en Nederlandse Verengng tot Beschermng van Vogels Zest. Mennger P L, Berrevoets C M & Strucker R C W Watervogels n de Zoute Delta 1996/97. Rapport RIKZ Rjksnsttuut voor Kust en Zee. Mddelburg. Mennger P L, Berrevoets C M & Strucker R C W Kustbroedvogels n het Deltagebed n Werkdocument RIKZ/OS98.808X. Rjksnsttuut voor Kust en Zee. Mddelburg. Moermond C T A Van Selenapolder naar Seperdaschor. Over de ontwkkelng van een ondergelopen polder n de Westerschelde. Werkdocument RIKZ/AB94.861x. Landbouwunverstet Wagenngen & Rjksnsttuut voor Kust en Zee. Mddelburg. Mol G ZoutZoet n het Scheldeestuarum. Werkdocument RIKZ/AB95.867x. Rjkswaterstaat, Rjksnsttuut voor Kust en Zee. Mddelburg. Speek G Rngverslag van het Vogeltrekstaton Op het Vnkentouw 89 : Sponselee G M P & Buse M A. Avfauna van Oosteljk ZeeuwsVlaanderen. Zeelandreeks 2. Den Boer Mddelburg. Rutscke E De Wldenten Europas. VEB Deutsche Landwrtschaftsverlag. Berln. Van Waeyenberge J, Anseln A & Mere P Aantallen, verspredng en ecologe van de broedvogels n de butendjkse gebeden langs de Zeeschelde. Rapport IN 99/16. Insttuut voor Natuurbehoud. Brussel Vogelbeschermng Technsch Rapport Vogelbeschermng Nederland 12. Vogelbeschermng Zest. 21

ALCOHOLKENNIS DOORGESPEELD

ALCOHOLKENNIS DOORGESPEELD Al cohol kenn s door gespeel d Eval uat eal cohol voor l cht ng doorpeer sopf est val s ALCOHOLKENNIS DOORGESPEELD Evaluate alcoholvoorlchtng door peers op festvals December 2005 INTRAVAL Gronngen-Rotterdam

Nadere informatie

5. SAMENVATTING EN CONCLUSIES

5. SAMENVATTING EN CONCLUSIES Co eeshopsnaar deper er e Eval uat ever pl aat s ng t weeco eeshops nvenl o. 5. SAMENVATTING EN CONCLUSIES In dt hoodstuk worden aan de hand van de onderzoeksvragen de concluses besproken. Allereerst wordt

Nadere informatie

Watervogels en kustbroedvogels tussen Breskens en Braakmanhaven

Watervogels en kustbroedvogels tussen Breskens en Braakmanhaven Watervogels en kustbroedvogels tussen Breskens en Braakmanhaven Tellingen 2001 en 2002 B.W.J. Oosterbaan T. Damm 2005 Opdrachtgever Rijkswaterstaat Rijksinstituut voor Kust en Zee Van der Goes en Groot

Nadere informatie

I I. 1 Broedsucces van kustbroedvogels 1 in het Deltagebied in 2000 I I. Werkdocument RIKZ/OS/2001.810X. Peter L. Meininger 1>

I I. 1 Broedsucces van kustbroedvogels 1 in het Deltagebied in 2000 I I. Werkdocument RIKZ/OS/2001.810X. Peter L. Meininger 1> Broedsucces van kustbroedvogels n het Deltagebed n 2000 m Werkdocument RKZ/OS/200.80X f «Rob } Peter L. Mennger > Floor A. Arts 2) Sander J, Llpaly 2) C.W. Strucker 2 > Pm A. Wolf 2) Rjksnsttuut voor Kust

Nadere informatie

Een levensloopregeling voor software

Een levensloopregeling voor software Een levensloopregelng voor Neuwe benaderng - en nformatebevelgng De gebruker van een nformatesysteem streeft naar contnuïtet. De ongestoorde werkng van s hervoor essenteel. Maar wat weet de gebruker van

Nadere informatie

Bronnen & Methoden bij Marktscan medischspecialistische zorg 2015

Bronnen & Methoden bij Marktscan medischspecialistische zorg 2015 Bronnen & Methoden bj Marktscan medschspecalstsche zorg 2015 Hoofdstuk 2: Wachttjden voor medsch specalstsche zorg Ontwkkelng van wachttjden Voor de wachttjdanalyses s gebruk gemaakt van gegevens afkomstg

Nadere informatie

- 2 - Datum vergadenn Nota openbaar: ľľo 9. Verzoek toepassing regeling Rood voor Rood met gesloten beurs op de locatie Scharlebeltweg 1 te Nijverdal

- 2 - Datum vergadenn Nota openbaar: ľľo 9. Verzoek toepassing regeling Rood voor Rood met gesloten beurs op de locatie Scharlebeltweg 1 te Nijverdal - 2 - Nota Voor burgemeester en wethouders Nummer: 4INT05600 IIIIIIlllllllllIIIIIIIIIIIlllllllllllllllll Onderwerp: Datum vergadenn Nota openbaar: ľľo 9 Gemeente Hellendoorn DEC. 20W Verzoek toepassng

Nadere informatie

w 73 »EFSTATIŒN VOOR DE GROENTEN- EN FRUITTEELT ONDER GLAS, te NAALDWIJK. Verslag andijvierassenproef onder staand glas,

w 73 »EFSTATIŒN VOOR DE GROENTEN- EN FRUITTEELT ONDER GLAS, te NAALDWIJK. Verslag andijvierassenproef onder staand glas, cb Bblotheek Proefstaton Naaldwjk 06 w 73»EFSTATIŒN VOOR DE GROENTEN- EN FRUITTEELT ONDER GLAS, te NAALDWIJK. Verslag andjverassenproef onder staand glas,956-957. door : W.P.van Wnden Naaldwjk,958. Proefstaton

Nadere informatie

Toepassing: Codes. Hoofdstuk 3

Toepassing: Codes. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 3 Toepassng: Codes Als toepassng van vectorrumten over endge lchamen kjken we naar foutenverbeterende codes. We benutten slechts elementare kenns van vectorrumten, en van de volgende functe.

Nadere informatie

Weidevogels Liedeweg te Haarlemmerliede

Weidevogels Liedeweg te Haarlemmerliede Weidevogels Liedeweg te Haarlemmerliede Weidevogels Liedeweg te Haarlemmerliede Auteur P.J.H. van der Linden Opdrachtgever Projectnummer Ingen Gemeente Haarlemmerliede en Spaarnwoude 10.036 juni 2010 foto

Nadere informatie

aantallen in van de prooiresten gewicht min of meer mogelijk, doch als de gebitsmaten van een groot aantal gevangen dat de gewichtsfaktor

aantallen in van de prooiresten gewicht min of meer mogelijk, doch als de gebitsmaten van een groot aantal gevangen dat de gewichtsfaktor 39 Verwerk ng van voedselgegevens bjulenen stootvogels (het gebruk van prooeenheden en/of aantallen n voedseltabellen). Onlangs s zowel n De Peper als n De Fts een artkel verschenen van de hand van F.J.

Nadere informatie

BMP rapport Gat van Pinte 2012

BMP rapport Gat van Pinte 2012 BMP rapport Gat van Pinte 2012 Bert van Broekhoven VWG De Steltkluut Juli 2012 1 van 9 BMP Gat van Pinte 2012 Inhoud: Pagina 1. Inleiding 3 2. Gebiedsbeschrijving 3 3. Telrondes 3 4. De looproute 4 5.

Nadere informatie

BMP rapport Gat van Pinte 2013

BMP rapport Gat van Pinte 2013 BMP rapport Gat van Pinte 2013 Bert van Broekhoven VWG De Steltkluut November 2013 1 van 9 BMP Gat van Pinte 2013 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Gebiedsbeschrijving Gat van Pinte... 3 4. De looproute... 5

Nadere informatie

BMP rapport. Gat van Pinte 2014. Bert van Broekhoven VWG De Steltkluut September 2014

BMP rapport. Gat van Pinte 2014. Bert van Broekhoven VWG De Steltkluut September 2014 BMP rapport Gat van Pinte 2014 Bert van Broekhoven VWG De Steltkluut September 2014 1 van 10 BMP Gat van Pinte 2014 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Gebiedsbeschrijving Gat van Pinte... 3 3. De telronden...

Nadere informatie

Elke dag het zonnige leven

Elke dag het zonnige leven Elke dag het zonnge leven Zomer en wnter, lente en herfst: n Mpato genet u elke dag opneuw van medterrane sferen. In de overdekte bnnentun kunt u het hele jaar door endeloos ontspannen te mdden van groen,

Nadere informatie

1. SAMENVATTING EN CONCLUSIES

1. SAMENVATTING EN CONCLUSIES Doel gr oepenanal yse DeFr esewouden I nvent ar sat e( pot ent ël e) dak-ent hu sl ozen,al cohol -en har ddr ugsver sl aaf den ndefr esewouden 1. SAMENVATTING EN CONCLUSIES In het najaar van 2001 heeft

Nadere informatie

Ontvlechting van ICT vereist nieuwe samenwerking

Ontvlechting van ICT vereist nieuwe samenwerking Behoefte aan Archtectuur Lfecycle Management Ontvlechtng van ICT verest neuwe samenwerkng Bnnen de ICT s sprake van verzulng van zowel de systemen als het voortbrengngsproces. Dt komt doordat de ICT n

Nadere informatie

Uitgebreide aandacht warmtapwatersystemen. Door afnemende warmtevraag voor ruimteverwarming, neemt het belang van het

Uitgebreide aandacht warmtapwatersystemen. Door afnemende warmtevraag voor ruimteverwarming, neemt het belang van het NEN 5128: overzcht van rendementen Utgebrede aandacht warmtapwatersystemen Door afnemende warmtevraag voor rumteverwarmng, neemt het belang van het opwekkngsrendement voor warmtapwater toe. In de norm

Nadere informatie

officiële bijdrage aan het CMMI. Jan Jaap Cannegieter

officiële bijdrage aan het CMMI. Jan Jaap Cannegieter Nederlandse bjdrage aan offcële CMM CMMI-s De Nederlandse stchtng SPIder heeft s ontwkkeld voor het CMMI, verschllende routes door het CMMI voor het oplossen van bepaalde problemen of het halen van bepaalde

Nadere informatie

natuurpunt WAL Wase Linkerscheldeoever Schor Ouden Doel

natuurpunt WAL Wase Linkerscheldeoever Schor Ouden Doel natuurpunt WAL Wase Linkerscheldeoever Schor Ouden Doel Het Schor Ouden Doel Het Schor Ouden Doel is een natuurgebied op de linkerscheldeoever tegen de scheldedijk. Aan de grens met Nederland sluit het

Nadere informatie

Afhaling. Afhaling van gefrankeerde zendingen 1. Collect & Send 2. ATH (Afhaling ten Huize) 3. Transport (Afhaling per vrachtwagen)

Afhaling. Afhaling van gefrankeerde zendingen 1. Collect & Send 2. ATH (Afhaling ten Huize) 3. Transport (Afhaling per vrachtwagen) Afhalng Afhalng van gefrankeerde zendngen 1. Collect & Send. ATH (Afhalng ten Huze) 3. Transport (Afhalng per vrachtwagen) Afhalng van ongefrankeerde zendngen (Collect & Stamp) 1. Maxmaal volume en gewcht.

Nadere informatie

Installatiehandleiding

Installatiehandleiding In deze handledng leest u hoe u de Ggaset PCI Card 54 op uw PC aanslut en een verbndng met een access pont tot stand brengt. Gedetalleerde nformate vndt u n de gebruksaanwjzng n elektronsche vorm op de

Nadere informatie

Aantalsontwikkelingen van watervogels in de Westerscheld e. Mogelijke effecten van de vaargeulverruiming in

Aantalsontwikkelingen van watervogels in de Westerscheld e. Mogelijke effecten van de vaargeulverruiming in Aantalsontwkkelngen van watervogels n de Westerscheld e Mogeljke effecten van de vaargeulverrumng n 1997-200 0 1. Tulp M.J.M. Poot P.L. Mennger C.M. Berrevoets T.J. Boudewj n \)V Advseurs Rjksnsttuut voor

Nadere informatie

Statica in een notendop

Statica in een notendop Statca n een notendop Systematsche Probleem Analyse (SPA) 1. Gegevens: Lees de vraag goed door. Maak een schematsche tekenng van het probleem. 2. Gevraagd: Schrjf puntsgewjs alle dngen op waar naar gevraagd

Nadere informatie

MRT/RT MKT/KT. Wormwielreductoren. www.triston.nl

MRT/RT MKT/KT. Wormwielreductoren. www.triston.nl MRT/RT MKT/KT Wormwelreductoren www.trston.nl Het s tjd voor Trston! Natuurljk wlt u dat uw producteproces soepel verloopt. Trston helpt. Want met de wormwelreductoren van Trston kest u voor langdurge

Nadere informatie

De broedvogels van de Feddema s Plas in 2007

De broedvogels van de Feddema s Plas in 2007 De broedvogels van de Feddema s Plas in 2007 Lieuwe Dijksen & Frank Willems SOVON-inventarisatierapport 2007/49 Dit rapport is samengesteld in opdracht van Het Groninger Landschap Colofon SOVON Vogelonderzoek

Nadere informatie

MEERJAREN OPBRENGSTEN VO 2013 TOELICHTING

MEERJAREN OPBRENGSTEN VO 2013 TOELICHTING MEERJAREN OPBRENGSTEN VO 2013 TOELICHTING Utrecht, me 2013 INHOUD 1 Algemeen 5 2 Het opbrengstenoordeel 7 3 Rendement onderbouw 8 4 Van 3e leerjaar naar dploma (rendement bovenbouw) 11 5 Gemddeld CE-cjfer

Nadere informatie

GEMEENTE HELLEN DOORN lichand.: 1 FEB 2013. A1 B Stuk itreťw.: Werkpr.. Kopie aan: Archief' ü 1 N reeks/vlvcrtr.:

GEMEENTE HELLEN DOORN lichand.: 1 FEB 2013. A1 B Stuk itreťw.: Werkpr.. Kopie aan: Archief' ü 1 N reeks/vlvcrtr.: 13INK00403 mn 11 Mnstere van Bnnenlandse Zaken en Konnkrjksrelates > Retouradres Postbus 200112500 EA Den Haag Burgemeesters Wethouders Gemeenteraadsleden Overhedsmedewerkers GEMEENTE HELLEN DOORN lchand.:

Nadere informatie

Grote Synagoge. Sjoelgasse. Walter Süskindzaal. Snoge (Portugese Synagoge) Museumcafé (JHM) Auditorium (JHM)

Grote Synagoge. Sjoelgasse. Walter Süskindzaal. Snoge (Portugese Synagoge) Museumcafé (JHM) Auditorium (JHM) Zaalverhuur Bjzondere locates voor uw evenement Het Joods Hstorsch Museum heeft verschllende locates beschkbaar voor externe verhuur, elk met een egen functe en sfeer. Zo organseert u samen met het JHM

Nadere informatie

I I f I I I I I I i i i i i i i

I I f I I I I I I i i i i i i i f Mnstere van Verkeer en Waterstaat Drectoraat-Generaal Rjkswaterstaat Denst Weg- en Waterbouwkunde Dynamsch traxaalonderzoek op asfalt Onderzoek op mengsels DAB /16 en ZOAB /16 A \r> f f f C.' ur B DO

Nadere informatie

3.7.3 Welke meetinstrumenten zijn geschikt voor het vastleggen van motorische vaardigheden?

3.7.3 Welke meetinstrumenten zijn geschikt voor het vastleggen van motorische vaardigheden? 3. Dagnostek 3.7. Hoe meet je verbeterng of verslechterng n het dageljks functoneren met betrekkng tot de mobltet (ztten, staan, lopen, verplaatsen) bj CP? 3.7.3 Welke meetnstrumenten zjn geschkt voor

Nadere informatie

zijn, kunnen we stellen dat de huidige analyses vooral toegespitst zijn op een ordergerichte situatie.

zijn, kunnen we stellen dat de huidige analyses vooral toegespitst zijn op een ordergerichte situatie. 1\1. H. CORBEY El'\ R. A JAT\SEJ'\ FLEXBLTET EN LOGSTEKE KOSTEN DE LOGSTEKE GELDSTROOMDAGt LOGSTEKE KOSTEN Voor het onderzoek 'Logsteke geldsrroomdagnose' zjn verschllendc utgangspunten geformuleerd. Ten

Nadere informatie

Kwaliteitsverbetering in spaarbekkens csiot *j

Kwaliteitsverbetering in spaarbekkens csiot *j IR. TH. G. MARTFJN Rjksnsttuut voor Drnkwatervoorzenng, 's-gravenhage Kwaltetsverbeterng n spaarbekkens csot *j Grondslagen Bassplannen 5 5. Parallelschakelng van een doorstroombekken met spaarbekkens

Nadere informatie

Vernieuwing Lake Land Hotel Jachthaven 1 Monnĩckendam Gemeente Waterland

Vernieuwing Lake Land Hotel Jachthaven 1 Monnĩckendam Gemeente Waterland FFF ï ī-ï n t on ra n t -1 «.u jy l l ;I H n rŗ nr Es Verneuwng Jachthaven 1 Monnĩckendam Gemeente Waterland Bestemmngsplan, ontwerpstjl en welstand. Datum: 8 februar 2014 Jachthaven 1 1141 AV Monnckendam,

Nadere informatie

Variantie-analyse (ANOVA)

Variantie-analyse (ANOVA) Statstek voor Informatekunde, 2006 Les 6 Varante-analyse (ANOVA) Met de χ 2 -toetsen zjn we nagegaan of verschllende steekproeven bj dezelfde verdelng horen. Vaak komt men echter ook de vraag tegen of

Nadere informatie

Onderhoud en beheer van infrastructuur voor goederenvervoer

Onderhoud en beheer van infrastructuur voor goederenvervoer CE Oplossngen voor mleu, econome en en technologe Oude Oude Delft Delft 180 180 2611 HH Delft tel: tel: 015 0152 2150 150 150 fax: 015 2 150 151 fax: 015 2 150 151 e-mal: ce@ce.nl webste: e-mal: ce@ce.nl

Nadere informatie

Heerhugowaard Stad van kansen

Heerhugowaard Stad van kansen Heerhugowaard Stad van kansen Bestuursdenst I adves aan Burgemeester en Wethouders Reg.nr: BW 13-0415 Sector/afd.: SO/OV Portefeullehouder: S. Bnnendjk Casenr.: Cbb130383 Steller/tst.: E. Brujns Agenda:

Nadere informatie

De Waarde van Toekomstige Kasstromen

De Waarde van Toekomstige Kasstromen De Waarde van Toekomstge Kasstromen De kosten van onderpandmnmalserng Jeroen Kerkhof, VAR Strateges BVBA Introducte Voor de fnancële crss hadden fnancële ngeneurs op bass van een aantal redeljke assumptes

Nadere informatie

Verslag Regeltechniek 2

Verslag Regeltechniek 2 Verslag Regeltechnek 2 Door: Arjan Koen en Bert Schultz Studenten Werktugbouw deeltjd Cohort 2004 Inhoudsogave Inledng blz. 3 2 Oen lus eerste-orde systeem blz. 4 3 Gesloten lus P-geregeld eerste orde

Nadere informatie

Het Nederlands Persmuseuml

Het Nederlands Persmuseuml [HET ARCHIEF] Het Nederlands Persmuseuml HELLEKE VAN DEN BRABER lr In museale krngen bestaat vrj grote overeenstemmng over de crtera waaraan een echt museum moet voldoen. Een eerste vereste s uteraard

Nadere informatie

"-x 4. EN i'~at%;rbexeging. Vlissingen, maart 1975. Mem? 75.6,,, RZJKSWA'i'PRSTAAT DI RECT XE WATERHU Ij HOU DING ST UDI ED IWST VLZS CINGEN

-x 4. EN i'~at%;rbexeging. Vlissingen, maart 1975. Mem? 75.6,,, RZJKSWA'i'PRSTAAT DI RECT XE WATERHU Ij HOU DING ST UDI ED IWST VLZS CINGEN "-x 4 RZJKSWA''PRSTAAT D RECT XE WATERHU j HOU DNG EN '~AT%;RBEXEGNG ST UD ED WST VLZS CNGEN Mem? 75.6 met 6bjlagen '.< RVERKUNDGE ASPECTEN MET BETREKKNG TOT DE RJ EEN EVENTUEEL TE MAKEN W A ~ ~ ~ ~ ~

Nadere informatie

GUANOTROFIE IN HET NAARDERMEER P. LEENTVAAR. R.I.V.O.N.. Mededeling nr. 32. Er kan hierbij het volgende worden opgemerkt:

GUANOTROFIE IN HET NAARDERMEER P. LEENTVAAR. R.I.V.O.N.. Mededeling nr. 32. Er kan hierbij het volgende worden opgemerkt: van honger en ontberng omkomen. Waanneer n de lente de sneeuwlaag soms plotselng tot een dkke korst bevrest, kunnen de Renderen net bj het mos komen en velen verhongeren dan. Ook gaan velen aan verstkkng

Nadere informatie

Vogels van weide/boerenland en plas-dras

Vogels van weide/boerenland en plas-dras Vogels van weide/boerenland en plas-dras Vogelherkenningscursus 2017 Bert Geelmuijden Waarnemen en kennis Kun je iets waarnemen dat je niet kent? (5 e symfonie van Beethoven als ezelsbrug voor zang van

Nadere informatie

donkerstraat samen de stad ontwerpen Masterplan Leieboorden park cafe parel

donkerstraat samen de stad ontwerpen Masterplan Leieboorden park cafe parel Masterplan Leeboorden Dt paneel maakt deel ut Menen. De wandelng neemt u n het plan voor gemaakt deze wandelng s te verkrjgen n het stadhus waar u ook het overzchtsplan assen van het masterplan n het groot

Nadere informatie

effectief inzetten? Bert Dingemans

effectief inzetten? Bert Dingemans archtectuur Is meten weten? Kwaltateve en kwanttateve analyse n archtectuurmodellen Kwaltateve en kwanttateve analyses kunnen de denstverlenng van de enterprsearchtect verbeteren. Toch s de nzet van deze

Nadere informatie

RAADSINFORMATIEBRIEF 12R.00353

RAADSINFORMATIEBRIEF 12R.00353 RAADSINFORMATIEBRIEF 12R.00353 gemeente WOERDEN Van Wethouder Schreurs Datum : 25 september 2012 Portefeullehouders) : wethouder Scheurs Portefeulle(s) : wethouder Schreurs Contactpersoon : R. Broekmeulen

Nadere informatie

is gelijk aan de open-klemmen spanning van het netwerk. De impedantie Z th

is gelijk aan de open-klemmen spanning van het netwerk. De impedantie Z th 3 Ladngseffecten treden ten eerste op wanneer een gegeven element ut het systeem de karakterstek van een vorg element beïnvloedt of wjzgt. Op haar beurt kunnen de egenschappen van dt element gewjzgd worden

Nadere informatie

Energiezuil met drie lege units, hoogte 491 mm Energiezuil met lichtelement en drie lege units, hoogte 769 mm

Energiezuil met drie lege units, hoogte 491 mm Energiezuil met lichtelement en drie lege units, hoogte 769 mm Montagehandledng Energezul met dre lege unts, hoogte 491 mm 1345 26/27/28 Energezul met lchtelement en dre lege unts, hoogte 769 mm 1349 26/27/28 Energezul met zes lege unts, hoogte 769 mm 1351 26/27/28

Nadere informatie

Automatic-schakelaar Komfort Gebruiksaanwijzing

Automatic-schakelaar Komfort Gebruiksaanwijzing opzetstuk Systeem 2000 Art. nr.: 0661 xx / 0671 xx Inhoudsopgave 1. Velghedsnstructes 2. Functe 2.1. Werkngsprncpe 2.2. Detecteveld verse met 1,10 m lens 2.3. Detecteveld verse met 2,20 m lens 3. Montage

Nadere informatie

Manneken, Muur. Mattentaarten GERAARDSBERGEN

Manneken, Muur. Mattentaarten GERAARDSBERGEN Manneken, Muur & Mattentaarten GERAARDSBERGEN 3 Manneke, Muur en Mattentaarten De wandelng vertrekt op de markt. Deze bestond reeds bj het bestaan van de stad n 1068. Het s nog steeds de plaats waar er

Nadere informatie

Vaker een trein, da s pas fijn!?

Vaker een trein, da s pas fijn!? Vaker een tren, da s pas fjn!? Hoogfrequent spoorvervoer beschouwd vanut de rezger Janneke Tax DHV janneke.tax@dhv.nl Elske Olthof 4Infra elske.olthof@4infra.nl Bjdrage aan het Colloquum Vervoersplanologsch

Nadere informatie

5.1 Elektrische stroom en spanning

5.1 Elektrische stroom en spanning 5. Elektrsche stroom en spannng Opgave a lleen elektronen kunnen zch verplaatsen en net de postef geladen kern. Omdat de ladng van emer postef s, s hj negatef geladen elektronen kwjtgeraakt. Je erekent

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek Keten Economische Statistieken

Centraal Bureau voor de Statistiek Keten Economische Statistieken Aan: Gemeenten en gemeenschappeljke regelngen Van: Bureau Kredo Onderwerp: Iv3 plausbltetstoetsen vana 1e kwartaal 2010 Datum: 23 maart 2010 Aanledng Gemeenten en gemeenschappeljke regelngen. Het CBS toetst

Nadere informatie

Hoveniers. Zie www.ctgb.nl, Bestrijdingsmiddelendatabank.

Hoveniers. Zie www.ctgb.nl, Bestrijdingsmiddelendatabank. Keuze van het mddel Hoveners # 1a OVER Keuze van het mddel VOOR Werkgever Sector Hoveners Geen net-toegelaten bestrjdngsmddel gebruken Gebruk een mddel dat s toegelaten n Nederland. Ze www.ctgb.nl, Bestrjdngsmddelendatabank.

Nadere informatie

Integere programmering voor cyclische personeelsplanning

Integere programmering voor cyclische personeelsplanning UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2011 2012 Integere programmerng voor cyclsche personeelsplannng Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master of Scence

Nadere informatie

Het functioneren van broedgebieden van kustbroedvogels in het Deltagebie d

Het functioneren van broedgebieden van kustbroedvogels in het Deltagebie d Het functoneren van broedgebeden van kustbroedvogels n het Deltagebe d 2. Veldonderzoek broedsezoen 1997 F.A. Arts Delta ProjectManagement b.v. Varkensmarkt 9 4101 CK Culemborg Mddelburg, november 1998

Nadere informatie

10 zijn ingesloten binnen, het gesloten koelsysteem. Indien evenwel

10 zijn ingesloten binnen, het gesloten koelsysteem. Indien evenwel OCTROOIRAAD / NEDERLAND Ter nzage gelegde Octrooaanvrage Nr. 7 3 1 3 1 8 1 Int. CL, G 21 f 9/00. Indeflngsdatum: 25 septmeber 1973» Datum van ternzageleggng: aprl 1974. 15 uur 45 mn» De herna volgende

Nadere informatie

10 jaar broedvogelonderzoek Grote Geul te Kieldrecht.

10 jaar broedvogelonderzoek Grote Geul te Kieldrecht. 10 jaar broedvogelonderzoek Grote Geul te Kieldrecht. 2004-2014 WAKONA Studiedag 29 november 2014 Studiegebied Plas en oever 50 % water 15 % Riet GEN + SBZV ( vogelrichtlijngebied)+ MMHA (natuur Linkeroeverhavengebied)

Nadere informatie

BROEDVOGEL MONITORING PROJECT 2008 DE SCHEG

BROEDVOGEL MONITORING PROJECT 2008 DE SCHEG BROEDVOGEL MONITORING PROJECT 2008 DE SCHEG Resultaten van het broedvogel inventarisatie werk uitgevoerd in de Scheg, onderdeel van de Balij, het gebied tussen Zoetermeer en Pijnacker-Nootdorp, in 2008

Nadere informatie

Verwerking met extrapolatie van de stroming naar het wateroppervlak

Verwerking met extrapolatie van de stroming naar het wateroppervlak Ingeneursbureau S.D.Kammnga BV Stromngsmetngen op de Boven-Zeeschelde bj de zeeslus te Hngene te Antwerpen op 17 november 1997 Verwerkng met extrapolate van de stromng naar het wateroppervlak Ir. S.D.Kammnga

Nadere informatie

Donderdag 19 mei 2016: Avondexcursie Oostvaardersplassen. Gids: Pim

Donderdag 19 mei 2016: Avondexcursie Oostvaardersplassen. Gids: Pim Donderdag 19 mei 2016: Avondexcursie Oostvaardersplassen. Gids: Pim Om 18.15 uur trof ik mijn enthousiaste excursiedeelnemers uit het Nood Hollandse Uitgeest. We reden allereerst naar de Grote praambult

Nadere informatie

Verslag project bontbekplevier Wilhelminadorp 2010 en tevens afsluiting monitoring gedurende 5 jaar.

Verslag project bontbekplevier Wilhelminadorp 2010 en tevens afsluiting monitoring gedurende 5 jaar. 1 Verslag project bontbekplevier Wilhelminadorp 2010 en tevens afsluiting monitoring gedurende 5 jaar. Het broedseizoen is weer achter de rug en wat heeft het voor de bontbekplevier opgeleverd. Het is

Nadere informatie

Rekenen met rente en rendement

Rekenen met rente en rendement Rekenen met rente en rendement Woekerpols? Lenng met lokrente? Er wordt met de beschuldgende vnger naar banken en verzekeraars gewezen de op hun beurt weer terugwjzen naar de consument: Deze zou te weng

Nadere informatie

Bij een invalshoek i =(15.0 ± 0.5) meet hij r =(9.5 ± 0.5). 100%-intervallen. Welke conclusie kan de onderzoeker trekken?

Bij een invalshoek i =(15.0 ± 0.5) meet hij r =(9.5 ± 0.5). 100%-intervallen. Welke conclusie kan de onderzoeker trekken? INLEIDING FYSISCH-EPERIMENTELE VAARDIGHEDEN (3A560) --003, 9.00-.00 UUR Dt tentamen bestaat ut 3 opgaven. Geef noot alleen maar het antwoord op een vraag, maar laat altjd zen hoe je tot dat antwoord gekomen

Nadere informatie

Ter inzage gelegde v. Octrooiaanvrage Nr. 71 12927. ,, Klaisse i 11?, h 2 120 bd 7./ 119 bc 2), Int Cl. G' q-, n 33/16 f A 61 li 5/10.

Ter inzage gelegde v. Octrooiaanvrage Nr. 71 12927. ,, Klaisse i 11?, h 2 120 bd 7./ 119 bc 2), Int Cl. G' q-, n 33/16 f A 61 li 5/10. OCTROOIRAAD Prjs ƒ 3,~ Ter nzage gelegde v. Octrooaanvrage Nr. 71 12927 NEDERLAND,, Klasse 11?, h 2 120 bd 7./ 119 bc 2), Int Cl. G' q-, n 33/16 f A 61 l 5/10. Indenngsdatum: 21 september 1971, Datum van

Nadere informatie

anwb.nl/watersport, de site voor watersporters

anwb.nl/watersport, de site voor watersporters Het s net zo gebrukeljk om voor klene jachten een sleepproef te laten utvoeren. Zo'n proef s duur en daardoor vaak net rendabel. Toch loont een sleepproef de moete. Aan de hand ervan kunnen bj voorbeeld

Nadere informatie

Symposium Op reis op de Boschplaat, 30 mei 2017 Over (broed)vogels in veranderende landschappen

Symposium Op reis op de Boschplaat, 30 mei 2017 Over (broed)vogels in veranderende landschappen Symposium Op reis op de Boschplaat, 30 mei 2017 Over (broed)vogels in veranderende landschappen Kees Koffijberg Sovon Vogelonderzoek Nederland 2 / 23 Boschplaat op reis, 30.05.2017 Vogels zijn belangrijke

Nadere informatie

INLEIDING FYSISCH-EXPERIMENTELE VAARDIGHEDEN (3A560) , UUR

INLEIDING FYSISCH-EXPERIMENTELE VAARDIGHEDEN (3A560) , UUR INLEIDING FYSISCH-EPERIMENTELE VAARDIGHEDEN (3A560) 1-1-004, 9.00-1.00 UUR Dt tentamen bestaat ut opgaven. Geef noot alleen maar het antwoord op een vraag, maar laat altjd zen hoe je tot dat antwoord gekomen

Nadere informatie

'i I -~-,L. I bx BETREFFENDE DE BEMALING VAN DE NOORDOOSTPOLDER

'i I -~-,L. I bx BETREFFENDE DE BEMALING VAN DE NOORDOOSTPOLDER ' J J A A R V E R S L A G -~-,L bx - BETREFFENDE DE BEMALNG VAN DE NOORDOOSTPOLDER 603 1 9 6 9 r-"...-,."> '1 2:;::;>,:,+, &,;,*A;J L,,-. -n., JAARVERSLAF - BXTREFFENDE DE BEMALNG VAN DE NOORDOOSTPOLDER

Nadere informatie

Documentnummer AMMD ( )

Documentnummer AMMD ( ) Bijlagenboek 8.4 MEMO Kopie aan x Van x Onderwerp Telgegevens niet-broedvogels Documentnummer AMMD-002853 (17.117038) Datum 6-7-2017 Methoden voor het bepalen van de aantallen watervogels langs de dijk

Nadere informatie

Het functioneren van broedgebieden va n kustbroedvogels in het Deltagebied

Het functioneren van broedgebieden va n kustbroedvogels in het Deltagebied Het functoneren van broedgebeden va n kustbroedvogels n het Deltagebed 3. Veldonderzoek broedsezoen 199 8 F.A. Arts Delta ProjectManagement b.v. Varkensmarkt 9 4101 CK Culemborg Mddelburg, november 1998

Nadere informatie

Bureau of lessenaar. Een onderzoek naar de meting van bureaucratie in onderwijsinstellingen. Definitief eindrapport

Bureau of lessenaar. Een onderzoek naar de meting van bureaucratie in onderwijsinstellingen. Definitief eindrapport Bureau of lessenaar Een onderzoek naar de metng van bureaucrate n onderwjsnstellngen Defntef endrapport Opdrachtgever: Mnstere van Onderwjs, Cultuur en Wetenschap ECORYS Arbed & Socaal Beled Jos Blank

Nadere informatie

Prijs ƒ 3.- "OCTllCO' HA AD

Prijs ƒ 3.- OCTllCO' HA AD Prjs ƒ 3.- "OCTllCO' HA AD._,-, Ter nzage gelegde, j^-vk Octrooaanvrage Nr./ 7 3 1 4 8 6 0 Int. Cl. G 01 t l/l8. NEDERLAND ludenugsdatum: 25 oktober 1973? Datum van ternzageleggmg: 19 november 1974. 15

Nadere informatie

Aantal gevonden legsels in 2008

Aantal gevonden legsels in 2008 10 1 Broedpaaraantallen 2. Reproductie Na terugkomst van weidevogels in hun broedgebied vormen zich paren en kiezen de vogels een plek om te gaan broeden: de vestiging. Daarna komen twee belangrijke reproductiefasen:

Nadere informatie

Vogels van Aersoltweerde in het broedseizoen van 2012 en de winter van 2012/13 Symen Deuzeman & Willem van Mamen

Vogels van Aersoltweerde in het broedseizoen van 2012 en de winter van 2012/13 Symen Deuzeman & Willem van Mamen Vogels van Aersoltweerde in het broedseizoen van 2012 en de winter van 2012/13 Symen Deuzeman & Willem van Mamen Sovon-rapport 2013/47 Vogels in Aersoltweerde in het broedseizoen van 2012 en de winter

Nadere informatie

Biesbosch verdient het!

Biesbosch verdient het! Besbosch verdent het! Ontwkkelscenaro s - Endadves - Utgevoerd n opdracht van: Parkschap De Besbosch Opgesteld door: Buck Consultants Internatonal Njmegen, 14 oktober 2013 Voorwoord Snds medo jul 2013

Nadere informatie

Achter de Schotbalken. Een evaluatie

Achter de Schotbalken. Een evaluatie Achter de Schotbalken Een evaluatie Sinds 2010 is de regeling van de toegang tot het gebied achter de schotbalken opnieuw onder de loep genomen. In het verleden was er een ontheffing nodig die was aan

Nadere informatie

flits+ Geen idee Ongeveer de helft? Wanneer is de vraag... Uh..? Ik weet het! bpfhibin.nl Ik verkoop mijn huis Wie dan leeft... Zien we dan wel weer

flits+ Geen idee Ongeveer de helft? Wanneer is de vraag... Uh..? Ik weet het! bpfhibin.nl Ik verkoop mijn huis Wie dan leeft... Zien we dan wel weer pensoen Hoeveel pensoen denk je dat je krjgt? Wat ontvang je egenljk als je met pensoen gaat? 5 prangende vragen aan drecteur Rob Braaksma Verantwoordngsorgaan De regelng n nfographc Feten, cjfers en wetenswaardgheden

Nadere informatie

Akoestisch rapport gietwaterfabriek Dinteloord

Akoestisch rapport gietwaterfabriek Dinteloord BEM1303048 gemeente Steenbergen Akoestsch rapport getwaterfabrek Dnteloord \ 9 : - \ \ K 'SSIİC-1P31 í a r n opdracht van: Veola Water Solutons 81 Technologes b.v. ordernummer opdrachtgever: P12031-FE-221842

Nadere informatie

Lang leve de life events?

Lang leve de life events? Lang leve de lfe events? Resultaten van gebrukersonderzoek naar navgate op webstes In een pogng het gebruksgemak van webstes te vergroten passen ontwerpers steeds vaker een webstestructuur toe de gebaseerd

Nadere informatie

Strandvogels in de kijker Jan Seys communicatieverantwoordelijke Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ)

Strandvogels in de kijker Jan Seys communicatieverantwoordelijke Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) Strandvogels in de kijker Jan Seys communicatieverantwoordelijke Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ) Doelstelling = Herkennen & begrijpen vogels (& vogelsporen) op het strand Indeling/opbouw STRANDVOGELS

Nadere informatie

Gemeentefonds verevent minder dan gedacht

Gemeentefonds verevent minder dan gedacht Gemeentefonds verevent mnder dan gedacht Maarten A. Allers Drecteur COELO en unverstar hoofddocent aan de Rjksunverstet Gronngen De rjksutkerng aan gemeenten wordt verdeeld op bass van utgangspunten de

Nadere informatie

Op de afgesproken plek langs de Knardijk te Lelystad ontmoette ik Jacobien en Annelies omstreeks uur.

Op de afgesproken plek langs de Knardijk te Lelystad ontmoette ik Jacobien en Annelies omstreeks uur. Avondexcursie Oostvaardersplassen, 23 mei 2017 Gids: Pim Op de afgesproken plek langs de Knardijk te Lelystad ontmoette ik Jacobien en Annelies omstreeks 18.00 uur. We maakten eerst een wandeling naar

Nadere informatie

De rustende grote meeuwen zijn deze keer niet op de parkeerplaats te vinden. Het ziet er heel verlaten uit.

De rustende grote meeuwen zijn deze keer niet op de parkeerplaats te vinden. Het ziet er heel verlaten uit. 14 december 2010 Ons traditionele eindejaar dagtripje naar Zeeland met een groepje (8 tal) vogelliefhebbers van IVN Oirschot vogelgroep. We vertrekken al in het donker om op tijd tussen de vogels te zitten

Nadere informatie

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Postbus 1, 3720 BA Bilthoven, telefoon: 030-274 91 11, fax: 030-274 29 71

Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), Postbus 1, 3720 BA Bilthoven, telefoon: 030-274 91 11, fax: 030-274 29 71 RIVM Rapport 609021031/2005 Valdate van het model DIVOCOS M.G. Mennen en M.H. Broekman Contact: M.G. Mennen Centrum voor Inspecteonderzoek, Mleucalamteten en Drnkwater Marcel.Mennen@rvm.nl Dt onderzoek

Nadere informatie

Bepalen van populatieniveaus van enkele doortrekkende en overwinterende watervogels ten behoeve van S-IHD Schorren en polders van de Benedenschelde

Bepalen van populatieniveaus van enkele doortrekkende en overwinterende watervogels ten behoeve van S-IHD Schorren en polders van de Benedenschelde Bepalen van populatieniveaus van enkele doortrekkende en overwinterende watervogels ten behoeve van S-IHD Schorren en polders van de Benedenschelde Nummer: INBO.A.2013.7 Datum advisering: 19 februari 2013

Nadere informatie

ïöftrt [iojal eriii2a?ieiagg^ [11]

ïöftrt [iojal eriii2a?ieiagg^ [11] Octrooracd m ^ ïöftrt [ojal er2a?eagg^ [11] Nederland [19] WL [54] W&rkwjss ter beredng ven een cheïsat. [51] Int.C 2.: A61K2S/00. [71] Aanvrager: Research Corporaton te New York. [74] Gem.: Ir. C.M.R.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der StatenGeneraal 2 Vergaderjaar 986987 07 Husvestng der Kamer Nr. 66 Herdruk BRIEF VAN DE BOUWBEGELEIDINGSCOMMISSIE Aan de Voorztter van de Tweede Kamer der StatenGeneraal 'sgravenhage,

Nadere informatie

KNNV - afdeling Voorne - Vogelwerkgroep. Mededeling nr. 202

KNNV - afdeling Voorne - Vogelwerkgroep. Mededeling nr. 202 KNNV - afdeling Voorne - Vogelwerkgroep Mededeling nr. 202 Broedvogel inventarisatie DE LAGUNE EN HET GROENE STRAND 2010 door Jaap van Oudenaarden en Peter Vermaas. 1 Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 - doel -

Nadere informatie

-61- Ornithologisch verslag van de excursie naar het Zwin op 15 Mei 1936 (met 6 ill.) A. HooLHORST.

-61- Ornithologisch verslag van de excursie naar het Zwin op 15 Mei 1936 (met 6 ill.) A. HooLHORST. -61- gezdschap zch verspredde over de verschllende restaurants van de pla?"ts om het mddagmaal te gebruken. Herna moest de Heer Hoohorst om verlaten. Onder ledng van den Heer Vande Vjvere werd een korte

Nadere informatie

Greppelplasdras Marense Kooi. Verslag monitoring periode Jochem Sloothaak

Greppelplasdras Marense Kooi. Verslag monitoring periode Jochem Sloothaak Greppelplasdras Marense Kooi Verslag monitoring periode 2011-2015 Jochem Sloothaak Juni 2016 Eind 2011 is in zeer korte tijd de inrichting uitgevoerd voor een plasdrasperceel met golfplaatstructuur in

Nadere informatie

TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Examen Neurale Netwerken (2L490), op woensdag 28 juni 2006, uur.

TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Faculteit Wiskunde en Informatica. Examen Neurale Netwerken (2L490), op woensdag 28 juni 2006, uur. TECHNISCHE UNIVERSITEIT EINDHOVEN Facultet Wskunde en Informatca Examen Neurale Netwerken 2L49, op woensdag 28 jun 26, 9. - 2. uur. Alle antwoorden denen dudeljk geformuleerd en gemotveerd te worden..

Nadere informatie

BRONCOMMENTAREN. De Registres Civiques 1811 (1812, 1813)

BRONCOMMENTAREN. De Registres Civiques 1811 (1812, 1813) BRONCOMMENTAREN IV De Regstres Cvques 8 (82, 83) door J. L. van Zanden le herzene verse van de utgave sgravenhage 985 Inhoud. Inledng 53 a. Een hstonsche stuerng 53 b. Een vsuele kennsmakng 53 2. De admnstrateve

Nadere informatie

Den Haag, i g. Kenmerk: DGB 2013-5559

Den Haag, i g. Kenmerk: DGB 2013-5559 Den Haag, g NOV Kenmerk: DGB 2013-5559 Beroepschrft n cassate tegen de utspraak van de Rechtbank te 's-gravenhage X "Z van 3 oktober 2013, nr. 13/07712, op een beroepschrft van SHMRMMI tefj betreffende

Nadere informatie

27 juni 1997. ir. C.B.M. Blom dr.ir. G.P.C. van Oosterhout

27 juni 1997. ir. C.B.M. Blom dr.ir. G.P.C. van Oosterhout UK18 HDE HDE-003,007,011,014,024,025,026,028,032.CT.05,07,11.A HDE-034,038,039,041,048,051,052,058,074.CT.05,07,14.A HDE-090,092,097,098,099,100.CT.07,11.A HDE-004,013,015,016017,021,022,023,027.CT.06,07,09,12.D

Nadere informatie

Is de app een onmisbaar onderdeel van de les of het leerproces? nee. Is de leerling/student 16 jaar of ouder?

Is de app een onmisbaar onderdeel van de les of het leerproces? nee. Is de leerling/student 16 jaar of ouder? Beslsboom onderwjsapps Deze beslsboom helpt je bj het maken van de afwegng of (en onder welke voorwaarden) je een onderwjsapp kunt gebruken bnnen jouw les. START HIER het onderzoek naar je app Is de app

Nadere informatie

6. Behandeling van kinderen met spastische cerebrale parese gericht op verbetering van handvaardigheid

6. Behandeling van kinderen met spastische cerebrale parese gericht op verbetering van handvaardigheid 6. Behandelng van knderen met spastsche cerebrale parese gercht op verbeterng van handvaardghed 6.1.Wat s de meerwaarde van oefentherape bj de behandelng van knderen met spastsche CP op vaardghedsnveau

Nadere informatie

Reinier van der Kuij

Reinier van der Kuij 03 2014 Wonngcorporates en Vastgoedontwkkelng: Ft for Use? Rener van der Kuj Wonngcorporates en Vastgoedontwkkelng: Ft for Use? Rener van der Kuj Technsche Unverstet Delft, facultet Bouwkunde, afdelng

Nadere informatie

Nationale Databank Flora en Fauna Uitvoerportaal

Nationale Databank Flora en Fauna Uitvoerportaal 160 records Middelpunt < 1km2 Middelpunt 1km2-5km2 Middelpunt > 5km2 Vlak schaal 1 : 5000 Zoekvraag Soort Soortgroep Wet en Beleid Periode Bronhouder Zoekgebied Alle Vaatplanten Vogels Zoogdieren Amfibieën

Nadere informatie

inner living i nnerarchitecture vrijstaande woonhuizen en verbouwingen

inner living i nnerarchitecture vrijstaande woonhuizen en verbouwingen nner lvng nnerarchtecture vrjstaande woonhuzen en verbouwngen 0 10 25 nnerarchtecture feelng good n natural archtecture nspred by nature, buldng for people, creatng envronments, wth a natural touch 03

Nadere informatie