2-1 öög. B.H. Perdok Drs. J. de Veer STEDUM - LOPPEESUM. Sociaal-economische en bedrijfseconomische verkenning van een ruilverkaveling

Transcriptie

1 B.H. Perok Drs. J. e Veer STEDUM - LPPEESUM Sociaal-enomische en berijfsenomische verkenning van een ruilverkaveling in Noor-Groningen Interne Nota No. Januari 90 /f ** EMKWfl Î C % BIBLITHEEK /f Niet voor publikatie - Naruk verboen Lanbouw-Enomisch Instituut Afeling Streekonerzoek - öög

2

3

4 HFDSTUK I ALGEMEEN SCIAAL-ECNMISCHE ASPECTEN. Karakteristiek Het ruilverkavelingsgebie "Steum-Loppersum" ligt in het nooroosten van e provincie Groningen, met als centrum het orp Loppersum. De spoorlijn Groningen-Beum-Delfzijl vereelt het gebie van west naar oost in twee vrijwel even grote elen. ) De gemeenten Steum en Loppersum zijn geheel in het gebie opgenomen. De gemeente 't Zant ligt, uitgezoner het nooroostelijke geeelte, at betrokken is geweest bij e ruilverkaveling Golinze, eveneens in het ruilverkavelingsblok. Verer behoort een klein eel van e gemeenten Mielstum en Ten Boer tot het gebie, evenals enkele berijven uit e gemeenten Appingeam, Kantens en Beum. "Steum-Loppersum" heeft groteneels nog een typisch agrarische plattelansstructuur. Enkele grote kernorpen, met aarnaast een vrij groot aantal verspreie kleinere kerkorpjes, boererijen en arbeierswoningen, zoals men nog aantreft in eenzijig georiënteere agrarische gebieen. Dit milieu is op het ogenblik nog weinig veraner. Alleen langs het Damsteriep en ook in het orp Loppersum bespeurt men enige inustriële berijvighei. Lanbouwkunig gezien behoort het blok vrijwel geheel tot het lanbouwgebie het Hogelan of zoals men het ook wel noemt e Noorelijke Bouwstreek. ) Het zuielijke eel echter vertoont e kenmerken van e Centrale Bouwstreek, welk gebie gevorm wort oor e gemeenten Beum en Ten Boer. Het Hogelan wort getypeer oor zijn grote akkerbouwberijven: in e Centrale Bouwstreek zijn e berijven iets kleiner van oppervlakte en vormt ook e melkveehouerij een vrij belangrijk berijfsonereel. ) Zie kaart. pgenomen met toestemming van e Topografische Dienst; reprouktie van het kaartfragment is niet toegestaan. ) De oue Ineling van e lanbouwgebieen van 9 geeft e benaming "Noorelijke Bouwstreek". De nieuwe Ineling van 9 vermelt "het Hogelan". Behalve e gemeente Appingeam at wel in eerstgenoem gebie is opgenomen bestaan er geen verschillen in gebiesgrenzen. De gemeenten zijn: Ulrum, Kloosterburen, Leens, Eenrum, Baflo, Warffum, Usquert, Uithuizen, Kantens, Mielstum, Steum, Loppersum, Uithuizermeeen, 't Zant en Bierum.

5 . Noor-Groningse problematiek Vanous is Noor-Groningen een expulsiegebie geweest, waar e natuurlijke bevolkingsgroei gerrigeer wer oor migratie naar anere streken. Dit vertrek wer tot voor enige jaren groteneels als een gezon verschijnsel gezien. Het elers-betere-bestaansmogelijkheen-kunnen-vinen ee geen afbreuk aan e levensomstanigheen van e blijvene bevolking. Eerer het tegeneel was het geval. Door it spontane vertrek kwam er juist een betere verhouing tussen e bestaansmogelijkheen en e bevolkingsomvang ter plaatse. Vooral na e Tweee Wereloorlog veranere e situatie. Het vertrekoverschot wer stees groter ten gevolge van e sterk afnemene werkgelegenhei in e lanbouw en ook in e ambachtelijke sector en in sommige mienstansberoepen. Niet alleen vertrokken er vele jongeren ie een niet-agrarisch beroep verkozen, maar vaak ha ook migratie in gezinsverban plaats. In het bijzoner betrof it vertrek van lanarbeiersgezinnen, ie zich buiten Noor-Groningen vestigen en an veelal werkzaamheen buiten e lanbouw gingen verrichten. De laatste jaren gaat men stees meer ervaren, at hier in feite een zekere uitholling van e maatschappelijke samenleving plaatsheeft. Zo zijn e gestaag optreene vertreksali er oorzaak van at er een relatieve verouering van e bevolking valt waar te nemen en een sterke verminering van het actieve bevolkingseel. Het vertrekoverschot is naar verhouing groter in e jongere prouktieve leeftijsklassen, waarbij het vertrek van gezinnen met jongere kineren een sterke invloe heeft op e leeftijsopbouw van e bevolking. Deze stagnerene bevolkingsontwikkeling geeft vooral moeilijkheen in e verzorgene en ambachtelijke beroepssectoren, ie e sterke meer gevarieere vraag naar moerne levensbehoeften over het algemeen onvoloene kunnen realiseren, vanwege e stees beperkter worene plaatselijke afzetmogelijkheen. Tevens is e actieraius van e bevolking voor e voorziening in e levensbehoeften groter geworen en hebben meer aankopen in e grote orpen en vooral ook buiten het gebie plaats.. Bevolkingsontwikkeling In e gemeenten, waar het gebie van onerzoek is gelegen, is e bevolkingsontwikkeling even ongunstig als in e overige gemeenten van Noor-Groningen, ie niet tot het Rangebie van e sta Groningen behoren. Ten eine een zo juist mogelijke inruk te verkrijgen kan men e gemeentelijke gegevens van Steum, Loppersum en 't Zant als basis nemen en e anere gemeenten, ie slechts voor een klein eel vertegenwoorig zijn, buiten beschouwing laten (zie tabel, blz. ). Sins 90 is er een jaarlijks geboortenoverschot van ongeveer procent, waartegenover een migratiesalo staat van procent, resulterene in een bevolkingsafneming van jaarlijks procent. Het provinciaal beel geeft een bevolkingstoeneming van ongeveer procent per jaar te zien, omat het migratiesalo van e provincie e laatste jaren van v^wel geen

6 betekenis meer is. ok e rangemeenten van e sta Groningen geven een positieve ontwikkeling, vooral oor het zich-hier-vestigen van personen ie uit e provincie naar e sta trekken om aar te werken. Tot eze rangemeenten behoren Aorp, Auar, Beum, Ezinge, Ten Boer, Winsum en Zuihorn. Tabel. De ontwikkeling van het aantal inwoners in e gemeenten Steum, Loppersum en 't Zant Perioen Salo Beginperioe Geboortenoverschot Vertrekoverschot Einperioe 9 t/m 9 " 9 " 9 " 9 " 9 " ' '0 ' '0 ' ' De sterke verminering in e rie gemeenten is groter an men zou verwachten. Immers in het gebie zijn enkele vrij belangrijke inustrieën gevestig, terwijl oor e betrekkelijk geringe afstan tot e sta Groningen en tot het inustriegebie Appingeam-Delfzijl eze werkgelegenheiscentra gemakkelijk kunnen woren bereikt. De invloe hiervan blijkt gering te zijn, zoals blijkt uit e hoge vertrekcijfers. In e perioe van 90 tot en met 9 vertrokken er in totaal inwoners, at wil zeggen bijna e helft van het inwonertal. Hiertegenover was er een vestiging van 9 personen, hetgeen resulteere in een vertrekoverschot van. De geografische ligging van een mooi en groot orp als Loppersum verient in it opzicht meer e aanacht an het nu krijgt. Een betere aansluiting op e snelweg Groningen-Delfzijl en goee aansluitingen op e geprojecteere wegen naar het Eemshavengebie zouen Loppersum als een centrale kern in het achterlan kunnen oen groeien. Wat e gemeente Steum betreft is er oor e Noorelijk Enomisch- Technische rganisatie een rapport uitgebracht over e sociaal-enomische structuur en positie van e plaats Steum. ) Hieruit blijkt oner meer het volgene. In e perioe 90 tot en met 9 vertrokken er in totaal 9 inwoners, waarvan e migratierichting als volgt wer vastgestel: Noorgroningse gemeenten 0 Sta Groningen Appingeam/Delfzijl 9 elers in Groningen Frieslan, Drente elers in ons lan ) N.E.T.Q:"De sociaal-enomische structuur en positie van e plaats Steum'.'Rapport No.. Juni 99.

7 Hiertegenover was er een vestiging van 9 inwoners, welke hoofzakelijk veroorzaakt wer oor e vrij grote mobiliteit tussen e gemeenten binnen het gebie van Noor-Groningen onerling, terwijl er hiernaast vestiging plaatsha van enkele tientallen gezinnen ie van elers kwamen, maar ie buiten e gemeente bleven werken. De toekomstige ontwikkelingsmogelijkheen ie het E.TLaan Steum toekent, als gevolg van e groei van e werkgelegenhei in e agglomeraties Groningen en Appingeam/Delfzijl, mogen gering genoem woren. Deze blijft beperkt tot een groei van enkele honeren personen tot 90, berustene op een autochtone groei en een toenemene penel.. Verouering Uit e analyse van e ontwikkeling van het bevolkingsaantal volgt rees min of meer at er ongetwijfel een verouering van e bevolking zal plaatshebben. Tabel. Vergelijking van e leeftijsopbouw in e rie gemeenten met ie van e Neerlanse bevolking Leeftijsklassen Leeftij( s opbouw 9 in procenten t.o. in inexe v. 9 ijfers Ne. gem. Ne. gem. Ne. gem. < 0 jr. 0-0 " 0 - " > " Alle, 0,,,,0,, 9,,,,9,,,,, Het verschil in leeftijsopbouw, at in 9 rees was te nstateren, is sinsien nog iets toegenomen. De sterke verminering van het aantal personen in e leeftijsklassen beneen 0 jaar in eze gemeenten is hiervan e belangrijkste oorzaak. Deze cijfers verklaren zowel e aling van het geboortenoverschot als wel e langzamerhan iets miner worene migratie.. Beroepsstructuur De samenstelling van e beroepsbevolking was tussen 9 en 90 niet, aan sterke veraneringen onerhevig, zoals blijkt uit een vergelijking van e resultaten van e Volkstellingen.

8 Tabel. De ontwikkeling van e mannelijke beroepsbevolking B e roep sgroepen Lanbouw Inustr.,amb. Bouwnijverh. Hanel, bank Vervoer,ienst. Alle sectoren Steum Loppersum 't Zant Drie gemeenten iy iyöu i abs. % abs. % In alle rie e gemeenten is e lanbouw nog e belangrijkste bestaansbron, onanks e afneming van het aantal agrarische beroepspersonen met ruim een kwart. Een verminering, ie overeenstemt met e lanelijke ontwikkeling. Alleen in e gemeente Loppersum werkt in 90 miner an e helft van het aantal beroepspersonen in e lanbouw. Wat e anere beroepssectoren betreft zijn e aantalswijzigingen van slechts geringe betekenis. pmerkelijk is het relatief hoge aantal be-^ roepspersonen at in e bouwnijverhei werkt.. Forensisme Het C.B.S. maakt onerschei tussen verschillene categorieën beroepspersonen, ie niet in hun eigen woongemeente werkzaam zijn. Degenen ie voor e uitoefening van hun beroepswerkzaamheen agelijks tussen hun woongemeente en één werkgemeente heen en weer gaan woren forensen genoem. Deze forensen kan men op tweeërlei wijze groeperen, t.w. enerzijs naar e gemeente waar zij wonen en anerzijs naar e gemeente waar zij werken. Hieroor komt voor ieere gemeente zowel een statistiek van e woonforensen als voor e werkforensen beschikbaar. Behalve eze forensen heeft men nog een categorie "overige buiten e woongemeente werkenen". Hiertoe behoren personen ie agelijks buiten e woongemeente werken, maar geen vaste werkgemeente hebben vanwege e aar van hun beroep. Hiernaast zijn hierin opgenomen werkers ie zich geurene e gehele week elers ophouen en alleen het weekeine in hun woongemeente verblijven. (Zie tabel, blz.0) Van e in het gebie wonene beroepsbevolking is vooral it e nijverheissector het percentage forensen hoog. De betekenis van e rees eerer genoeme werkgelegenheiscentra buiten het gebie komt hier uielijk tot uiting. Het aantal werkforensen, personen us ie van elers komen en binnen het gebie gaan werken, is zeer gering en beperkt tot enkele tientallen. Van e categorie overige forensen is er uiteraar geen ineling te maken naar werkgemeente (zie tabel, blz. ). Vooral in e jongere leeftijsklassen is het aantal forensen groot. Bijna

9 i C -u -l-> ci m H t- H i-h i-l L H Ö Ù X) >,Q c- m oo c- o -^ CS TH ö -- 0) 0) 0» s bj -H?-i Q." > Ö >*.- Ö J C C- C i-l ih r-l C CÎ i I C in oo ic oo L CN C <M os m anouw ^ -Q C- CN C L t- L t- C ^ th C TH m C L ih rj< C C ih IN C TF H H H T J I t- U -ri ffl r-h s o D b s a l S «S p -g S a SH TP <i C <J> L TH C s,0 S C à s $H a o HH S ih ih S fc a ^?-i a & hh t- ih cl > a» o > JD a X! " > s *-> S a H- C 0

10 e helft van e mannelijke beroepspersonen beneen 0 jaar zoekt zijn werkgelegenhei elers. In vele gevallen wort het forensisme later gevolg oor een migratie naar e werkgemeente, waarbij voor e jongeren het huwelijk en e verkrijgbaarhei van een woning belangrijke punten van. overweging vormen. Tenslotte kan men wijzen op e jaarlijkse migratie van ongeveer personen waarvan ongeveer beroepspersonen zullen zijn en eze stellen tegenover het aantal forensen van. Hieruit blijkt at e jongeren geurene een vrij groot aantal jaren heen en weer reizen tussen woon- en werkgemeente maar veelal uiteinelijk, vaak bij hun huwelijk, in of nabij hun werkgemeente gaan wonen. Tabel. De leeftijsopbouw van e mannelijke woonforensen en e overige forensen in e rie gemeenten in 90 Leeftijski. m jaren < > Totaal Beroepsbev. abs % In proc. woonforensen abs. % v/h totaal ov. forensen abs. % De wijze van vervoer en e reisuur hebben bij e Volkstelling eveneens een punt van onerzoek gevorm. De gegevens hierover zijn in feite groteneels verouer, omat het eigen motorische vervoer e laatste jaren vrij sterk is toegenomen. Desonanks zullen wij eze cijfers oner it voorbehou weergeven, omat zij wel enige inicatie geven. Tabel. Het aantal woonforensen naar wijze van vervoer en reisuur in e rie gemeenten in 90 Soort Trein Bus Pers. auto Motor Bromfiets Rijwiel verig Totaal Naar vervoermiel Steupersum Lop 't Zant tot. 0 9 < min. -0 ' ' 0- ' ' -0 ' 0-90 ' 90-0' ' >0' ' l nbeker Totaal Naar reisuur reisafstan (enkele reis) Steum tot. Loppersum 0 9 't Zant

11 in eze aantallen personen zijn eveneens e vrouwelijke beroepspersonen opgenomen. Bij het openbaar vervoer blijkt e spoorweg e belangrijkste plaats in te nemen. Vooral in Steum en 't Zant maken veel personen gebruik van e trein, ie een uurienst heeft tussen Groningen en Delfzijl. Eerstgenoeme gemeente ligt icht aan e spoorlijn en heeft geen goee busverbiningen zoat eze keuze begrijpelijk is. Het orp 't Zant aarentegen ligt vrij ver van e spoorlijn, maar esonanks verkiest men it vervoermiel boven e busienst, ie een tamelijk goee verbining geeft met e sta Groningen, maar niet aansluit op e werktijen voor e richting Appingeam. In Loppersum wort vrijwel evenveel gebruik gemaakt van e trein als van e bus, ofschoon e trein een meer frequente verbining geeft. Langs het Damsteriep is er een snelle busverbining tussen Groningen en Delfzijl v.v. ie een halfuurienst onerhout. De reisuur ie oor het C.B.S. is geregistreer, heeft betrekking op e enkele reis, maar e cijfers blijkeninen regel mee oor enige misverstanen ie soms optreen aan e hoge kant te zijn. Een totale agelijkse reistij van à uur is hier het normale beel. Men kan hier us niet spreken van ongunstige peneltijen.. Werkgelegenhei De werkgelegenhei voor e bewoners van het gebie volgt rees min of meer uit e analyse van e samenstelling van e beroepsbevolking en e beschouwingen over het forensisme en migratie. De voornaamste inustriële en groothanelsberijven in of vlakbij het gebie naar werkgelegenheisklasse in aantallen personen zijn: Loppersum: "Hollania" Tritagefabriek (oner- en nachtkleing) - 0 Meubelinustrie Loppersum (meubelen) 0-0 N.V. Noor-Ne. Wegenbouw Mij. (gron-, water-, wegenbouw) 0 - N.V. Perok (timmerpro., houtw., bouwmat.) 0-0 Ten Boer: Ubbens- Wigbolus (hout, bouwmaterialen) 0-0 N.V. Mij. tot Exp. v.h. bouwsysteem Airey (burg. en ut. bouw) 0-0 Gebr. Dinkla (burgerlijke en utiliteitsbouw) - 0 H.W.A. Beiners (hanel in hout, bouwmaterialen) 0-0 Nanninga Winneweer N.V. (parket, keukens enz. en hout) - 0 N.V.Ver.Steen-,Pannen-enDraineerbuizenfabr. "e nerneming"0-0 De bouwnijverhei blijkt in voorgaane opsomming een belangrijke plaats in te nemen. Van e werkgemeenten Groningen en Appingeam/ Delfzijl is behouens e globale ineling in beroepssectoren van e woonforensen weinig beken over e fabrieken waarin e personen afkomstig uit it gebie werkzaam zijn. De toekomstige werkgelegenhei in het nooren es lans vormt een vraagstuk van algemene iscussie. Hoewel e werkloosheiscijfers absoluut gezien misschien nog niet onrustbaren hoog te noemen zijn, behoren ze relatief toch tot e hoogste van ons lan. Vooral in Noor-Groningen kan gesproken woren van een te ruime arbeismarkt, waarbij e werk-

12 loosheispercentages in e wintermaanen geaccentueer woren oor een agrarische seizoenwerklooshei, ie het percentage soms tot à 0 oet oplopen. In e lan- en tuinbouw zal ook in e toekomene jaren nog gereken moeten woren met een aling van e werkgelegenhei. Een prognose van e mannelijke agrarische beroepsbevolking voor Noor-Groningen opgestel gaf e volgene resultaten. ). Tabel. De ontwikkeling van het aantal mannelijke beroepspersonen in lan- en tuinbouw in Noor-Groningen x) Berijf! - hoofen aant. % ,,,,9, Meewerk. zoons aant. %, 0,, 0,, verige arb.kracht aant. % ,,9,0,0,9 Totaal aant. 9 0 %,,,,0, x) Jaarlijkse afnemingspercentages t.o.v. voorafgaane perioe. Deze aling van het aantal agrarische arbeiskrachten wijkt weinig af van het lanelijke ontwikkelingsbeel. In e overige bestaane stuwene of verzorgene berijfstakken is het evenmin te verwachten, at het aantal arbeisplaatsen in het gebie in e toekomst belangrijk zal toenemen. Vestigingen zullen juist elers plaatshebben, omat er binnen eze gemeenten geen natuurlijke vestigingsvobrelen zijn en er evenmin financiële faciliteiten bestaan, zoals in e stimuleringskernen wel het geval is. Inirect zou hiervan enigszins geprofiteer kunnen woren, oorat eze gemeenten een functie als woongebie zouen kunnen blijven vervullen. In it geval zou het belei e migratietenentie niet moeten versterken oor afremming van e woningbouw ter plaatse.. Neerzettingspatroon In het gebie is het belangrijkste hooforp Loppersum met een inwonertal van en aarnaast Steum en 't Zant ie ieer nog geen 0 inwoners tellen. Aan e grens van het blok liggen nog twee orpen van eni- ) B.H. Perok. Gepubliceer als bijrage over e ontwikkeling van e agrarische werkgelegenhei in het rapport: E.I.M. "De sociaal-enomische positie van e mienstan in Noor-Groningen".

13 ge betekenis, ni. Miel s tum en Ten Boer ie ook betrekkingen met het gebie hebben. p enige afstan liggen Beum en Appingeam, welke laatste plaats zijn oue naam als provinciesta enigszins kan hanhaven oor e ontwikkeling van e inustrie aan e moning van het EemskanaaL ver het gebie versprei liggen verer nog een tiental kleinere orpjes van à inwoners, waarvan e meererhei uit het oogpunt van het inwonertal een alene bevolkingsontwikkeling heeft. Regionaal woren eze aangeui als probleemorpen wegens het ontbreken van voloene maatschappelijke voorzieningen. Positieve maatregelen tot verbetering van eze situatie kunnen over het algemeen slechts in beperkte mate woren genomen. De inwoners moeten zich meer gaan oriënteren op e grotere hooforpen. De relatie tussen e kleine orpjes onerling is over het algemeen zeer gering, wel is er in en regel een ntact met e hooforpen. Het hooforp Loppersum beschikt bijvoorbeel over verschillene voorzieningen ie men noozakelijk acht voor een groot orp met een verzorgingsgebie, at zich uitstrekt over meer an een gemeente. Als illustratie hiervan kan men noemen at er twee ulo-scholen zijn gevestig, meische voorzieningen aanwezig zijn, terwijl ook gebruik gemaakt kan woren van e iensten van notaris en van bankinstelling. Uiteraar treft men hier ook een vrij grote mienstan aan en winkels ie ook in e nietagelijkse levensbehoeften kunnen voorzien. In e kleine orpen is het aantal winkels meestal beperkt, terwijl ook het aantal ambachtslieen zeer gering is. ver het algemeen zijn e vooruitzichten van e kleine mienstan hier zeer ongunstig, gezien e grootte en samenstelling van e bevolking, het inkomen, het eel van het inkomen at ter plaatse wort bestee en het over het algemeen nog vrij grote aantal kleine berijfjes. Wat betreft e nsumptiegewoonten woren e agelijkse goeeren zoals broo, melk- en zuivelproukten, kruienierswaren, groenten en vlees voor circa 0% in het eigen orp waartoe men behoort gekocht. Van e uurzame gebruiksartikelen zoals huishouelijke artikelen, kachels, rijwielen enz. is it voor ongeveer e helft het geval. Dienstenverlening zoals oor kapper, schoenmaker en smi geschiet voor ongeveer twee ereeel oor e mienstan in eigen orp. Wat e ontwikkeling van eze koopgewoonten betreft kan men nstateren at e aankoop van uurzame gebruiksgoeeren in toenemee mate in het grote orp geschiet,of geheel buiten het gebie. Dit laatste is bevorer oor het toenemene forensisme. 9. Dorps on twikke ling en s oc iaal -cul tureel leven De bevolkingsverminering heeft zich e laatste.jaren over vrijwel alle orpen in het gebie uitgestrekt. Een verminering van - 0% in e perioe 9-90 is een algemeen voorkomen verschijnsel. Alleen in Loppersum bleef het aantal inwoners vrijwel nstant. Berekeningen van e Provinciale Planologische Dienst van Groningen gaan van e veronerstellingen uit at in Noor-Groningen omstreeks

14 90 het aantal inwoners zal zijn toegenomen van. tot 0.0 à.0 in het hele gebie. Hiervan zullen er 0 à.0 in het Centrale Eangebie van e sta Groningen wonen en ongeveer 0.0 in het overige eel. Het is niet uitgesloten, at het laatste cijfer aan e lage kant is, gezien e voortgaane ontwikkeling van Appingeam/Delfzijl,welk woongebie niet in Noor-Groningen is opgenomen, maar toch een belangrijke invloe heeft. ok liggen e verwachtingen ten aanzien van e Eemshaven thans misschien iets gunstiger. p basis van e orpstypering aan e han van e grootte van e orpen en e functie ie men aan e orpen toekent heeft e P.P.D. een raming gemaakt van e grootte van e orpen in 90. Hieruit blijkt, at ten aanzien van e gemeente Steum niet verwacht wort, at er een wijziging in e grootte er orpen zal plaatshebben. Voor e gemeente 't Zant voorziet men over het algemeen nog een verminering van het aantal inwoners in e orpen. Zelfs voor Loppersum verwacht men niet at er een toeneming zal komen. Recente gegevens over 9 bevestigen eze tenentie en e esbetreffene gemeenten in Noor-Groningen laten een klacht horen over e karige toewijzing van woningen gezien e hiervoor wel aanwezige belangstelling. Het is opmerkelijk, at men wel een belangrijke groei verwacht van e Rangemeenten van e sta, waartoe ook Ten Boer behoort. Door zijn iets gunstigere ligging ten opzichte van e sta Groningen heeft eze plaats meer groeimogelijkheen. Toch verient het overweging of ook een orp als Loppersum gezien het vrij gunstige woonklimaat, wat blijkt uit e reelijke grootte, e aanwezige voorzieningen en e vrij geringe afstan tot e groeiene werkgelegenheiscentra en e functie als agrarisch hooforp, geen reële kansea moeten woren geboen, om een reelijke leefbaarhei in e toekomst te kunnen hanhaven. Het vasthouen en opnemen van meer forensen zouen hierbij van es^. atiëcl belang zijn. Hoewel ook e hooforpen Steum en 't Zant regionaal nog een belangrijke functie vervullen liggen hier eze ontwikkelingsmogelijkheen iets miner gunstig en is het moeilijker verlangens naar een positieve ontwikkeling in it opzicht te ncretiseren. Vrij nauw verbonen met het inwonertal, e orpsgrootte en het orpsisolement is stees het sociaal-culturele leven geweest. Vroeger heerste hier plaatselijk overal een zeer hechte orpssamenleving, ie vooral na e oorlog miner sterk is geworen. Verscheiene activiteiten, ie vroeger e levensgang naast het werken bepaalen, zijn verwenen. Hiertegenover zijn er nieuwe biningen ontstaan, ie zich uitstrekken over een groter geografisch gebie en een breer terrein, aangepast bij meer moerne levensbehoeften en levensuitingen. De spontaniteit ie men vroeger aantrof bij e orpsbevolking voor eelneming aan plaatselijke activiteiten neemt over het algemeen af. Het gevoel van orpsbining was vroeger onanks e verschillen van gosienstige en levensbeschouwelijke aar een basis waarop men kon rekenen. De grotere welvaart en e meerere vrije tij, ie men thans over het algemeen heeft, oen behoeften ontstaan waaraan e plaatselijke voorzieningen niet kunnen voloen. Men zoekt aarom ntacten buiten e te nauw geworen kring van het eigen orp. Deze natuurlijke ontwikkeling kan men

15 zien als een oorbreking van het orpsisolement welke uiteinelijk e leefbaarhei van een streek ten goee kan komen. ok e grotere verplaatsingsmogelijkheen bevoreren het proces van schaalvergroting. In it opzicht is het streven naar een neerzettingspatroon, waarbij het aantal woonkernen beperkt wort oor het plantmatig laten "uitsterven" van e kleinere woonkernen en het stimuleren van enkele grotere hooforpen een ontwikkeling, ie men moet voorstaan, eventueel met voorbijzien van traitionele sentimenten.

16 HFDSTUK II AGR.ARISCH-STRUCTURELE ASPECTEN. Boemgestelhei Het noorelijke eel van het ruilverkavelingsgebie "Steum-Loppersum" behoort tot e vroegere Fivelboezem. mstreeks e twaalfe eeuw was het zeewater over een vrij grote breete hier e provincie binnengerongen tot aan e lijn Westeremen-Loppersum-Zeerijp. Door afzetting van zavel en klei ontstonen later weer niveauverhogingen en ichtslibbing van e ontstane geulen. Enkele eeuwen naien was het gebie voor zover het behoort tot e ruilverkaveling rees weer ingepoler. Het gebie ten nooren hiervan was omstreeks voor een belangrijk eel weer teruggewonnen oor inijking. De wijze waarop e gronen zijn ontstaan en gevorm kan men terugvinen in e geaarhei van e boem in het gebie. Deze boemgestelhei laat zich in rie sectoren verelen met e volgene eigenschappen. a. Ten nooren van e weg Huizinge-Westeremen-Zeerijp-Golinze. Zanige klei tot lichte klei. Kalkrijk en kalkhouen, humusarm en oniep matig humeus. b. Tot e lijn Mielstum-Delleweg-Winneweer-Wirum. Matige zanige klei en lichte klei. c. Ten zuien van e tweee lijn.. In het westen. Zware klei, oniep kalkarm.. In het oosten. Zanige en slecht oorlatene zware klei, kalkarm. Tot op zekere hoogte krijgt men bij een ineling op eze wijze - langs natuurlijke afscheiingen - een globale ineling van het ruilverkavelingsblok in elen waarin e agrarische structuurverschillen tot uitrukking komen. Voor e analyse van e berijfsgegevens is een iets meer geetailleere ineling toegepast, op basis van enkele kengetallen van e agrarische prouktieomstanigheen. De begrenzingen hiervan zijn aangegeven op e kaart ie in it rapport is opgenomen.. Waterhuishouing m het berijfstype te kunnen begrijpen en beoorelen is behalve e boemsamenstelling een globaal inzicht in e waterhuishouing gewenst. Het gebie van onerzoek wort oorsneen oor niet miner an een tiental maren. Dit zijn afwateringen, ie in breete variëren van rie tot ongeveer acht meter met een iepte van anerhalf tot twee meter. Deze vaak zeer sterk kronkelene maren lozen het overtollige water op het Boteriep en het Damsteriep, of in enkele gevallen vrijwel rechtstreeks op e E ems. Vooral in natte voor- en najaarsperioen kan eze taak niet

17 altij voloene woren uitgevoer en heeft men plaatselijk vooral in sommige laag gelegen streken een te hoge gronwaterstan en wateroverlast. De laatste jaren zijn hierin enkele verbeteringen aangebracht, waaroor men in staat is eze waterhuishouing meer te beheersen. Naast e hoofontwatering vraagt in sommige gebieen e etailontwatering e aanacht. De lichte zavelgronen, ie vaak een slempige structuur hebben, moeten op vrij ichte afstan zijn geraineer, wat lang niet overal het geval is. p e zwaarere kleigronen, ie meestal lager liggen zou een iepere ontwatering en een nauwere rainage eveneens structuurverbeteren kunnen werken. Vooral oor het toenemen gebruik maken van zware lanbouwmachines woren e eisen ie men aan e boem stelt stees hoger. Hoe ankbaar ook het graslan is voor een goee buisrainage blijkt vaak uielijk op e oorspronkelijke bouwlanen, ie omgezaai zijn in graslan. ngetwijfel zullen sommige oue graslanen eveneens gebaat zijn met een beperkte onergronse rainage.. ntsluiting en verkaveling De boererijen liggen over het algemeen sterk versprei in het gebie. Een vrij icht net van secunaire wegen maakt het mogelijk, at vele boererijen aan e vaste weg liggen. Vele van eze wegen waren oorspronkelijk kleipaen, polerijken of zanwegen ie later verhar zijn. Toch liggen sommige boererijen nog zeer ongunstig oorat ze een eigen weg hebben, ie soms enkele honeren meters lang is en rechtstreeks ten laste komt van het berijf, waaroor het onerhou moeilijkheen geeft. De kosten hiervan zijn stees hoger geworen oor e toeneming van het zware lanbouwtransport per as. Vroeger wer hier veel meer gebruik gemaakt van het transport per schip via het uitgebreie marenstelsel. De verkaveling is over het algemeen niet ongunstig. Zoals rees vermel zijn e boererijen meestal icht bij e lanerijen geplaatst ie in e regel slechts uit enkele kavels bestaan. Zooene is e gemiele kavelafstan tot e berijfsgebouwen reelijk en e kavelgrootte vrij behoorlijk. De perceelsvorm en e perceelsgrootte laten echter nog wel te wensen over. Vaak heeft men wel getracht verbeteringen aan te brengen, maar in sommige gevallen is men hierin onvoloene geslaag omat men te provisorisch te werk moest gaan. In plaats van e vroegere sloten ziet men an laagten ie onvoloene ontwater zijn en met een structuur ie belemmeren is voor het groeiproces van e gewassen. Van iverse werkzaamheen zowel in het voorjaar als in het najaar onervint zelfs het hele perceel e naelige gevolgen van noozakelijk uitstel er werkzaamheen. Deze vroegere provisorische perceelsvergroting was oorzaak van het boerengezege: "Wie een sloot empt, krijgt een gracht terug".. B eri jf sgrootte s truc tuur in Noor-Groningen Hoewel het aantal kleine lanbouwberijven in Noor-Groningen nog vrij groot is, kan men toch stellen at e lanbouw hier gekarakteriseer

18 wort oor relatief grote berijven. Van e oppervlakte cultuurgron ie e lanbouwers in gebruik hebben wort in e Noorelijke Bouwstreek rie viere eel ingenomen oor berijven ie groter zijn an 0 ha, terwijl e gemiele berijfsgrootte van eze berijven 0 ha is. Tabel. De ontwikkeling van het aantal berijven op het Hogelan Aantal lanbouwberijven Gr. kl. in ha pp,cult. gr. ' >0 0 9 absoluut inex ) ha 9 9 % 0 Totaal inex ) ) 9 =. Het aantal kleine lanbouwberijven is sins 9 sterk afgenomen. Toch is 0% van het aantal berijven nog kleiner an 0 ha, maar eze hebben slechts 0% van e cultuurgron in gebruik. In e anere grootteklassen zijn er geen belangrijke wijzigingen in e berijfsgroottestructuur te nstateren. Wat e juriische gebruiksvorm betreft, kan woren opgemerkt at ongeveer e helft van e cultuurgron in eigenom is van e exploitant. Geurene e laatste jaren is hierin weinig veranering gekomen. De ontwikkeling laat evenmin zien, at er een verban bestaat met e ontwikkeling van e berijfsgroottestructuur. In e grootteklassen is e pacht-eigenomsverhouing iets verschillen. Beneen e 0 ha aalt het percentage cultuurgron in eigenom met het kleiner-woren er berijven tot 0%. Van e totale oppervlakte gepachte gron behoort circa 0% aan e ouers. Een vergelijking van e ontwikkeling van het aantal lan- en tuinbouwberijven in e gemeenten van onerzoek volgens e C.B.S.-lanbouwtellingen is weergegeven in tabel 9. Het aantal lanbouwberijven verminere in e gemeenten vrijwel even sterk als op het Hogelan in totaal In e grootteklassen is er evenmin een verschil in ontwikkeling te nstateren. Uiteraar behoeft it geen verwonering te wekken, omat e vereling van e berijven over e grootte - klassen bijna gelijk is, zoals blijkt uit tabel 0. Bij e tuinersberijven aarentegen is e verminering in e ge - meenten van onerzoek aanmerkelük sterker. De betekenis van e tuin- 9

19 Tabel 9. De ontwikkeling van het aantal lan- en tuinbouwberijven in e gemeenten en op het Hogelan Lanbouwers Tuiners Steum Loppersum 'tzant Drie gem. abs. inex Hogelanabs. inex bouw, ie hoofzakelijk berustte op e bessenteelt ie op kleine berijfjes wer uitgeoefen is sterk afgenomen. Hierop zal later bij e bespreking van het berijfstype in het ruilverkavelingsblok naer woren teruggekomen. Zoals rees wer vermel, is voor e verere analyse van e agrarische structuur het blok ingeeel in vijf sub-gebieen. Ter inleiing op eze verschillen ie er gebiesgewijze naar voren zullen komen, is in e eerste plaats een vergelijking gegeven naar berijfsgrootte. Deze is geplaatst tegenover e gemeentelijke gegevens en ie van het Hogelan (zie tabel 0, blz.). De berijfsgroottestructuur van e berijven ie groter zijn an vijf ha in e rie gemeenten te zamen stemt nauw overeen met ie van het Hogelan maar gemeentelijk zijn er onerling wel verschillen te zien. Steum heeft veel berijven van 0-0 ha, terwijl in 't Zant e grootteklasse boven 0 ha sterk vertegenwoorig is. In e gemeente Loppersum aarentegen is juist het aantal berijven in e grootteklasse beneen 0 ha groter. In e eelgebieen van het ruilverkavelingsblok manifesteert zich eveneens een verschil in groottestructuur. Het noorelijke gebie wort sterk geaccentueer oor e berijfsgrootteklasse van 0-0 ha en van boven 0 ha. In het mien is it aantal naar verhouing iets kleiner, terwijl in het zuien naar verhouing veel berijven voorkomen in e grootteklasse van 0-0 ha en e berijfsgrootte hoofzakelijk varieert van tot 0 ha.. Berijfsgroottestructuur in het blok De geiïiventariseeren in 9 en 9 zijn ingeeel naar het hoofberoep van het berijfshoof volgens e bekene L.E.I.-ineling. Hoewel in tabel eze beroepsgroepenineling ook is opgenomen blijven e beschouwingen voorlopig beperkt tot e A- en B-groep en e tuiners. 0

20 Tabel 0. De berijfsgroottestructuur van e lanbouwberijven ie groter zijn an ha i-0 ha 0-0 ha 0-0 ha C-0 ha >0 ha > ha C.B.S. 9 Hogelan abs. % Drie gemeenten abt. % Steum abs. % Loppersum abs. % 't Zant abs. % CBS/LEI 9 : Het Blok abs. % I Noor % II Mien-West % III Mien-ost % IV Zui-West % V Zui-ost % Tabel. Het aantal geregistreeren in 9 en 9 in het blok Alle ' ' A ' + B ' i Tuiners i ' ' C ' ' D ' ' S ' ' < ha - ha - 0 ha 0 - ha > ha Totaal Noor Mien-West Mien-ost Zui-West Zui-ost Het aantal lanbouwberijven beneen ha blijkt in e perioe 9-9 met een ereeel te zijn afgenomen. Het aantal tuinersberijven liep iets miner sterk terug. De afneming stemt overeen met e rees

21 genstateere ontwikkeling in e gemeenten. De tuinersberijijes liggen, versprei over het gebie bij e verschillene orpjes. In het zuielijke gebie komen ze vrijwel niet voor omat e gron hier ook miner geschikt is. Het berijfstype is meestal vrij extensief maar wel gevarieer. Er zijn kleine groentetelers met een geringe oppervlakte glas, maar ook telers van kleinfruit,o.a. bessen, al of niet gembineer met fruit.. Achtergron van e aan tal s on twikkeling De aantalsverschillen ie er in e perioe ' - ' zijn genstateer zijn het gevolg van iverse veraneringen. Tabel. Verwenen en nieuw ontstane berijven in e perioe 9 9 Aantal berijven ' 9 9 Verwenen '-' Nieuwe '-' Diversen '-» ) - Aantal berijven ' Lanbouwers A + < /S& / B naar /0-9 gr. klassen > 0 alle 0-0 ) Resultante beroepsovergangen, vergrotingen en verkleiningen. Tuiners totaal - In eze perioe verwenen uit e A - en B-groep 0 lanbouwers, voornamelijk uit e kleinere grootteklassen en een tiental tuinersberijfjes. De vrijkomene oppervlakte van ongeveer ha wer vrijwel geheel bij rees bestaane berijven gevoeg. Hoofzakelijk waren it rees vrij grote berijven. De oorzaken van verwijnen van e kleine berijven waren o.a. beëiniging via het.- en S.-fox s (9 lanbouwers en tuiners) en beroepsveranering ( gevallen). Het verwijnen van grotere berijven was het gevolg van meer irect natuurlijke oorzaken, zoals hoge leeftij en gaan rusten of ziekte en sterfte, terwijl er geen opvolger op het berijf aanwezig was. pmerkelijk is e sterke toeneming van het aantal lanbouwberijven at groter is an 0 ha. Deze toeneming komt oorat er een tiental berijven uit e oorspronkelijk grootteklasse van tot 0 ha verschoven, terwijl vijf berijven voorheen in e grootteklasse tot ha waren geplaatst. Deze vijftien berijven haen voorheen een oppervlakte van 0 ha en een gemiele berijfsgrootte van ha. Thans hebben eze berijven 0 ha in gebruik en een gemiele grootte van ha. Deze vergroting wer mogelijk oor het opheffen van een achttal vrij grote berijven binnen het gebie, ie meestal geheel, maar soms ook geeeltelijk, weren toegevoeg aan voorgenoeme berijven. Van buiten het gebie kwam ook

22 nog cultuurgron beschikbaar oor het opheffen of oor samenvoeging van enkele berijven met berijven binnen het blok. In eze perioe weren er rie nieuwe lanbouwberijven gevorm oor afsplitsing met een totale oppervlakte van 0 ha. Hiervan waren twee berijven kleiner an ha. In e tuinersgroep ontstonen er verer twee nieuwe berijven.. Beroepsgroepen De aar van e beroepen, ie e geregistreeren uitoefenen naast het eigen agrarische berijf zijn als volgt. Tabel. Het aantal geregistreeren naar beroepsgroepen Neven-/Hoofberoep of oorspronkelijk beroep ' B '» C '» D ' Lanbouwer/tuiner Lanarbeier Lanb. verwant Verzorgene beroepen Bouwvakarbeier verige beroepen Totaal 9 9 De lanarbeiers blijken e voornaamste beroepsgroep te zijn oner eze kleine grongebruikers. Door eigen agrarische exploitatie trachten zij een geeeltelijke zelfstanighei en/of een extra inkomen te bereiken. Hoewel het grongebruik oor lanarbeiers in het algemeen niet positief wort gewaareer, blijkt it hier toch nog een vrij belangrijk element te vormen bij het klein grongebruik. Bij e overige beroepen zijn er in groep C een groot aantal fabrieksarbeiers, ie waarschijnlijk van lanarbeiersafkomst zijn, maar het grongebruik nog hebben aangehouen. ver het algemeen neemt in e C- en D-groep het aantal berijfjes vrij sterk af oorat het aantal uittreingen veel groter was an het aantal nieuw toegetreenen. In groep C en D waren er in 9 resp. en berijven. Hiervan verwenen er in e perioe 9 tot 9 respectievelijk 9 en, terwijl er achtereenvolgens en nieuwe toetreingen tot eze beroepsgroepen plaatshaen.. verracht van berijven Inien men bij het aantal overrachten, at er in e perioe 9 tot 9 plaatsha, e maatschapsvorming en e overneming oor een weuwe buiten beschouwing laat is het aantal overrachten als volgt.

23 Tabel. De overracht van lanbouw- en tuinersberijven van 9-9 Reenen van overracht: gaan rusten overlijen beroepsveranering berijfswisseling vergenomen oor: zoon of schoonzoon familie vreemen Totaal Aantal berijven in < / / ha ha ha 0 0 A- en /0 ha 0 B-groep > 0 tot. ha In eze vijfjarige perioe weren er in totaal berijven overgeragen, at wil zeggen jaarlijks,%. Aangezien er % van het aantal berijven verween, kwam er in totaal in eze perioe jaarlijks,% van het aantal lanbouwberijven vrij. Het aantal berijven at niet oor zoons of schoonzoons wer overgenomen was ongeveer e helft van it aantal vrijkomene berijven. 0 Tuiners 9. De berijfsopvolging In e gemeenten Steum en 't Zant wer in het kaer van een lanelijk onerzoek naar e berijfsopvolging en beroepskeuze van boerenzoons in 9 een onerzoek oor het L.E.I. ingestel. Van alle berijven wer e berijfsgrootte overgenomen, een beroepsineling gemaakt en e gezinssamenstelling nagegaan. De berijfshoofen weren vervolgens geënquêteer voor zover het gezinnen betrof waar een zoon was van ten minste twaalf jaar ou. De enquête betreffene beroepskeuze, onerwijs en opvolgingssituatie verschafte gegevens ie het mogelijk maken thans na te gaan in hoeverre e persoonlijk gestele vragen over e berijfsopvolging in e toekomst weren beantwoor in overeenstemming met e hierop gevolge ontwikkeling in e perioe 9-9. Het is interessant te weten of e boeren een juiste visie hebben geha over e opvolging op hun berijf. Heeft men zijn geachten of plannen in it opzicht weten te realiseren? Allerwege hoort men immers, at e berijfsopvolging oor een van e kineren stees moeilijker wort en at mee aaroor oorspronkelijke plannen tot opvolging gewijzig moeten woren. ok wort vaak naar voren gebracht, at e beroepskeuze niet bewust genoeg plaatsheeft en at over het algemeen te veel zoons in e lanbouw blijven, omat men e toekomstmogelijkheen in e lanbouw overschat.

24 Rechtstreekse antwooren op voorgaane algemene vragen mag men uiteraar niet verwachten van it beperkte onerzoek. Het gebie waartoe eze gemeenten behoren wijkt bovenien in verscheiene opzichten af van e algemene lanelijke situatie. De voornaamste punten van verschil in het noorelijke zeekleigebie, zoals ook uit het onerzoek in 9 bleek, zijn wel e gunstigere berijfsgroottestructuur, het lagere kinertal, een ruimere beroepskeuze en een lage opvolgingsruk. Wel geeft eze analyse aanknopingspunten voor e prognose van e ontwikkeling van het aantal vrijkomene berijven en e ontwikkeling van e oppervlakte vrijkomene cultuurgron. In tabel is in e eerste plaats e opvolgingssituatie in 9 vermel met aarnaast enkele veraneringen, ie in 9 in it opzicht weren genstateer. Tabel. De opvolgingssituatie in e gemeenten Steum en 't Zant in e perioe 9-9 < 0 ha 0 - ha - 0 ha 0 - ha > ha Verwachtingen in 9 omtrent e opvolging berijven met zoons van berijven zoner zoons alle jr. en ouer in 9 van jr. en ouer berijzoon onbek, geen tot. ber.hf. ber.hf tot. > 0jr. < 0 jr. ven Alle berijven Zelfe ber.hf. (S)zoon(s) opgevolg vern. oor vreemen pheffing ) 9 ) ) Wijzigingen in 9 t.o.v ) 0 ) 9 0 ) 9 ) 0 ) ) ber. hf + zoon. ) ber. > zoon; ber. ) W.o. familie. ). - en S.-fons. ) maatschappen. ) schoonzoons. ) W.o. familie. ). - en S.-fons. schoonzoon.

25 In 9 was bij e gezinnen met zoons van jaar en ouer ongeveer een ereeel van e berijfshoofen jonger an 0 jaar. Vooral oner eze groep geënquêteeren was het aantal at nog geen antwoor kon geven omtrent e toekomstige berijfsopvolging vrij groot. In 9 was het mereneel van eze berijfshoofen nog aanwezig. p e berijven waar men in 9 opgaf at een zoon zou opvolgen, maar waar in 9 e vaer nog als berijfshoof wer geregistreer, bleken vrijwel al eze zoons mee te werken op het berijf en erhalve nog stees als potentiële opvolger aanwezig te zijn. De te nstateren jongere leeftij van e vaers was hier e oorzaak at overneming nog niet ha plaatsgeha. Waar men verwachtte, at e zoon zou opvolgen, is it in vier gevallen niet gebeur, maar ha verkoop plaats aan vreemen. Ineen geval wer het berijf opgeheven tegen e verwachting in, mee omat e gron geeeltelijk een niet-agrarisehe bestemming kreeg. De gemeenschappelijke exploitatie is sterker opgetreen an men ha voorzien. We treffen gevallen aan van berijfshoofen met zoons,. meer zoons als opvolger op één berijf en enkele maatschappen tussen vreemen. Situaties ie men niet als verwachting heeft genoem in 9 en ie in sommige gevallen een gunstige invloe op e berijfsgrootte - structuur hebben geha. Het aantal opgeheven berijven is vrij hoog. Hierbij waren vier saneringsgevallen, waarbij het berijfshoof ouer was an 0 jaar. In gevallen van het totaal van was er sprake van overlijen, gaan rusten of hoge leeftij. In gevallen was er sprake van beroepsveranering. Behalve eze aantalsontwikkeling is het van belang na te gaan hoe e relatie ligt met e oppervlakte ie hierbij betrokken is.(zie tabel, blz. ). Waar e opvolging in 9 nog onbeken was of waar geen zoon zou opvolgen was e berijfsgrootte aanmerkelijk geringer. Dit tekent het geringere animo voor e kleinere berijven. De ouere berijfshoofen hebben over het algemeen een hogere gemiele berijfsgrootte an e berijfshoofen ie jonger zijn an 0 jaar in 9. pmerkelijk is verer e geringe berijfsgrootte van e opgeheven berijven. Van e oppervlakte cultuurgron van 0 ha ie wer overgenomen, wer 0 ha niet oor zoons in gebruik genomen. Slechts 0% kwam geheel vrij oorat het berijf wer opgeheven, terwijl een ereeel in hanen kwam van vreemen. ner eze vreemen bevonen zich tevens familieleen, zoals in tabel met voetnoten is aangegeven. Van e 0 berijven ie overgenomen weren oor vreemen kwam ongeveer e helft van het aantal berijfshoofen uit e gemeenten van onerzoek of uit e nabije gemeenten. Een zevental kwam wel uit e provincie,maar niet uit e irecte omgeving, o.a. uit het Westerkwartier. Een viertal berijven wer aangekocht oor boeren uit het westen en zuien van het lan. Het is niet mogelijk om een nauwkeuriger vergelijking te maken van e resultaten over e opvolgingssituatie van beie onerzoekingen in 9 en 9 an uit e tabellen,, en blijkt. Afgezien van een eventuele invloe van het gebiesverschil is het universum waaraan e gegevens zijn ontleen verschillen geweest.

26 Tabel. De relatie van e opvolgingssituatie, gemiele berijfsgrootte en oppervlakte cultuurgron in Steum en 't Zant ber. jr. zoon Perioe 9-9 met zoons van en ouer in 9 ber. zoner zoons van jr. en ouer onbek. geen tot. ber.hf ber.hf. > 0 jr. < 0 jr. tot. alle berijven totale oppervlakte in ha Zelfe ber.hf (S) zoon(s) opgevolg vern. oor vreemen pheffing Alle berijven gemiele 09 0 berijfsgrootte in ha Zelfe ber.hf (S) zoon(s) opgevolg vern. oor vreemen pheffing In 9 was het enquête-criterium het aanwezig-zijn van zoons van jaar en ouer, omat het onerzoek gericht was op e beroepskeuze van e zoons. In 9 wer het criterium geleg bij e berijfshoofen ie ten minste 0 jaar waren, speciaal met het oel om e opvolgingssituatie na te gaan. Aanpassing van e resultaten van 9 aan ie van 9 is niet mogelijk omat e opvolging van e berijfshoofen zoner zoons niet is gevraag in 9. Aanpassing van e resultaten van 9 aan ie van 9 is evenmin mogelijk, omat e gezinssamenstelling, in het bijzoner ten aanzien van het al-of-niet-aanwezig-zijn van zoons van jaar en ouer, niet gevraag is in 9. De huiige opvolgingssitutatie in het ruilverkavelingsgebie op e berijven, waar e berijfshoofen ouer zijn an 0 jaar blijkt uit tabel. Van e berijven waar e opvolging onbeken is zijn berijven met nog jonge kineren of alleen ochters. Dit aantal is vrij hoog omat oner jonge kineren hier ook verstaan is e kineren ie rees enkele jaren voortgezet onerwijs volgen,maar waarvan e beroepskeuze nog niet kan woren opgegeven. Het aantal opvolgers in het gebie is laag, inien men het aantal meewerkene zoons per berijven berekent, waarbij men uiteraar wel

27 rekening moet houen at er meer potentiële opvolgers zijn an meewerkene zoons. Het mielbaar-onerwijs-volgen oor e zoons heeft namelijk enige invloe op it cijfer. Tabel. De opvolgingssituatie in 9 op e A - en B-berijven in het ruilverkavelingsgebie Aant. ber. Aantal berijfshoofen totaal met opvolger zoner opvolg. > 0 jr. opvolg. onbek. Zoons per ber. pp.cult.gr. ber.zoner opvolger Lanb. - 0 ha 0 - " - 0 " > 0 " Totaal 0 0 Noor Mi.-West Mi.-ost Zui-West Zui-ost Tuiners Het berekenen van e oppervlakte cultuurgron ie er in e komene vijftien jaren vrij zou kunnen komen oorat er geen opvolger in eigen kring is, wort meestal gebaseer op e opvolgingssituatie zoals eze is weergegeven in tabel. Hierin treft men in e eerste plaats aan het aantal berijfshoofen van 0 jaar en ouer, waarvan men aanneemt at hiermee het aantal vrijkomene berijven wort benaer. Het aantal berijven zoner opvolger geeft an een inicatie voor e vrijkomene cultuurgron. Er zijn echter twee reenen ie een berekening op basis hiervan bemoeilijken. In e eerste plaats zal het aantal vrijkomene berijven in e komene vijftien jaren groter zijn an het aantal berijfshoofen at thans ouer is an 0 jaar, omat e gemiele abicatieleeftij in it gebie e laatste jaren aanmerkelijk lager was an jaar. In e tweee plaats is het aantal berijven met onbekene opvolging zo groot, at een schatting van het aantal at nog een opvolger uit eigen gezin zal krijgen niet verantwoor is. Een anere benaering van e oppervlakte vrijkomene gron verient erhalve e voorkeur. Men kan zich namelijk baseren op e ontwikkeling in e perioe 9-9 in e gemeenten Steum en 't Zant en e wijzigingen ie in e perioe 9-9 in het ruilverkavelingsblok zijn opgetreen. Het resultaat is weergegeven in tabel. De oppervlakte cultuurgron in gebruik bij e berijfshoofen van 0 jaar en ouer volgens tabel beraagt ongeveer ha. De schatting

28 van e vrijkomene gron op basis van e ontwikkeling in e afgelopen jaren komt uit op ha,.w.z. %in plaats van % van e totale cultuurgron. Door e zoons en naaste familieleen zou hiervan 0 ha woren overgenomen, terwijl bij een zelfe ontwikkeling als voorheen ha zou woren overgenomen oor vreemen en 0 ha vrij zou komen oor opheffing van berijven. Tabel. Benaering van e vrijkomene cultuurgron op basis van e ontwikkeling in e afgelopen jaren Steum/'t Zant 9-9 aantal opp. ber. in ha Steum/Loppersum 9-9 aantal opp. ber. in ha Steum/Loppersum 9-9 aantal opp. ber. in ha Basisjaar Zelfe ber.hf T)verge"cTr. aan: (s)zoons familie vreemen totaal pgeheven , 0 0 De oppervlakte cultuurgron, waarvoor in e komene jaren geen opvolger in eigen kring aanwezig zal zijn,beraagt us ongeveer ha. Uiteraar is an geen rekening gehouen met e belangstelling ie "vreeme" opvolgers, al of niet uit het gebie, tonen voor overneming van vrijkomene berijven. Vooral omat meer an e helft van e esbetreffene berijven groter is an ha is aankoop en/of exploitatie oor personen en instellingen, ie geen irecte relatie met het abicerene berijfshoof hebben, te verwachten. 9

29 HFDSTUK III BEDEIJFSSTRUCTURELE ASPECTEN. Grongebruik en berijfstype De laatste jaren is het gebruik van e cultuurgron op het Hogelan iets gewijzig. De oppervlakte bouwlan nam met enkele procenten af, e oppervlakte graslan en kunstweie nam toe, terwijl ook e oppervlakte tuinlan groter wer. Dit laatste is voor e tuinbouw in feite van zeer geringe betekenis, omat it hoofzakelijk een gevolg is van e uitbreiing van grove tuinbouwgewassen op akkerbouwberijven, zoals bijvoorbeel e teelt van nservenerwten en spruitkool. Tabel 9. Het gebruik van e cultuurgron in het blok in 9 en 9 Deelgroep Lanbouwers - ha - 0 ha 0 - ha - ha - ha - 0 ha 0 - ha > ha Totaal Noor Mi.-West Mi.-ost Zui.-West Zui.-ost Tuiners Groep C Groep D Spec. Totaal Cult.gr. Percentage cult, gr. in gebruik als: in ' bouwlan graslan kunstwei tuinlan in ha ' ' ' ) ' ' ) ' ' ' ) Kunstweie is in 9 opgenomen oner rubriek graslan. 0

30 In e Noorelijke Bouwstreek nam e oppervlakte bouwlan in e perioe 9-9 af van ± naar 0%. Een zelfe ontwikkeling als in het blok, maar het gemiele percentage bouwlan ligt hier iets lager oor e vrij sterke invloe van het zuielijke eel waar aanmerkelijk meer graslan voorkomt. Zowel in het nooren als in het zuien is er relatief gezien veel kunstweie. In het nooren staat it vaak nauw in verban met e vruchtwisseling in e akkerbouwsector. In het zuien is eze behoefte iets miner groot, omat men hier over meer stalmest beschikt. In het nooren ligt aarom het accent sterker op e tijelijke kunstweie, terwijl in het zuien e kunstwei meer is aangeleg voor blijven graslan De gebiesverschillen komen mee tot uitrukking in e analyse van het gehele gebie naar grootteklassen. In e kleinere grootteklassen beneen e ha heeft twee ereeel van e berijven meer an 90% graslan, hetgeen resulteert in het gemiele percentage graslan en kunstwei van. In e grootteklassen boven e ha loopt het percentage bouwlan op van 0 tot 90, inien men e kunstweie hier tot het bouwlan rekent, waarvoor e motieven rees zijn vermel. De totale berijfsstructuur laat us een variatie zien van kleine vrijwel zuivere graslanberijven via mielgrote gemenge berijven naar grotere akkerbouwberijven. Een analyse van het berijfstype in het blok naar grootteklassen is voor het gebie slechts belangrijk naar e oppervlakte graslan, omat e verschillen in bouwplan in e grootteklassen over het algemeen niet groot blijken te zijn. Alvorens hier echter mee aan te vangen, is het wenselijk eerst e aanacht te vestigen op het bouwlangebruik, omat het accent in it gebie toch sterker op e akkerbouw ligt.. Akkerbouw Het bouwplan op het Hogelan is sins 90 eenzijiger geworen. De oppervlakte hanelsgewassen o.a. vlas en koolzaa en e oppervlakte peulvruchten namen sterk af en hiervoor in e plaats kwam nog een toeneming van het relatief gezien rees hoge aaneel van e granen (zie tabel 0, blz. ). De oppervlakte hakvruchten in het gebie is e laatste jaren aanmerkelijk toegenomen en is thans vrijwel even hoog als gemiel op het Hogelan. In it lanbouwgebie is echter vrijwel geen toeneming van eze oppervlakte te nstateren en blijven e aarappelen en suikerbieten ieer ongeveer e helft van e oppervlakte hakvruchten uitmaken. Het is opmerkelijk, at in het ruilverkavelingsblok "e Marne" zowel als in "Steum ; - Loppersum" het percentage hakvruchten wèl toeneemt. In it eerste blok wer it veroorzaakt oor een toeneming van e aarappelteelt, terwijl in it blok juist het percentage suikerbieten toenam. Als oorzaak van het laatste verschil in ontwikkeling kan men erop wijzen, at in e "Marne" een groter eel van het bouwlan goe geschikt is voor e aarappelteelt, terwijl in "Steum-Loppersum" vooral in het zuielijke eel e aarappelteelt vrijwel uitgesloten is oor e zeer zware kleigron met een slechte structuur en ook soms een vrij oniepe bouwvoor.