Handreiking. Balans in Beeld. E.J.W. Rot. Jongeren met een licht verstandelijke beperking uitdagen, zonder hen te overvragen of ondervragen

Transcriptie

1 Handreiking Baans in Beed Jongeren met een icht verstandeijke beperking uitdagen, zonder hen te overvragen of ondervragen E.J.W. Rot

2 Forum Gehandicaptenzorg Of neem contact op met: Vians, teefoon (030) VGN, teefoon (030) MEE Nederand, teefoon (030) Kennispein Gehandicaptensector Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvudigd en/of openbaar gemaakt worden door midde van druk, fotokopie, micro fim of op enige ander wijze zonder voorafgaande schrifteijke toestemming.

3 Inhoudsopgave Voorwoord 2... Ineiding 3... Dee 1: Handreiking Oriëntatie icht verstandeijke beperking (LVB) Omschrijving LVB De adoescentiefase Ontwikkeingstaken en vaardigheden 9 2 Passende ondersteuning Uitdaging Overvraging en ondervraging Signaen van over- en ondervraging Het zoeken naar baans 17 3 Kenmerken van jongeren met een icht verstandeijke beperking Cognitief functioneren en accenten in de begeeiding Sociaa functioneren en accenten in de begeeiding Emotionee functioneren en accenten in de begeeiding Persoonijkheid en accenten in de begeeiding 26 4 Ontwikkeingseeftijden 29 5 Vormgeven van de (pedagogische) reatie 31 6 Communicatie op maat 33 Literatuur 38...

4 Voorwoord Bij begeeiding van jongeren met een icht verstandeijke beperking (LVB) komt het onderwerp overvraging en uitdaging vaak ter sprake. Begeeiders van jongeren met een LVB ervaren vrijwe dageijks het spanningsved tussen te vee zorg bieden (onvodoende uitdagen) en te vee verantwoordeijkheid eggen bij de jongere (overvragen). Maar hoe bepaa je nu as begeeider 1 wat je aan de jongere zef kunt overaten en waarbij jouw ondersteuning we nodig is? Ofwe: Hoe bied je de sturing die een jongere nodig heeft en geef je hem tegeijk de regie over zijn eigen even, om zef verantwoorde keuzes te maken? Begeeiders bijken in de praktijk grote behoefte te hebben aan concrete handvatten voor het vinden van de juiste baans tussen uitdaging en overvraging. Begeeiders voeen zich soms machteoos, as ze boosheid bij een jongere zien, maar niet weten hoe ze kunnen hepen. Soms zijn er ook frustraties: Ik heb het nu a vier keer uitgeegd en hij doet het nog steeds niet. Het vinden van de juiste baans in de benaderingswijze, van jongeren met een LVB in de adoescentiefase, is voor begeeiders een hee kus. De handreiking Baans in Beed, met checkist, is een hupmidde voor begeeiders om die baans in hun begeeiding te vinden. Je kunt ermee nagaan of je een jongere overvraagt of juist niet genoeg uitdaagt en je krijgt handvatten om met de uitkomsten aan de sag te gaan. Baans in Beed is ontwikked dankzij subsidie van het Antonia Wihemina Fonds, een Fonds op Naam van het Fonds Psychische Gezondheid, in samenwerking met het Kennispein Gehandicaptensector en het Landeijk Kenniscentrum LVB. Voor deze handreiking is naast iteratuuronderzoek ook praktijkinformatie en kennis verkregen uit groepsinterviews. Benaderd zijn: een interviewgroep van jongeren met een LVB van 16 jaar en ouder, die wonen in een behandegroep; een groep groepseiders die behandeing van jongeren met een LVB concreet vormgeven; een groep gedragsdeskundigen die begeeiders adviseren en coachen bij de behandeing. Verder is gebruik gemaakt van expertise vanuit diverse discipines in de kankbordgroep. Met dank aan Mieke van Leeuwen (Patform VG), Debbie Fonke ( s Heeren Loo Arkemeyde), Marcia Lever (Expertisecentrum Wiiam Schrikker), Joanda Douma (Landeijk Kenniscentrum LVB), Heeen van Wigenburg ('s Heeren Loo expertise centrum Advisium) en Ben Roeands (Antonia Wiheminafonds). Met speciae dank aan de jongeren van behandegroep de Bisschopsweg in Amersfoort voor hun wijze woorden. Dank ook aan hun begeeiders die het interview mogeijk maakten. Verder wi ik de groepseiders van behandegroep Ouwehands in Dordrecht bedanken voor het deen van hun praktijkkennis en ervaringen, evenas de pedagogen van Advisium-Arkemeyde voor hun expertise en inzichten. Tot sot dank aan Maroesjka van Nieuwenhuijzen (VU Amsterdam) en Mouis Bans (ouder van een jongen met een LVB) voor het ezen van het concept en de opbouwende feedback. Apri 2013 Edithe Rot Orthopedagoog bij 's Heeren Loo expertise centrum Advisium, regionaa orthopedagogische behandecentrum dat intramurae en extramurae begeeiding en behandeing biedt aan icht verstandeijk gehandicapte jeugdigen (J-LVG sector) tussen 6 en 21 jaar (correspondentie: edithe.rot@sheerenoo.n). 1 Daar waar in deze handreiking begeeider staat, wordt zowe de professiona as de ouder bedoed. Er wordt gesproken van hem of zijn, maar daar kan ook zij of haar geezen worden. Deze keuze is gemaakt om de eesbaarheid te vergroten. 2 Handreiking Baans in Beed

5 Ineiding Simone,16 jaar is een euk meisje om te zien. As ze in de stad oopt, kijken de jongens even om as ze angs oopt. Ze komt spontaan over en maakt gemakkeijk een praatje. Simone vogt een kappersopeiding en is vastbesoten kapster te worden. Ze heeft doorzettingsvermogen en een eigen wi. Ze weet wat ze wi bereiken en gaat daarvoor. Met haar ijkt niets bijzonders aan de hand, ze ijkt aes aan te kunnen. Maar Simone komt sterker en stoerder over dan ze is. Dat ontdek je pas as je haar beter eert kennen; dan merk je dat je haar gemakkeijk overschat. Ze is chaotisch en raakt sne het overzicht kwijt. Vaak weet ze niet waar ze moet beginnen. Zich aan afspraken houden, is astig voor haar. Op schoo kan ze zich moeiijk concentreren en is sne afgeeid. Of ze de kappersopeiding gaat haen is zeer de vraag. Achter die stoere meid gaat een kwetsbaar meisje schui. Simone reageert soms emotionee as haar iets niet ukt. Dan wordt ze hee boos en oopt stampvoetend as een kind van vier door het huis. Ze vindt het moeiijk om te accepteren dat ze bepaade dingen niet kan, ook niet na herhaade pogingen. Simone krijgt daarom steun van haar ouders en van begeeiders op haar woonpek. Zij steunen haar onvoorwaardeijk, ook as Simone iets, tegen beter weten in, keer op keer wi bijven proberen. Op schoo kan zij met vragen en probemen terecht bij haar mentor. Die hept Simone bij het zoeken naar een passende opeiding. Zij geeft Simone advies op een manier die Simone in staat stet om zef keuzes te maken. Jongeren met LVB worden noga eens overvraagd, omdat ze zichzef aangeeerd hebben om zich goed te presenteren. Ze verboemen daarbij knap dat ze iets niet begrijpen. Dat maakt het astig om signaen van overvraging te herkennen. Het risico bestaat dan dat onvodoende rekening wordt gehouden met hun beperkingen. De icht verstandeijke beperking van jongeren wordt vaak ook niet herkend as de beperking niet zichtbaar is (bijvoorbeed bij mensen met het syndroom van Down is die herkenning er sneer). Vaak ook zijn jongeren street-wise of hebben a met zovee hupvereners te maken gehad, dat ze bepaade woorden we gebruiken maar de betekenis zef niet atijd goed begrijpen. Andersom kan ook: de beperkingen worden we herkend en er wordt te vee rekening mee gehouden. Die jongeren worden dan te vee beschermd en niet genoeg uitgedaagd; ondervraagd. Dat gebeurt bijvoorbeed as ze te simpee informatie aangeboden krijgen, zoas kinderachtige pictogrammen. Dat roept bij hen het gevoe op Dat is kinderachtig, ik ben geen mongoo! Een onjuiste benadering van jongeren met een LVB kan eiden tot frustratie. Het kan bij hen probeemgedrag veroorzaken of versterken. Baans in Beed Het vinden van de juiste benadering voor jongeren met een LVB is een dageijkse zoektocht voor begeeiders. Om hen daarbij te ondersteunen is Baans in Beed ontwikked. Het is een hupmidde voor ouders en begeeiders van jongeren met een LVB, tussen de 12 en 21 jaar in de adoescentiefase. Zij wien deze jongeren vodoende ondersteuning bieden, maar tegeijkertijd ook de regie over hun eigen even geven. Zo eren de jongeren zef verantwoorde keuzes te maken. Voor de juiste benadering is het beangrijk dat begeeiders het gedrag van de individuee jongere begrijpen. Voor passende ondersteuning zijn zij voortdurend op zoek naar de baans tussen zef aten doen en ervaren en de ondersteuning bieden die een jongere nodig heeft. Proberen zij daarbij overvragen te voorkomen, dan bestaat de kans dat ze de jongere uit zorg en betrokkenheid juist weer te vee beschermen en ondervragen. Baans in Beed hept begeeiders inzicht te krijgen in de mate van begeeiding die zij bieden: te vee en daardoor te beschermend, te weinig met het gevaar op overvragen, of is de begeeiding aardig in baans? Baans in Beed biedt begeeiders handvatten in de zoektocht naar de juiste baans. Daarmee kunnen zij de ontwikkeing en persoonijke groei van jongeren met een LVB stimueren en reaiseren. Dit past bij het streven van iedere begeeider om jongeren (ater) zo zefstandig mogeijk te aten functioneren in de maatschappij. Handreiking Baans in Beed 3

6 Dee 1: De Handreiking Met dee één van Baans in Beed kunnen begeeiders hun kennis over jongeren met een LVB vergroten. Voor de juiste benadering is kennis van deze doegroep nodig en inzicht in de betekenis van een LVB voor het dageijks functioneren. Maar begeeiders wien, met die kennis in het achterhoofd, ook weten hoe zij hun eigen begeeiding dan concreet vorm kunnen geven. De reatie tussen begeeider en jongere is voortdurend in beweging en moet steeds opnieuw afgestemd worden op de individuee jongere en de ontwikkeing die deze doormaakt; want begeeiding is maatwerk. Hoofdstuk 1 beschrijft wat de evensfase van adoescentie betekent voor jongeren met een LVB. Juist in deze fase wordt het spanningsved tussen uitdagen en overvragen sterk merkbaar. Jongeren moeten in deze periode op een veiige manier eigen mogeijkheden en grenzen kunnen ontdekken en toegroeien naar een zo groot mogeijke mate van zefstandigheid. Ze ontwikkeen in deze periode hun identiteit en maken meer en meer hun eigen keuzes. De kunst is ze daartoe uit te dagen, zonder ze te overvragen. Het tijdig herkennen van signaen van over- of ondervraging is beangrijk. Het voorkomt onnodige frustratie en stress, die soms de basis vormen voor probeemgedrag bij jongeren met een LVB. In hoofdstuk 2 gaan we in op de betekenis van overvraging en uitdaging bij de benadering van jongeren met een LVB. Hoe herken je as begeeider overvraging en ondervraging? En hoe aat je de jongere zijn eigen keuzes maken (uitdagen)? Signaen, die geïnterviewde begeeiders vanuit hun praktijk naar voren brachten, vind je in dit hoofdstuk overzichteijk weergegeven. Je kunt ze gebruiken om te toetsen of in jouw begeeiding misschien sprake is van over- of ondervraging. In hoofdstuk 3, 4 en 5 beschrijven we wat het hebben van een LVB betekent voor de ontwikkeing van een jongere en hoe je as begeeider die ontwikkeing kunt stimueren. Aan het einde van hoofdstuk 3 vind je overzichteijk weergegeven wat het hebben van een LVB op cognitief, sociaa en emotionee gebied betekent en weke benaderingswijze daarbij past. Aan het einde van hoofdstuk 4 geven we een opsomming van accenten die je as begeeider kunt eggen bij het vormgeven van de reatie met de jongere. Aan het einde van hoofdstuk 5 staan tips om succesvo te communiceren met jongeren met een LVB. Raadpeeg de overzichten en bekijk waarmee jij in jouw begeeiding rekening kunt houden. Houd ook atijd rekening met de individuee verschien in functioneren tussen jongeren, want iedere jongere is anders. Waar de ene jongere met een LVB goed in is, heeft een ander daar moeite mee. De een begrijpt een boodschap vrij sne, de ander heeft vee herhaing nodig, wat meer gedud vraagt van jou as begeeider. Reaiseer je steeds: dè jongere met een LVB bestaat niet! Hans, begeeider in een behandegroep Deze handreiking is een handig midde, omdat ae beangrijke informatie over jongeren met een LVB nu eens bij ekaar staat. Je kunt het goed gebruiken om na te gaan hoe je jongeren met een LVB kunt begeeiden. Mouis, ouder van een jongere met een LVB Tijdens het ezen van de handreiking herkende ik vee. De gebruikte voorbeeden maken de theorie duideijk. Die checkist wi ik we gaan gebruiken. 4 Handreiking Baans in Beed

7 Dee 2: De checkist De checkist, dee 2 van Baans in Beed, biedt begeeiders een midde om te refecteren op het eigen handeen. Deze ijst bevat vragen die je, het iefst samen met een coega-begeeider of de jongere zef, kunt beantwoorden. Je gaat op die manier enerzijds na wat je in je begeeiding ingezet hebt en anderzijds wat de jongere aan vaardigheden in huis heeft. Door uiteindeijk de antwoorden in het overzicht in te vuen breng je in beed of je te vee of te weinig begeeiding hebt geboden in verhouding tot wat de jongere zef kan of begrijpt. Gebruik de checkist om op ek gewenst moment kritisch naar je eigen handeen te kijken, ter voorbereiding van een behandeingsevauatie of na een incident met de jongere en bepaa de juiste koers. We wien benadrukken dat de checkist geen meetinstrument is. Enkee reacties van begeeiders: De checkist werkt erg verhederend. Het is een goede manier om van een afstand naar een situatie te kijken. Het is een goede manier om te refecteren. De vragen zijn zo geformueerd dat het aansuit bij het competentiegericht werken en niet zozeer benadrukt wat de jongere aemaa niet kan. Je komt er achter of je begeeidingsstij aansuit bij de jongere. Het is een handig midde om met je coega-begeeider(s) in gesprek te gaan en om tot inzicht te komen waar je de jongere te hoog inschat. Het is een handig midde om ook bij evauatiemomenten in de behandeing te gebruiken. De checkist kan bijdragen aan verbetering van de begeeiding en behandeing van jongeren met LVB, zodat zij zich zo goed mogeijk kunnen ontwikkeen naar een zo zefstandig mogeijk bestaan in onze maatschappij. Handreiking Baans in Beed 5

8 Dee 1: De Handreiking 1 Oriëntatie icht verstandeijke beperking (LVB) In dit hoofdstuk werken we de definitie van een icht verstandeijke beperking nader uit. We onderscheiden hierin drie aspecten: Wanneer spreek je van een icht verstandeijke beperking en wat is kenmerkend voor deze jongeren. Wat is typerend voor de adoescentie en wat betekent dat voor jongeren met een LVB. Weke vaardigheden kunnen jongeren met een LVB a dan niet in deze periode eren. Deze beschrijving schetst een beed van de jongeren waar het in deze handreiking om gaat. 1.1 Omschrijving LVB IQ tussen de 50 en 85 A sne wordt in termen van inteigentie en een IQ tussen de 70 en 85 (de mate van cognitief functioneren) gesproken as het gaat om wat kenmerkend is voor jongeren 2 met een LVB. Een IQ-score op zich zegt echter nog niet of er sprake is van een icht verstandeijke beperking. Het Landeijk Kenniscentrum LVB heeft criteria ontwikked, die bepaen of er bij een jongere met een IQ-score tussen 70 en 85 een icht verstandeijke beperking kan worden vastgested (Moonen & Verstegen, 2006). Daarbij maken zij een onderscheid tussen een IQ-score van 50 tot 70 en een score van 70 tot 85. Bij een IQ-score tussen de 50 en 70 is er atijd sprake van een icht verstandeijke beperking. Een IQ-score tussen 70 en 85 kan mogeijk wijzen op een icht verstandeijke beperking. Pas as er ook gekeken wordt naar andere kenmerken, zoas het sociaa aanpassingsvermogen, dan kan duideijk worden gemaakt of er werkeijk sprake is van een icht verstandeijke beperking (Moonen & Verstegen, 2006). Beperkt sociaa aanpassingsvermogen Kenmerkend voor jongeren met een LVB is het hebben van een beperkte sociaa aanpassingsvermogen. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de sociae aanpassing en de sociaa-emotionee ontwikkeing (Verstegen, 2005). Enerzijds hebben jongeren met een LVB tekorten of beperkingen in hun gedrag om zich aan te kunnen passen aan wat op hun eeftijd en bij hun cutuur verwacht mag worden. Er is sprake van een beperkt sociaa aanpassingsvermogen wanneer de tekorten of beperkingen gevogen hebben voor het functioneren op minstens twee van de vogende gebieden: communicatie, zefverzorging, zefstandig kunnen wonen, sociae en reationee vaardigheden, gebruikmaken van gemeenschapsvoorzieningen, zefstandig besissingen nemen, functionee inteectuee vaardigheden, werk, ontspanning, gezondheid en veiigheid (De Beer, 2011). Anderzijds functioneren de jongeren sociaa-emotionee op een eeftijdsniveau dat ager igt dan hun kaendereeftijd. De jongeren ervaren hierdoor probemen in sociae situaties. Beperkte praktische zefredzaamheid Niet aeen ervaren ze probemen in de omgang met anderen, ze zijn ook gemakkeijk beïnvoedbaar. En door hun beperkte praktische zefredzaamheid zijn ze vaak afhankeijk van steun van anderen. Van invoed op wonen, vrije tijd en schoo/werk Het hebben van een LVB is van invoed op het functioneren in het gehee dageijks even. Het heeft betekenis voor de eefgebieden: wonen, vrije tijd en schoo/werk. 2 In deze tekst wordt gesproken van jongeren omdat deze handreiking geschreven is voor begeeiders van jongeren met een LVB. Deze definitie gedt echter voor ae mensen met een LVB. 6 Handreiking Baans in Beed

9 Bijkomende probematiek Een dee van de jongeren met een LVB heeft naast een beperkte inteigentie én probemen op het vak van sociaa aanpassingsvermogen ook nog bijkomende probemen. Het gaat dan om eerprobemen, psychiatrische stoornissen (zoas ADHD, oppositionee-opstandige gedragsstoornis en een autismespectrumstoornis), medisch-organische (ichameijke) probemen en/of probemen in het gezin en sociae context. De combinatie van LVB-specifieke kenmerken en deze bijkomende probemen komen tot uiting in (ernstige) gedragsprobemen die vragen om gespeciaiseerde zorg. Langdurig of structuree behoefte aan ondersteuning Bovengenoemde kenmerken en probemen zorgen ervoor dat deze jongeren, ook as ze vowassen zijn, begeeiding en opvang nodig bijven hebben ( Moonen & Verstegen, 2006) De kenmerken kunnen as vogt schematisch worden weergegeven (Moonen & Verstegen, 2006): LVB-specifieke kenmerken: bijkomende probematiek: komen tot een uiting in: inteigentie IQ eerprobeem psychiatrische stoornis Beperkt sociaa aanpassingsvermogen medischorganische probemen ernstig gedragsprobemen probemen in zezin en sociae context en eiden tot: chroniciteit / angdurige behoefte aan ondersteuning Ondersteuning bieden Om de ondersteuning goed aan te aten suiten bij wat de jongere met een LVB nodig heeft, moet de begeeider weten weke probemen de jongere op de verschiende gebieden ervaart. En hij moet inzicht hebben in het niveau van functioneren en de mogeijkheden en de beperkingen van de jongere. Dat is voor eke jongere verschiend, want eke jongere is uniek. Wanneer er bij een jongere met een LVB ook sprake is van ernstige gedragsprobemen, za de begeeider moeten weten weke specifieke ondersteuning en behandeing bij deze gedragsprobemen aansuit. Deze handreiking richt zich voornameijk op de benaderingswijze die aansuit bij de beperkingen van het hebben van een LVB en een beperkt sociaa aanpassingsvermogen en niet op de specifieke gedragsprobemen zoas ADHD en PDD-NOS. De handreiking biedt concrete handvatten om de ondersteuning aan te aten suiten bij wat de jongere nodig heeft, zodat hij uitgedaagd wordt tot ontwikkeing. Toekomstige woonvormen Over het agemeen kan gezegd worden dat vowassenen met een IQ tot 70 aangewezen zijn op een beschermde vorm van wonen, terwij degene met een IQ hoger dan 70 vaker een meer zefstandige vorm van wonen aankunnen. Handreiking Baans in Beed 7

10 1.2 De adoescentiefase In de adoescentiefase, de periode van ongeveer 12 tot 21 jaar, wordt de persoonijkheid gevormd en groeit de autonomie, het recht om zef te bepaen wat je doet, van het individu. Jongeren eren zef dingen doen en eigen keuzes maken. Hun zefstandigheid groeit. Bij jongeren met een LVB is sprake van een beperktere groei naar zefstandigheid. Ze bijven in bepaade mate afhankeijk van steun uit hun omgeving. Maar jongeren met een LVB hebben ook het recht om zef te bepaen weke keuzes ze maken in hun even. De mate waarin een jongere ater zefstandig kan functioneren is per individu verschiend en hangt af van zijn mogeijkheden en beperkingen en de ondersteuning die hij daarbij krijgt. Tijdens de adoescentiefase merken jongeren met een LVB steeds meer dat zij in hun ontwikkeing achter bijven op hun eeftijdgenoten zonder een LVB. Terwij hun eeftijdgenoten steeds zefstandiger eren functioneren, merken ze dat zij meer tijd nodig hebben om vaardigheden aan te eren die horen bij de ontwikkeingstaken in deze periode. En zij open tegen de grenzen aan van wat zij kunnen eren. Het acceptatieproces van het hebben van een LVB komt, door deze confrontatie met hun beperkingen, in deze periode nadrukkeijker naar voren. Het is voor jongeren met een LVB een moeiijk proces, zeker omdat het voor hen astig is te refecteren op hun eigen gedrag en de betekenis daarvan in reatie tot eeftijdgenoten. Eigen keuzes maken De praktijk: Simone, 13 jaar Simone gaat 3 keer in de week naar de naschoose dagbehandeing. Daar doen ze aerei activiteiten en jongeren mogen regematig zef kiezen wat ze wien doen. Simone vindt het moeiijk om te kiezen en ze weet eigenijk niet wat ze euk vindt. De begeeiders hepen haar door vooraf a voor haar een paar keuzes te maken uit de vee activiteiten. Ze eggen haar steeds 2 verschiende activiteiten voor waaruit Simone dan kan kiezen. Zo eert Simone een keuze maken, ze maakt kennis met verschiende activiteiten en ze eert ontdekken wat ze euk vindt om te doen. In de adoescentiefase gaan jongeren steeds meer eigen keuzes maken en ontdekken wat zij euk vinden en wat bij hen past. Hun identiteit wordt gevormd. Je kunt hen as begeeider ondersteunen bij het maken van verantwoorde keuzes, door hen te informeren weke keuzes er zijn, wat de gevogen van diverse keuzes (kunnen) zijn of wat het hen opevert. Om een goede keuze te kunnen maken, moeten jongeren weten waaruit ze kunnen kiezen, wat ze goed en minder goed kunnen en wat ze euk en minder euk vinden. Soms maakt een jongere geen goede keuze en misukt iets. Het is dan beangrijk dat je hem aat merken dat je hem te aen tijde steunt, dat hij fouten mag maken en dat hij van zijn fouten kan eren. Bied jongeren as begeeider de kans om zef te ontdekken wat zij wien, maar ste daarbij we duideijke en haabare doeen. Omdat er bij adoescenten met een LVB een koof bestaat tussen hun kaendereeftijd en hun ontwikkeingseeftijd is het niet gemakkeijk om as begeeider goed aan te suiten bij wat zij nodig hebben. Jongeren met een LVB hebben meer steun nodig dan eeftijdgenoten zonder LVB en zijn kwetsbaar en beïnvoedbaar in sociae situaties. Tegeijkertijd wien zij ook steeds meer zef bepaen en hun eigen keuzes maken, net as eeftijdgenoten. Groei in autonomie betekent osaten en de jongeren ruimte bieden om te experimenteren, terwij je hen as begeeider eigenijk in bescherming zou wien nemen, omdat ze in deze periode kwetsbaarder ijken dan ooit. In gesprek In deze periode is het beangrijk om de jongeren goed bij zaken te betrekken. Ze hebben steun en advies nodig bij het maken van keuzes en bij het eren omgaan met druk vanuit hun omgeving, bijvoorbeed wanneer andere jongeren hen mee wien trekken in ongewenst gedrag. Ga as begeeider in deze fase regematig met de jongeren in gesprek om te weten wat er speet, waar ze mee bezig zijn. Bespreek hoe zaken geopen zijn (wat ging goed en wat kan de vogende keer anders en hoe dan) en betrek ze bij het maken van afspraken en reges. Het eenzijdig opeggen van reges en afspraken werkt dikwijs averechts. Luister daarom goed naar de jongeren. Luisteren betekent niet meteen dat je het met ze eens bent, maar het gaat erom dat zij hun gevoeens en gedachten kwijt kunnen. Goed uisteren kan vee onbegrip wegnemen en zorgt ook dat je de jongeren, goed eert begrijpen. Zij moeten het gevoe krijgen dat begeeiders er atijd voor ze zijn, wat er ook gebeurt. 8 Handreiking Baans in Beed

11 Begeeiding As begeeider bied je jongeren met een LVB in de adoescentiefase ruimte voor persoonijke groei, reaistisch en passend bij hun ontwikkeingsniveau. Je aat hen op een veiige/verantwoorde manier vrij om zef dingen uit te proberen en te oefenen. Op die manier kunnen zij ontdekken wat zij kunnen en waar hun grenzen iggen. Tegeijkertijd moet je soms ook dingen voor ze doen of zaken overnemen. Zorg dat je de jongeren goed eert kennen. Probeer steeds in te schatten wat voor hen verantwoord is om zef te doen of te oefenen en weke ondersteuning zij echt nodig hebben. Sta daarvoor regematig sti bij zaken as: hoe ga ik handeen, hoe heb ik gehanded en is dit passend geweest bij wat zij nodig hebben. 1.3 Ontwikkeingstaken en vaardigheden In de adoescentiefase neemt de zefstandigheid van een jongere steeds meer toe. Dat betekent dat hij steeds meer vaardigheden eert, die horen bij deze ontwikkeingsfase. Eke evensfase, zo ook de adoescentiefase, heeft zijn eigen karakteristieke thema s of ontwikkeingstaken. Bij eke ontwikkeingstaak horen bepaade vaardigheden om die taak goed te kunnen uitvoeren. Er is sprake van baans as de jongere de vaardigheden beheerst die horen bij die ontwikkeingstaken. Ontwikkeingstaken zijn tijd en cutuur bepaad (Sot & Spanjaard, 2009). Zo maken jongeren tegenwoordig vee gebruik van socia media bij de ontwikkeingstaak opbouwen en onderhouden van vriendschappen en sociae contacten. De praktijk: Samir, 14 jaar Samir moet van zijn begeeider zijn kamer opruimen. Hij heeft het a vaker met zijn begeeider gedaan en aat dan zien dat hij dat goed kan. De begeeider heeft vandaag geen tijd om hem te hepen en zegt tegen Samir dat hij het zef moet doen. Andere keren ging dat immers hee goed. Samir gaat naar zijn kamer, maar komt a sne weer terug, zonder zijn kamer opgeruimd te hebben. Ik doe het niet, doe het zef maar roept hij boos naar de begeeider en oopt weg. Zijn begeeider wordt nu ook boos op hem en denkt dat Samir er geen zin in heeft. As ik erbij ben, doet hij het we, hij kan het dus we denkt de begeeider. De begeeider gaat met Samir in gesprek en probeert erachter te komen waarom Samir zijn kamer niet wi opruimen. Het bijkt dat Samir de vaardigheden as kamer vegen, was in de wasmand doen, gordijnen open doen en keren in zijn kast eggen goed beheerst. Maar omdat er vee spuen in zijn kamer rondsingeren weet hij in de chaos niet waar hij moet beginnen. Praktisch opruimen kan hij dus we, maar hij kan in een rommeige kamer niet overzien en niet bepaen waar hij moet beginnen. Hij kan dan geen start maken. Jongeren met een LVB hebben meer tijd nodig om zich vaardigheden, die horen bij ontwikkeingstaken, goed eigen te maken. Let er as begeeider daarom in deze periode op dat je niet te vee van hen vraagt. Ze zijn vaak minder zefredzaam dan ze wien aten merken. Voorkom dat de taak waar een jongere voor staat meer vaardigheden vraagt dan hij (op dat moment) in huis heeft en geef hem vodoende tijd om vaardigheden aan te eren. Vraag en verwacht je meer van een jongere dan hij aankan, dan kan dat negatieve gevogen hebben voor zijn functioneren en webevinden (De Beer, 2011). Dit kan zefs de persoonijke groei beemmeren. Tijdens de adoescentiefase wordt steeds duideijker weke vaardigheden, horend bij verschiende ontwikkeingstaken, een jongere zich eigen kan maken en waar zijn grens igt; zijn zogenaamde pafond. Ontwikkeingstaken adoescentieperiode Deze 8 ontwikkeingstaken voor jongeren van jaar (Sot & Spanjaard, 2009) geden voor ae jongeren die zich in de adoescentiefase bevinden, en niet aeen voor jongeren met een LVB. Gezien het feit dat de ontwikkeing van jongeren met een LVB over het agemeen op het niveau van de basisschooeeftijd igt, hebben zij de ontwikkeingstaken van deze eeftijd nog niet votooid. Voor vee jongeren met een LVB zijn daarom ook nog de ontwikkeingstaken van de basisschooeeftijd actuee. De discrepantie tussen enerzijds de ontwikkeingstaken van de adoescentieperiode en anderzijds de ontwikkeingstaken van kinderen in de eeftijd van 6-12 jaar moet daarom overbrugd worden. Handreiking Baans in Beed 9

12 Ontwikkeingstaken voor jongeren van jaar (Sot & Spanjaard, 2009): 1 Vormgeven aan veranderende reaties binnen het gezin Minder afhankeijk worden van de ouders en het bepaen van een eigen paats binnen de veranderende reaties in het gezin en de famiie. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: initiatief nemen in contact met ouders, zoas been; gesprek voeren met ouders; eigen mening durven geven tegen ouders; onderhandeen met ouders bij meningsverschien. 2 Participeren in werk of onderwijs Kennis en vaardigheden opdoen om een beroep uit te kunnen oefenen en een keuze te kunnen maken t.a.v. werk. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: op tijd naar schoo/werk gaan; uisteren naar eraar/baas en medeeeringen/coega s; vragen steen over dingen die onduideijk zijn; angere tijd achter ekaar met hetzefde werk bezig zijn; weten wat je we en niet kunt zeggen tegen je eraar/baas. 3 Zinvo invuen van vrije tijd Ondernemen van euke activiteiten in de vrije tijd en het zinvo doorbrengen van de tijd waarin er geen verpichtingen zijn. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: je aeen vermaken, bijvoorbeed door naar muziek te uisteren; met meerdere mensen een activiteit te doen, bijvoorbeed buiten een potje voetba speen; zef initiatief nemen om iets met anderen te doen; je op de hoogte steen van verschiende uitgaansmogeijkheden; weten waar je informatie kunt verzameen over (sport)verenigingen en hoe je hier id van kunt worden. 4 Creëren en onderhouden van eigen woon- en eefsituatie Zoeken of creëren van een pek waar je goed kunt wonen en het kunnen omgaan met huisgenoten. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: gezeig maken en houden van je eigen kamer; vui wasgoed regematig in de wasmand doen; regematig schoonmaken van je eigen kamer; rekening houden met huisgenoten (je muziek niet te hard aanzetten); eenvoudige maatijden bereiden; met ged omgaan (rond kunnen komen met je zakged). 5 Omgaan met autoriteiten, openbare insteingen en instanties Accepteren dat er instanties en personen boven je gested zijn; binnen gedende reges en codes opkomen voor je eigen beang. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: een vraag durven steen aan een autoriteit (zowe bekend as onbekend); je mening durven geven tegen een autoriteit; weten hoe je gebruik kunt maken van openbare geegenheden zoas postkantoor, ziekenhuis, banken en hupvereningsinsteingen; zefstandig gebruik maken van het openbaar vervoer. 6 Zorgdragen voor gezondheid en uiterijk Zorgen voor een goede ichameijke conditie en een verzorgd uiterijk, goede voeding en vermijden van risico s op bijvoorbeed overgewicht, acohomisbruik en drugsgebruik. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: dageijks wassen of douchen en tandenpoetsen; op tijd ondergoed en sokken verschonen; je op een verzorgde manier keden; op tijd en regematig sapen; verantwoord gebruik van acoho; gebruik maken van medische voorzieningen (huisarts, tandarts, apotheek, ziekenhuis). 7 Opbouwen en onderhouden van vriendschappen en sociae contacten Contacten eggen en onderhouden, oog hebben voor wat contacten met anderen kunnen opeveren, opensteen voor vriendschappen, vertrouwen geven en ontvangen, wederzijdse acceptatie. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: contact eggen; contact onderhouden; afspraken maken en nakomen; gesprek voeren met eeftijdgenoten; oog hebben voor gevoesuitingen van anderen; uitdrukking geven aan je eigen gevoe; om hup vragen as je iets niet kunt of niet weet; nee zeggen as anderen je iets wien aten doen wat je eigenijk niet prettig vindt. 8 Vormgeven aan intimiteit en seksuaiteit Ontdekken wat mogeijkheden en wensen zijn in intieme en seksuee reaties. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: contact eggen met iemand die je hee euk/ief vindt; durven uitkomen voor je seksuee voorkeur; weten wat je zef we en niet prettig vindt; nee zeggen as je iets niet wit; zorgdragen voor voorbehoedsmiddeen. 10 Handreiking Baans in Beed

13 Ontwikkeingsstaken voor kinderen van 6-12 jaar (PI Research, competentieijst 1999, versie 1.0) 1 Omgaan met ouder(s) en famiie Het vergroten van de onafhankeijkheid ten opzichte van ouders en contact onderhouden met broertjes, zusjes en overige famiie. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: ouders om hup vragen as je iets niet kunt; overeggen met ouders as je iets wit, of over afspraken; een speetje doen met broertjes of zusjes; as je iets niet wit dit op een rustige toon tegen andere gezinseden zeggen. 2 Omgaan met vowassenen Contact maken en onderhouden met (on-)bekende vowassenen en accepteren dat vowassenen een bepaade mate van gezag over je hebben. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: uisteren as een vowassene tegen je praat; een compiment ontvangen van een vowassene; rustig reageren as een vowassene tegen je zegt dat je iets niet goed hebt gedaan; in de omgang met vowassenen een onderscheid maken tussen bekende en onbekende vowassenen (zowe in fysieke as verbae omgang). 3 Omgaan met eeftijdgenoten Het aanknopen en onderhouden van (vriendschappeijke) contacten met eeftijdgenoten. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: een gesprekje beginnen en op gang houden; as je met een vriendje speet, overeggen wat je gaat doen en wie weke ro krijgt; met meerdere kinderen tegeijk speen; weten hoe anderen zich voeen in een bepaade situatie en hoe dat komt (bijvoorbeed verdrietig as iemand gevaen is). 4 Zorgdragen voor eigen gezondheid en veiigheid Zorgen voor eigen ichaam en keuzes maken met betrekking tot eigen gezondheid en veiigheid. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: zefstandig wassen voor de wastafe en douchen; eke dag schoon ondergoed aantrekken en weten waarom je dit doet; zef keding uitzoeken voor de vogende dag (as bovenkeding vies is schone keding kaareggen); zeggen dat je je niet ekker voet of ergens pijn hebt; weten hoe je veiig omgaat met zaken as eektriciteit, schoonmaakmiddeen, vuur en weten weke risico s er aan verbonden zijn. 5 Invuen van vrije tijd Ondernemen van euke activiteiten in de vrije tijd en het op een euke manier doorbrengen van de tijd dat er geen verpichtingen zijn. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: jezef aeen vermaken; je met anderen vermaken; jezef binnen en buiten vermaken; voorkeur krijgen voor bepaade hobby s; variatie aanbrengen in de keuze voor activiteiten; id zijn van een cub of vereniging (scouting/zwemmen et cetera.); zefstandig naar een cub of vereniging gaan. 6 Deenemen aan het basisonderwijs Participeren in het basisonderwijs om die vaardigheden en kennis te verkrijgen die noodzakeijk zijn om in de sameneving te kunnen functioneren. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: op tijd kaar staan om naar schoo te gaan; uisteren naar de eraar en kasgenoten; as je iets niet weet dit vragen aan de eerkracht; op je paats bijven zitten; met anderen samen kunnen werken; huiswerk onthouden, meenemen naar huis en aten zien. 7 Nemen van deeverantwoordeijkheden in de thuissituatie Thuis meehepen met de dageijkse gang van zaken en nemen van deeverantwoordeijkheden voor broertjes en zusjes. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: je eigen kamer opruimen (keding en speegoed in een kast, stripboeken op een stape); de deur opendoen as er gebed wordt; tafe dekken en afruimen; uit jezef (mee-)hepen met een kusje in huis; drinken voor jezef en een ander inschenken. Handreiking Baans in Beed 11

14 8 Gebruik maken van basae infrastructuren Buiten je huis de weg weten en gebruik maken van de basae infrastructuree voorzieningen, zoas openbaar vervoer, gedsysteem, communicatiemiddeen enzovoort. Bijbehorende vaardigheden zijn bijvoorbeed: kunnen fietsen; verkeersreges kennen; weten hoe je veiig kunt oversteken en waar je in de buurt (extra) goed moet uitkijken; boodschappen doen (weten weke producten waar gekocht kunnen worden); zefstandig reizen met de bus of de trein (jonge kinderen onder begeeiding). Uit interviews is naar voren gekomen dat voor jongeren met een LVB eigenijk een 9de ontwikkeingstaak toegevoegd moet worden: eren accepteren dat je een icht verstandeijke beperking hebt. In deze evensfase open jongeren met een LVB er nameijk in hun dageijks even steeds vaker tegenaan dat zij minder vaardigheden kunnen aaneren in hun groei naar zefstandigheid, vergeeken met eeftijdgenoten zonder een LVB. Het is een directe confrontatie met de eigen beperkingen, waar deze jongeren vaak moeiijk mee om kunnen gaan. 9e Ontwikkeingsstaak voor adoescenten met een LVB: Accepteren van het hebben van een icht verstandeijke beperking Ontdekken wat eigen mogeijkheden en beperkingen zijn en weten wat dat betekent voor (toekomstig) werk, wonen en vrije tijd. Dat gedt ook voor specifieke eerprobemen die jongeren met een LVB ondervinden, met bijbehorende probematiek en consequenties voor het aaneren van vaardigheden die horen bij de verschiende ontwikkeingstaken. Het hebben van een LVB, met bijkomende probematiek, heeft dus invoed op het aaneren van vaardigheden die horen bij de ontwikkeingstaken van adoescenten met een LVB. Voorbeeden van de invoed van de LVB op ontwikkeingstaken van de adoescent (De Beer, 2011) Vormgeven aan veranderende reaties binnen het gezin: autonomie ten opzichte van ouders Voorbeeden van vaardigheden zijn: Geven en nemen in discussie met ouders; accepteren dat ouders niet aes van je begrijpen; minder afhankeijk zijn van goedkeuring. Voorbeeden van de invoed van de LVB op deze ontwikkeingstaak zijn: Meer en anger controe nodig van ouders, bijvoorbeed omdat het anger duurt voordat waarden en normen geïnternaiseerd zijn. Opbouwen en onderhouden van vriendschappen en sociae contacten Voorbeeden van vaardigheden zijn: Iets voor een ander doen; vertrouwen tonen; probeem opossen; humor begrijpen en toepassen. Voorbeeden van de invoed van de LVB op deze ontwikkeingstaak zijn: Sociae vaardigheden zijn beperkt. Iemand met een LVB heeft vaak weinig zefvertrouwen, is afhankeijk van wat de ander van hem vindt en is beperkt in staat om op een adequate manier vriendschappen te onderhouden. Is daardoor gevoeig voor de groepsnorm (om erbij te horen); neemt gemakkeijk waarden en normen over van de peergroup. Vormgeven aan intimiteit en seksuaiteit Voorbeeden van vaardigheden zijn: Contact eggen, aanvoeen weke intimiteit de ander wenst, soa s voorkomen, nee kunnen zeggen en nee van een ander kunnen inschatten en accepteren. Voorbeeden van de invoed van de LVB op deze ontwikkeingstaak zijn: Minder empatisch vermogen met as gevaar dat eigen gevoe gedrag stuurt. 12 Handreiking Baans in Beed

15 De adoescentiefase vraagt dus om ruimte om, op een veiige manier, de grenzen van het eigen kunnen en een zo groot mogeijke eigen mate van zefstandigheid te ontdekken. Tijdens deze periode in de ontwikkeing wordt steeds duideijker in weke mate een jongere zefstandig kan functioneren, weke vaardigheden hij beheerst en weke ondersteuning hij waarbij nodig za bijven hebben. De verwachting bij jongeren met een LVB is dus niet dat ze ae vaardigheden, horend bij de 8 ontwikkeingstaken, zodanig zuen beheersen dat voedige zefredzaamheid bereikt wordt. In de oop van deze fase gaat de begeeider dan ook samen met de jongere op zoek naar een geschikte pek om ater zo zefstandig mogeijk te kunnen gaan wonen, passend bij zijn mogeijkheden en met vodoende ondersteuning. Om een jongere te motiveren tot verandering of verbetering van een situatie, is het nodig dat hij weet wat hij beangrijk vindt. Soms is het voor een jongere astig te bedenken wat hij nu precies beangrijk vindt, of is het moeiijk om dit concreet onder woorden te brengen. Op deze website vind je een groot aanta doeen, verdeed over een aanta onderwerpen. De onderwerpen die staan vermed onder het kopje Doekaarten en vervogens Jongeren komen sterk overeen met de ontwikkeingstaken zoas Sot (2009) die heeft opgested. Ze zijn daarom goed te gebruiken om de jongere te ondersteunen bij het maken van eigen keuzes en in wat hij beangrijk vindt om te eren. De onderwerpen zijn: 1 Wonen en even 2 Ouders en gezin 3 Vrije tijd 4 Instanties en autoriteiten 5 Reaties, intimiteiten en seksuaiteit 6 Gezondheid en uiterijk 7 Schoo en werk 8 Vriendschap en sociae contacten Op de website kunnen per onderwerp één of meerdere doeen die de jongere beangrijk vindt aangevinkt worden. Daarna kan door het beantwoorden van een aanta vragen bekeken worden hoe hij die doeen denkt te (kunnen) behaen. 2 Passende ondersteuning In dit hoofdstuk werken we uit waarom het van beang is om jongeren met een LVB passende ondersteuning te bieden. Er wordt beschreven wat de consequenties zijn wanneer dit niet goed gebeurt en ze overvraagd of ondervraagd worden. Ook worden mogeijke signaen in het gedrag van de jongeren en van begeeiders op een rij gezet, zodat je over- of ondervraging kunt herkennen. Dan kun je je ondersteuning tussentijds bijsturen. Het is de opvoedtaak van begeeiders om jongeren met een LVB passende ondersteuning te bieden. Ondersteuning is de manier waarop begeeiders in interactie en diaoog met de jongeren hun benaderingswijze vormgeven. De ondersteuning is passend wanneer de jongeren de adviezen en suggesties ter harte nemen en de ontwikkeing gestimueerd wordt. Wanneer de ondersteuning niet aansuit bij wat de jongeren nodig hebben, open zij het risico overvraagd te worden. Maar zij kunnen ook te vee worden beschermd en daardoor ondervraagd worden. Dat kan stress en frustratie bij hen opeveren en probeemgedrag versterken of zefs veroorzaken. De ontwikkeing van de jongeren wordt zo beemmerd. De benaderingswijze krijgt vorm in de reatie van de begeeider met de jongere. De begeeider creëert mogeijkheden voor persoonijke groei van de jongere. Hij daagt de jongere as het ware uit om zich te ontwikkeen. Daarbij zorgt hij ervoor dat hij de jongere niet over- of ondervraagt. Het vormgeven van een betekenisvoe, goede reatie tussen begeeider en jongere, of dat nu een jongere met of zonder LVB is, vraagt specifieke kwaiteiten en vaardigheden van die begeeider (Wiems & Embregts, 2011), zoas invoeend vermogen, sensitiviteit, oprechte betrokkenheid en goed kunnen uisteren. Handreiking Baans in Beed 13

16 2.1 Uitdaging De Russische psychooog Vygotsky egt in zijn theorie van de zone van naaste ontwikkeing uit dat een kind nieuwe dingen kan eren met ondersteuning van vowassenen (Kohnstamm, 2009). Hij gaat ervan uit dat zowe kenmerken van het kind as kenmerken van de vowassenen, in sociae interactie met ekaar, het effect van het eerproces bepaen. De vowassene maakt ontwikkeing mogeijk door het kind een stapje vooruit te brengen. As een vowassene aansuit bij wat een kind aeen kan en hept bij wat het nog niet kan, kan het kind kennis en vaardigheden opdoen die het kind aeen nog niet had kunnen verwerven. Vanuit dit idee is het dus van beang dat ook een begeeider van een jongere met een LVB een actieve houding aanneemt. Hij bedenkt uitdagende activiteiten, uistert en kijkt goed naar de jongere, en hij gaat na wat de jongere bereikt heeft met een activiteit. Kortom: de begeeider daagt in reatie met de jongere, die jongere uit tot ontwikkeing. Hij prikket hem tot eren en het ontdekken van nieuwe dingen en kijkt daarbij goed wat de jongere a zef kan en wat hij aan ondersteuning nodig heeft. In interactie met de jongere maakt de begeeider groei op de diverse gebieden van de ontwikkeing mogeijk, zoas eren omgaan met emoties en het vergroten van sociae vaardigheden. In een uitdagende reatie weet de begeeider de jongere te motiveren voor zijn eigen ontwikkeing, door te werken aan een reaistisch (toekomst)perspectief samen met de jongere. Motivatie is een beangrijke drijfveer tot ontwikkeing (Pauy & Groenen, 2010). De begeeider geeft de jongere het gevoe dat hij gewaardeerd wordt en zorgt daardoor dat de jongere geooft in zijn eigen kunnen en pezier beeeft aan wat hij kan. Beangrijk is dat een jongere een gevoe van onafhankeijkheid (autonomie) ervaart. Dat gebeurt as de jongere het gevoe krijgt iets te kunnen ondernemen zonder dat anderen hem daarbij moeten hepen. Dat vergroot zijn zefvertrouwen. Over het agemeen doen jongeren met een LVB meer negatieve ervaringen op dan degenen die zich normaa ontwikkeen. A van jongs af aan worden ze geconfronteerd met het feit dat ze minder gemakkeijk eren dan eeftijdgenoten. Ze ondervinden a vroeg dat ze het minder goed doen en vaak minder positieve feedback krijgen uit hun omgeving. Hierdoor geven jongeren met een LVB sneer op, gaan ze niet meer zo sne een nieuwe uitdaging aan en doen ze dus ook minder succeservaringen op. De jongeren ontwikkeen hierdoor eerder een negatief zefbeed, ze voeen zich eerder onzeker en hebben minder zefvertrouwen. Dit heeft invoed op hun verdere ontwikkeing van eigenheid of identiteit en groei naar zefstandigheid en onafhankeijkheid. Jongeren met een LVB zijn bijvend afhankeijk van ondersteuning door anderen om adequaat te kunnen functioneren in de maatschappij. Het stimueren van hun ontwikkeing door midde van een uitdagende en motiverende reatie biedt hen optimae kansen voor groei en ontwikkeing. Het vergroot hun zefredzaamheid en biedt hen perspectief op een vowaardige pek in de maatschappij. Samengevat eidt een uitdagende reatie tot: het opdoen van succeservaringen. Een jongere ervaart dat hij iets kan; dit stimueert en motiveert hem om verder te eren. openstaan voor wat hem aangereikt wordt. Een uitdagende situatie waarbinnen een jongere ontspannen kan zijn, waarin hij euke dingen doet en pezier beeeft, stet hem in staat om nieuwe dingen te eren. Hij is ontvankeijker voor een gesprek met zijn begeeider en neemt gemakkeijker adviezen en suggesties aan. vergroten van zefstandigheid. De jongere krijgt de steun en ruimte om nieuwe vaardigheden te eren. een groeiend zefvertrouwen. Het basisgevoe van de jongere wordt positief versterkt, de jongere gaat zich krachtiger en sterker voeen en kan trots zijn op zichzef. het vergroten van een gevoe van autonomie. Door de jongere passende ruimte te bieden om zef dingen te doen en te ondervinden, groeit het gevoe dat hij zef iets kan. Hij krijgt het gevoe onafhankeijk te zijn en eigen keuzes te kunnen maken. Dit vergroot zijn gevoe van webevinden en verbetert zijn kwaiteit van bestaan. 2.2 Overvraging en ondervraging As een uitdagende en motiverende reatie zorgt dat de jongere zich kan ontwikkeen, dan zorgt een te beschermende reatie, waarin een jongere weinig ruimte krijgt, voor het tegenovergestede effect. 14 Handreiking Baans in Beed

17 Hij krijgt dan onvodoende kansen om nieuwe vaardigheden aan te eren. Dit beperkt de mogeijkheid om zijn gevoe van zefvertrouwen en onafhankeijkheid te vergroten. Wordt hem te vee gevraagd, wordt hij overschat, dan heeft dat een ook negatief effect op zijn ontwikkeing. Overvraging eidt tot het gevoe niets goed te doen en te faen. Van overvraging is sprake wanneer meer van iemand gevraagd wordt dan hij in werkeijkheid (aan) kan. Wanneer jongeren met een LVB worden over-, of ondervraagd, kunnen gedragsprobemen ontstaan of worden versterkt. Het kan stress en frustratie veroorzaken. Gebeurt dit angere tijd, dan kan internaiserend of externaiserend probeemgedrag ontstaan. Zoek daarom as begeeider naar een goede baans tussen vodoende probeerruimte bieden en uitdagen, zonder te vee van jongeren te vragen, en ondersteun hen daarbij waar nodig. Dit is geen eenvoudige opgave. Jongeren met een LVB ontwikkeen vaak op meerdere ontwikkeingsgebieden, cognitief en sociaa-emotionee, een verschiend niveau. Zo kan een jongen met een LVB van 16 jaar zeer geïnteresseerd zijn in meisjes en verkering krijgen passend bij de puberteit, maar zich tegeijkertijd over seksuaiteit uitaten op het emotionee ontwikkeingsniveau van een 3 tot 6 jarige. Bijvoorbeed door te giecheen over de p van.pieme. Daar moet je as begeeider rekening mee houden door het functioneren van jongeren met een LVB op a deze terreinen te kennen. 2.3 Signaen van over- en ondervraging Je kunt over- en ondervraging zovee mogeijk proberen te voorkomen door het functioneringsniveau van jongeren te kennen. Op basis daarvan kun je bepaen in weke mate je een jongere moet ondersteunen. Maar zefs dan kun je over- of ondervraging niet atijd voor zijn. As begeeider ukt het dus niet atijd direct de juiste toon te vinden. Maar regematig refecteren hoe je gehanded hebt en of je handeen het gewenste effect had, hept we. Zoas eerder opgemerkt kan over- en ondervraging eiden tot internaiserend of externaiserend probeemgedrag. Het is dus beangrijk dat je as begeeider signaen in een vroeg stadium herkent, zodat je jouw benaderingswijze op tijd kunt aanpassen. Onderzoek daarom bij bepaad gedrag of sprake kan zijn van onder- of overvraging en bekijk wat je in jouw ondersteuning anders kunt aanpakken. Groepsinterviews onder begeeiders, voor deze handreiking, everden de vogende praktijksignaen op, waaraan je onder- of overvraging mogeijk kunt herkennen: Mogeijke signaen van overvraging bij de jongere: De jongere doet opeens niet meer wat hij eigenijk we kan, vaardigheden moeten opnieuw uitgeegd worden. De jongere geeft aan dat hij het zat is. De jongere snapt het niet. De jongere is gefrustreerd: hij wordt boos, hij toont emoties van onmacht, hij trekt zich terug. De jongere zegt ja en amen, maar doet toch niet wat er van hem wordt gevraagd. De jongere ontoopt wat er van hem gevraagd wordt. De jongere vertoont ander, opmerkeijk gedrag dan je van hem gewend bent: is angstig, trekt zich terug, toont boosheid, is onrustig, is sne geïrriteerd. De jongere geeft aan ichameijke kachten te hebben. De jongere vertoont zefverwondend gedrag (automutiatie). De jongere gaat vee in discussie. De jongere vertoont sterk zefbepaend gedrag, is sociaa grensoverschrijdend. Er ontstaan probemen in sociae reaties: conficten, ruzies, uit de kas gezet worden. De jongere vraagt meer aandacht dan normaa, hij vertoont caimend gedrag. Handreiking Baans in Beed 15

18 Mogeijke signaen van ondervraging bij de jongere: De jongere is gefrustreerd, wordt dwars en hij geeft aan dat hij het zat is. De jongere wordt passief en doet weinig. De jongere vertoont ander, opmerkeijk gedrag dan je van hem gewend bent: toont boosheid, is sne geïrriteerd. De jongere gaat vee in discussie. De jongere vertoont sterk zefbepaend gedrag, is sociaa grensoverschrijdend. Er ontstaan probemen in sociae reaties: conficten, ruzies, uit de kas gezet worden. Houd er we rekening mee dat deze signaen ook het gevog kunnen zijn van bijkomende probematiek van ADHD en PDD-NOS. As dat het geva is vraagt dat om specifiek handeen. De praktijk: Patricia, 14 jaar De ouders van Patricia wien dat zij, nu ze 14 is geworden, ook haar steentje bijdraagt in het huishouden. Iedereen doet een taak en Patricia krijgt de taak vaatwasser inruimen. Omdat haar broer deze taak a eerder een tijd heeft gedaan, gaan haar ouders ervan uit dat Patricia a ang heeft gezien hoe je een vaatwasser inruimt. Maar de eerste week gaat het meteen heemaa mis. Eke keer gipt Patricia aan het einde van de maatijd naar haar kamer en as haar moeder haar wijst op haar taak krijgt ze en grote mond. Patricia weigert de vaatwasser in te ruimen. Moeder denkt dat ze te maken heeft met een opstandige puber die geen zin heeft in het uitvoeren van taken. In werkeijkheid weet Patricia niet waar ze moet beginnen met inruimen en vermijdt de taak door weg te gippen. As begeeider kun je ook bij jezef bepaade gedachten, gevoeens en gedrag opmerken, dat kan duiden op over- of ondervraging van jongeren. Vaak gaat het om vergeijkbare signaen as bij de jongeren. Het ijkt een parae proces: wat bij de jongere gebeurt, roept hetzefde op bij de begeeider. Mogeijke signaen van overvraging bij de begeeider: De begeeider raakt geïrriteerd en/of gefrustreerd door het gedrag van de jongere. De begeeider kan beeving en feiten niet meer van ekaar onderscheiden, aes wordt subjectief en negatief gekeurd. Het gedrag van de jongere conficteert met de eigen normen en waarden van de begeeider. De begeeider heeft het gevoe/idee de jongere niet de juiste ondersteuning te kunnen bieden. De jongere is ongrijpbaar voor de begeeider en de begeeider vraagt zich af wat hij daarmee moet. De begeeider trekt de grenzen, reges en afspraken strakker aan. De begeeider gaat de jongere te vee controeren en in de gaten houden. De begeeider begrijpt de jongere niet. De begeeider heeft het gevoe dat er iets niet kopt (zogenaamd onderbuikgevoe ). De begeeider voet zich schudig en heeft het gevoe dat het aan hem igt, dat hij het niet goed doet, bijvoorbeed dat hij iets niet goed heeft uitgeegd. De begeeider gaat meer in overeg of discussie met een (coega)begeeider over de wijze van begeeiden of opvoeden. De begeeider heeft meer dan anders de behoefte om bij zijn coega te toetsen wat hij en de ander doet en wek effect dat heeft. De begeeider heeft dus meer behoefte om te refecteren op zijn eigen handeen. De begeeider kan nog moeiijk kijken naar wat de jongere aan ondersteuning van hem nodig heeft. 16 Handreiking Baans in Beed

19 Mogeijke signaen van ondervraging bij de begeeider: De begeeider raakt geïrriteerd en/of gefrustreerd door het gedrag van de jongere. De begeeider heeft het gevoe/idee de jongere niet de juiste ondersteuning te bieden. De jongere is ongrijpbaar voor de begeeider en de begeeider vraagt zich af wat hij ermee moet. De begeeider begrijpt de jongere niet. De begeeider heeft het gevoe dat er iets niet kopt (zogenaamd onderbuikgevoe ). 2.4 Het zoeken naar baans Het afstemmen van de ondersteuning van de begeeider op wat de jongere nodig heeft, is atijd een dynamisch proces. Een proces tussen mensen waarbij situaties voortdurend veranderen, zeker bij jongeren die zich ontwikkeen. In de aedaagse omgang moet je as begeeider voortdurend rekening houden met wat jongeren met een LVB we en niet aankunnen. Je moet ze zef aten doen wat zij zef kunnen en ondersteuning bieden waar dat noodzakeijk is. Pas daar in je benadering je houding en communicatie steeds op aan! In dit proces bied je dus het ene moment misschien te weinig en het andere moment juist te vee ondersteuning, waardoor je een jongere overvraagt of onderschat. Ondersteunen en osaten Om te kunnen bepaen in hoeverre je de jongere ondersteunt of juist osaat neem je as uitgangspunt wat de jongere kan en waar hij in kan groeien. Stimueer de jongere daar waar hij zich in kan ontwikkeen. En voorkom dat je je vanuit bezorgdheid te vee richt op de probemen die het hebben van een icht verstandeijke beperking in het dageijks even met zich meebrengt. Hee begrijpeijk, want je wit voorkomen dat jongeren faaervaringen opdoen. Maar het risico is we dat je dan te vee rekening houdt met wat een jongere niet kan en hem te vee in bescherming neemt. Daardoor kan hij minder eerervaringen opdoen. Ieder mens, ook een jongere met een LVB, heeft uitdaging en prikkes nodig om zich te ontwikkeen. Neem je zaken te sne uit handen, dan ontneem je jongeren de kans om te eren en om zich zo optimaa mogeijk te ontwikkeen. Neem je te vee over, dan ervaren jongeren ook minder het gevoe van regie over hun eigen even. Maar juist het ervaren van regie over je eigen even, maakt je sterk, geeft je zefvertrouwen en biedt je de mogeijkheid om je te ontwikkeen tot een eigen individu. Betutte de jongeren met een LVB daarom niet, maar ondersteun ze in hun deename aan de maatschappij. Zie het as een taak om atijd op zoek te gaan naar het best (meest) haabare dat een jongere aan vaardigheden kan aaneren. Feiteijk gedt dit voor eke begeeider of hij nu een jongere met of zonder een LVB begeeidt. En eke jongere heeft zijn eigen grens, het zogenaamde pafond, aan wat hij zich eigen kan maken. Houd er ook rekening mee dat het pafond van wat haabaar is bij de groep jongeren met een LVB ager igt dan de omgeving vaak van hen verwacht. Overvraag jongeren niet vanuit een te hoge verwachting! Concusie Om de ondersteuning goed af te stemmen en bij te sturen op wat jongeren met een LVB nodig hebben, is het beangrijk dat je ze as begeeider goed kent. Maar ook dat je goed inschat en aanvoet wat ze aan ondersteuning nodig hebben en waar je as begeeider een stapje terug kunt/moet doen. Daarvoor moet een begeeider zowe het niveau van cognitief as sociaa-emotionee functioneren van de jongeren goed (eren) kennen. Maar ook het functioneren dat past bij hun ontwikkeingseeftijd en de ontwikkeingsfase van de adoescentie. Aeen dan ben je as begeeider in staat die ondersteuning te bieden, die aansuit bij wat jongeren met een LVB nodig hebben. Handreiking Baans in Beed 17

20 Doorgetrokken ijn: begeeider Stippeijn: jongere Afbeeding 1: Schematische weergave van een beperkte afstemming tussen begeeider en jongere Het zoeken naar de baans in de reatie van begeeider met de jongere kan weergegeven worden as een gofbeweging. De jongere functioneert niet geijkmatig in een rechte ijn vooruit. De begeeider probeert in zijn ondersteuning zo goed mogeijk aan te suiten bij wat de jongere aan steun nodig heeft. De ene keer schat de begeeider in dat hij een stapje vooruit moet maken, de andere keer doet hij een stapje terug (Vugts-De Groot, 2010). Doorgetrokken ijn: begeeider Stippeijn: jongere Afbeeding 2: Schematische weergave van een goede afstemming tussen begeeider en jongere 18 Handreiking Baans in Beed