Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding. Management, Economie en Recht voltijd. Hogeschool Utrecht

Transcriptie

1 Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht voltijd Hogeschool Utrecht

2

3 Scheveningseweg KV Den Haag T (070) F (070) I E info@hobeon.nl Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht voltijd, CROHO nr Hogeschool Utrecht Hobéon Certificering BV november 2008 Auditteam: W.L.M. Blomen Drs. H.W. Wierda Dr. H.W. Stuurman M. Collenteur Secretaris: Drs. D.P.M. de Koning

4

5 INHOUDSOPGAVE 1. INLEIDING Functie van het rapport Bereik van de beoordeling Karakteristiek van de opleiding Facultaire audit Faculteit Economie & Management Aanpak Beoordelingsprocedure en werkwijze Beslisregels Auditteam Deelnemers visitatie Programma visitatie 1 juli BEVINDINGEN EN BEOORDELING 11 Onderwerp 1: Doelstellingen Opleiding 11 Facet 1.1. Domeinspecifieke Eisen 11 Facet 1.2. Niveau Bachelor 17 Facet 1.3. Oriëntatie HBO 21 Onderwerp 2: Programma 24 Facet 2.1. Eisen HBO 24 Facet 2.2. Relatie tussen Doelstellingen en Inhoud Programma 29 Facet 2.3. Samenhang Programma 34 Facet 2.4. Studielast 38 Facet 2.5. Instroom 41 Facet 2.6. Duur 44 Facet 2.7. Afstemming tussen Vormgeving en Inhoud 45 Facet 2.8. Beoordeling en Toetsing 48 Onderwerp 3: Inzet van Personeel 54 Facet 3.1. Eisen HBO 54 Facet 3.2. Kwantiteit Personeel 56 Facet 3.3. Kwaliteit Personeel Onderwerp 4: Voorzieningen Facet 4.1. Materiële Voorzieningen 62 Facet 4.2. Studiebegeleiding 65 Onderwerp 5: Interne Kwaliteitszorg 69 Facet 5.1. Evaluatie Resultaten 69 Facet 5.2. Maatregelen tot Verbetering 72 Facet 5.3. Betrekken van Medewerkers, Studenten, Alumni en Beroepenveld 74 Onderwerp 6: Resultaten Facet 6.1. Gerealiseerd Niveau Facet 6.2. Onderwijsrendement SAMENVATTEND OORDEEL Oordeelschema HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht Integraal oordeel/ advies aan NVAO 84 Bijlage I: Curricula Vitae auditoren en onafhankelijkheidsverklaringen auditoren Bijlage II: Programma visitatie 1 juli 2008

6

7 1. INLEIDING 1.1. Functie van het rapport Het onderhavige rapport bevat het advies aan de NVAO dat door Hobéon Certificering als Visiterende en Beoordelende Instantie is opgesteld ten behoeve van de accreditatie van de in paragraaf 1.2 genoemde HBO bachelor opleiding Bereik van de beoordeling De Hogeschool Utrecht (HU) verzorgt een HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht (MER) waarvan de voltijdse variant is ondergebracht in het Institute for Business Administration en de deeltijdse variant in het Centre for Business & Management (CBM) onder de noemer Parttime Management Opleidingen (PMO). Zowel het Institute for Business Administration als het CBM vallen onder de Faculteit Economie & Management (FEM). Hobéon Certificering heeft als Visiterende en Beoordelende Instantie (VBI) het deeltijdonderwijs van de FEM in een apart traject beoordeeld. Voor de beoordeling hiervan wordt verwezen naar het adviesrapport Parttime Management Opleidingen. Het onderhavige rapport heeft betrekking op: Management, Economie en Recht, voltijd crohonummer De basis voor het onderzoek van Hobéon Certificering werd gevormd door de Management Review van de opleiding Management, Economie en Recht (hierna: MER). In overleg met de opleiding is besloten om voort te bouwen op de facultaire audit die begin 2007 heeft plaatsgevonden (zie 1.4). In de Management Review heeft de opleiding bij elk facet aangegeven hoe de samenhang met de facultaire audit is uitgewerkt: waar van toepassing heeft de opleiding verwezen naar de facultaire audit of een korte toelichting gegeven op de opleidingsspecifieke invulling van het facultaire beleid Karakteristiek van de opleiding De opleiding Management, Economie en Recht valt onder het Institute for Business Administration dat onderdeel is van de Faculteit Economie & Management. De FEM biedt zowel beginnende beroepsbeoefenaars als professionals bachelor- en masteropleidingen aan op het gebied van business studies. Zij heeft momenteel circa 5400 studenten. De faculteit profileert zich als een kennisonderneming, waarbij zowel de betrokkenheid van medewerkers en studenten als contact met het regionale bedrijfsleven en opleidingsinstituten in binnen- en buitenland essentieel is. De FEM heeft deze visie geoperationaliseerd door de introductie van het concept brede business school, waarin drie zelfstandige instituten met elk specifieke vakspecialismen samen het geheel van de business school vormen. Deze kennisdomeinen zijn marketing & commerce, business administration en business economics Onderdeel van het concept brede business school is een overkoepelende propedeuse, waarbij het eerste halfjaar geheel gemeenschappelijk is en het tweede half jaar is afgestemd op een van de drie instituten van de FEM. Het eerste half jaar staat vooral in het teken van oriëntatie op opleiding en beroep en het aanleren van basiskennis en vaardigheden. Studenten maken in dit jaar kennis met de vraagstukken die een rol spelen in de diverse beroepen, waarvoor de FEM opleidt. Tijdens de tweede helft van de propedeuse begint de verdieping in de definitief gekozen richting en vindt ook selectie plaats. Vanaf het tweede studiejaar is het curriculum toegespitst op de specifieke opleiding die de student heeft gekozen. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 1

8 Achtergrond opleiding MER in het algemeen De opleiding Management, Economie en Recht is in 1993 ontstaan - aanvankelijk onder de naam Juridisch Bestuurlijke Opleiding (JBO) - door een integratie van de toenmalige opleidingen Bestuurskunde (BSK), de opleiding Openbaar Bestuur (OB) en de Economisch-juridische opleiding. De opleiding MER kende aanvankelijk vier afstudeerrichtingen: Bestuurskunde, Openbaar Bestuur, Bank- en Verzekeringswezen en Onroerend Goed en Makelaardij. Het profiel van de opleiding Management, Economie en Recht is voor het eerst beschreven in het Eindrapport Hernieuwde opleidingsprofielen Sector hoger economisch onderwijs ( s-gravenhage, november 1993), de zogeheten Van Raak documenten. Het doel van de opleiding is studenten op te leiden tot generalistische en breed inzetbare functionarissen. Daarbij wordt gedacht aan staf- en lijnfuncties in kleinere en grotere bedrijven in de profitsector, de overheid en de non-profitsector. Onder meer naar aanleiding van aanbevelingen van de visitatiecommissie MER in 1996 heeft het LOO-MER (Landelijk Overleg Opleidingen-MER) het opleidingsprofiel geëvalueerd. Dat heeft geleid tot een nieuw Beroeps- en opleidingsprofiel (LOO-MER, 1999). Daarin wordt vastgesteld dat het onderscheidende van alle MER-functies het integratieve bedrijfskundige karakter is. De MER-afgestudeerde heeft verstand van complexe processen in organisaties en wel in hun onderlinge samenhang. De componenten management, economie en recht komen in de opleiding op integratieve wijze aan bod. De M-component vormt de spil in de drieledige benadering van de praktijk. Het beroepsprofiel onderkent vier kernrollen (categorieën van functies): de intermediair, de adviseur, de managementondersteuner en de resultaatverantwoordelijke. Deze worden afgezet tegen vijf taakgebieden die in de onderscheiden rollen in meer of mindere mate aan de orde kunnen zijn: een diagnose stellen; een advies opstellen; een implementatieplan voorbereiden; bedrijfskundige werkzaamheden uitvoeren; en leiding geven. In het opleidingsprofiel worden 23 competenties genoemd waarover de afgestudeerde moet beschikken. Deze zijn ondergebracht in drie competentiegebieden: organisatie en omgeving, processen in organisaties en mens en organisatie. Het tweede gebied vormt de kern, het eerste en het laatste gebied zijn daarvoor vereist. De MER is dus een bedrijfskundig georiënteerde opleiding. In de jaren na het ontstaan van de opleiding MER zijn de vier afstudeerrichtingen achtereenvolgens verzelfstandigd. Als gevolg daarvan bestaan er nu (weer) afzonderlijke opleidingen Openbaar Bestuur (sinds 1995); Bestuurskunde (sinds 1996 en 1997); Vastgoed/Makelaardij (sinds 2001); en Financial Services Management (sinds 2002, de voormalige afstudeerrichting Bank en Verzekeringswezen). De opleiding MER bleef daarnaast voortbestaan als een brede opleiding, al dan niet met afstudeervarianten. Naast deze vier opleidingen kunnen verwante opleidingen worden genoemd als Bedrijfseconomie, Commerciële Economie, Bedrijfskunde, Personeel en Arbeid, Integrale Veiligheidskunde, Sociaal-juridische Dienstverlening en de nieuwe opleiding HBO-recht. De opleidingen MER richten zich enerzijds op afzetmarkten die (ten dele) overeenkomen met die van deze verwante opleidingen, anderzijds beconcurreren ze elkaar waar het de werving van nieuwe studenten betreft. De onderwijsprogramma s vertonen dan ook overlappingen, met name ten aanzien van de propedeuse en de afstudeerrichtingen Per 1 november 2007 kent de opleiding 664 studenten. De instroom in absolute aantallen bedroeg in studenten. Met het aantal aanmeldingen in 2007 heeft de opleiding een marktaandeel in Nederland van 7%. De opleiding kent een staf van 34 personen (33 docenten en 1 manager). Deze staf vertegenwoordigt 25,1 fte met elkaar (zie verder facet 3.2). Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 2

9 Bij de indeling van studenten in de propedeuse is rekening gehouden met de instroom. Studenten kunnen verschillende routes kiezen. De FEM heeft een convenant afgesloten met regionale ROC s die geleid hebben tot een speciale MBO-route voor studenten. Naast een speciale MBO-route kunnen studenten ook kiezen voor een HAVO-VWO route of een Engelstalige route (zie verder facet 2.5) De FEM hanteert als uitgangspunt, dat het curriculum van een bacheloropleiding een omvang moet kennen van 240 studiepunten en opgebouwd moet zijn uit een propedeuse van 60 studiepunten, een majordeel van 150 studiepunten en een vrije profileringsruimte van 30 studiepunten. Studenten kunnen deze ruimte invullen met een minor. Hogeschool Utrecht heeft een uitgebreid aanbod van minoren (± 100) en losse keuzecursussen die door alle faculteiten van de HU gezamenlijk zijn ontwikkeld. Studenten kunnen ook gebruik maken van het aanbod van andere hogescholen en universiteiten in binnen- en buitenland (zie facet 2.2) In de koppeling van het onderwijs richting het bedrijfsleven spelen de lectoraten een belangrijke rol. De FEM beschikt over een kenniscentrum (InnBus), waarin zes lectoraten zijn ondergebracht. Vier van de zes lectoraten vallen onder het Institute for Business Administration: Organiseren van Innovatie; Business ICT & Innovatie; International Business & Innovation. Kenniscentrum en lectoraten zijn duidelijk gepositioneerd binnen de faculteit. Zij sluiten aan bij maatschappelijke trends en bij de behoeften van de verschillende opleidingen en kunnen worden beschouwd als aanjager van innovatie In 2003 zijn twintig HBO-opleidingen MER voor de tweede keer op hun kwaliteit beoordeeld. De bevindingen zijn vastgelegd in het visitatierapport Breed en Veelzijdig. De opleiding MER van de Hogeschool Utrecht kreeg op het merendeel van de beoordeelde punten een voldoende. Op een aantal punten scoorde de opleiding een onvoldoende. De opleiding verkeerde op het moment van visitatie in organisatorische zin in een overgangsfase. Na 2003 zijn er veel veranderingen doorgevoerd, zowel in de personele sfeer (o.a. een nieuwe faculteitsdirecteur), op het organisatorische vlak als in de onderwijsinhouden. De door de visitatiecommissie geconstateerde tekortkomingen zijn hiermee grotendeels verholpen. De evaluatie bestuurlijke hantering die de opleiding n.a.v. de visitatie opstelde, leidde bij de NVAO in 2007 tot de constatering dat er sprake is geweest van bestuurlijk adequaat handelen. De NVAO heeft vooruitgang gezien op bijna alle kritiekpunten van de visitatiecommissie Op 29 mei 2007 heeft de interne audit voor MER/LE plaatsgevonden. De auditcommissie formuleerde een aantal sterke punten, zoals de TopClass voor de betere student, de verbetering van de propedeuse en het themaonderwijs. De vier aandachtspunten, zoals geformuleerd door de interne auditcommissie waren: 1. de beoordeling en toetsing: bij toetsen en beoordelen is sprake van een nieuw ingezet beleid, maar de uitvoering van het beleid roept nog veel vragen op. Met name het competentiegericht toetsen en beoordelen komt nog onvoldoende uit de verf; 2. de docentbelasting: de interne commissie noemde de hoge werkdruk onder docenten; 3. de studieloopbaanbegeleiding: de studieloopbaanbegeleiding is niet ingedaald in de organisatie en speelt een ondergeschikte rol bij het competentiegericht leren; 4. de informatievoorziening aan studenten. Overige aandachtspunten zijn die op het gebied van internationalisering en de borging van het HBO-niveau. Dit waren punten die ook de visitatiecommissie naar voren heeft gebracht. De opleiding heeft het afgelopen studiejaar ( ) een flinke slag gemaakt. Uit de documentatie en uit de gesprekken tijdens de audit ontstaat het beeld dat de opleiding druk doende is verbeteringen door te voeren. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 3

10 Het management heeft zes werkgroepen ingesteld die de door de interne auditcommissie geformuleerde aandachtspunten afdekken. Deze werkgroepen hebben de opdracht gekregen te beschrijven welk beleid er op dat moment lag en hoe aan dit beleid volgens de PDCA-cyclus gewerkt wordt. De werkgroepen hebben verbetervoorstellen gedaan op elk van de aandachtspunten. Daar op een aantal punten de verbeteracties reeds ter hand zijn genomen en/of beleid reeds in uitvoering is gebracht, heeft het auditteam er alle vertrouwen in dat de opleiding de aandachtspunten weg zal werken. Het management en het docentencorps hebben de wil om de opleiding verder te ontwikkelen. Zij zijn bereid én in staat om in te spelen op trends. Het auditteam beschouwt het Institute for Business Administration als een goede club in een goede academische en dynamische omgeving Facultaire audit Faculteit Economie & Management In toenemende mate voeren hogescholen op het centrale niveau (College van bestuur en diensten), dan wel op het midden-niveau (faculteiten, instituten of clusters van verwante opleidingen), gezamenlijk beleid en ontwikkelen instrumenten om een kwalitatief voldoende uitvoering van dit beleid te waarborgen. Dat kan er toe leiden dat ook bij de beoordeling in het kader van de accreditatie winst kan worden behaald, in de vorm van vergroting van de samenhang binnen de instelling, de efficiency en effectiviteit van het accreditatietraject en met de interne en externe kwaliteitszorg gemoeide kosten. Op 16 januari 2007 heeft Hobéon een audit uitgevoerd op facultair niveau bij de Faculteit Economie & Management, waarbij het auditteam de volgende vragen aan de orde heeft gesteld: Is het FEM-beleid op de verschillende beleidsterreinen accreditatiewaardig? Ofwel: is het beleid zodanig uitgewerkt dat het bij voldoende implementatie ook leidt tot een voldoende beoordeling in het kader van de accreditatie? Werkt het kwaliteitsmanagementsysteem binnen de faculteit adequaat? Ofwel: werkt de PDCA-cyclus binnen de FEM aantoonbaar? Wat wordt op facultair niveau al voldoende en aantoonbaar geborgd, zodat dit niet meer iedere keer (anders dan steekproefsgewijze) beoordeeld behoeft te worden bij de accreditatieonderzoeken van de afzonderlijke opleidingen? Zijn er andere aandachtspunten die naar de mening van het auditteam vermelding behoeven? De facultaire audit werd verricht door dhr. W.L.M. Blomen als lead-auditor, dhr. W.G. van Raaijen en dhr. R.F.H.M. Stapert als onderwijskundigen en mevr. D.P.M. de Koning als secretaris. In onderhavig Adviesrapport zal bij elk facet indien van toepassing worden aangegeven hoe het facultaire beleid met betrekking tot het betreffende facet is vastgesteld en geborgd. De bevindingen van de het auditteam naar aanleiding van de facultaire audit zijn aangevuld met het oordeel over de specifieke uitwerking op opleidingsniveau. Hieronder volgt een korte beschrijving van de indruk die het auditteam heeft opgedaan tijdens de facultaire audit. Het auditteam heeft tijdens deze audit kunnen constateren, dat de faculteit en de drie instituten een grote toegevoegde waarde hebben voor de opleidingen. Faculteit en instituten zijn het ankerpunt met betrekking tot zaken als infrastructuur, personeelsbeleid, lectoraten & kenniskring en cursusaanbod. Binnen de FEM is de verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden helder geregeld. Per 1 januari 2006 heeft de faculteit een nieuwe management- en organisatiestructuur doorgevoerd. Er is een klein facultair directieteam, bestaande uit de faculteitsdirecteur (voorzitter), de drie instituutsdirecteuren en de directiesecretaris (adviseur). De leden van het directieteam zijn verantwoordelijk voor één of meer facultaire portefeuilles en voor hun eigen lijn(en) in de organisatie. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 4

11 Op deze manier zijn inhoudelijke thema s verdeeld over de leden van het directieteam. CvB en faculteitsdirectie komen een managementcontract overeen, waarin de prestaties staan vermeld die de FEM in een bepaalde periode zal leveren. De FEM heeft in 2003 alle ondersteunende diensten en processen gecentraliseerd in het Shared Service Centre Operations. Op termijn is het de bedoeling dat een aantal van die diensten hogeschoolbreed wordt samengevoegd en als shared service gaat fungeren voor alle faculteiten van de Hogeschool Utrecht. Voor diensten als facility management en ICT, is dit al het geval. De stafdiensten die onder Operations vallen, werken nauw samen met de drie instituten, het Centre for Business & Management (hierna: het Centre) en de daaronder opererende teams. Ze hebben een goede relatie met de opleidingen opgebouwd, waarbij laatstgenoemde als klanten worden beschouwd. Uit de gesprekken tijdens de audit heeft het auditteam opgemerkt dat de opleidingen uitermate tevreden zijn over de dienstverlening van Operations. De faculteit heeft een sterke externe oriëntatie, in het bijzonder regionaal. Zij is een speler in het Utrechtse netwerk, reageert snel op ontwikkelingen in verschillende markten, participeert in verschillende samenwerkingsverbanden met gemeenten, provincie en bedrijfsleven (Syntens, KvK, MKB, UU, UMC etc.) en geeft op deze manier haar functie als kennisonderneming voor de regio gestalte. De lectoraten spelen in dit kader een belangrijke rol. Het kenniscentrum met de daarin ondergebrachte lectoraten is een goed middel om (i) relaties tussen onderwijs en arbeidsmarkt te versterken en uit te breiden, (ii) kennis te genereren en te laten circuleren binnen en tussen de drie instituten, (iii) de deskundigheid van docenten te bevorderen, (iv) onderzoek te faciliteren en (v) het curriculum te vernieuwen en te verbeteren. De gesprekken tijdens de audit geven blijk van een grote openheid naar elkaar. De instituten en de daaronder ressorterende opleidingen hebben het gevoel dat de faculteit hun de vrijheid geeft en hen op weg helpt om veel verschillende dingen aan te pakken. Men is trots op de FEM en heeft een sterk wij-gevoel. Ten slotte geven de gevoerde gesprekken blijk van een grote gedrevenheid om de doelstellingen van de faculteit te verwezenlijken. Men heeft het gevoel dat alles de goede richting op gaat. De FEM is naar de mening van het auditteam goed op weg naar een faculteit die op professionele wijze vorm geeft aan haar beleid en die ook krachtig inzet op versterking van de PDCA-cyclus, zonder daarmee in een te grote bureaucratie terecht te komen. Faculteitsdirectie, directeuren (instituten en Centre) en diensten werken vanuit één facultair beleid samen Aanpak Beoordelingsprocedure en werkwijze Bij de beoordeling van de voltijdse variant is uitgegaan van het door de NVAO vastgestelde Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs. Daarin staan de onderwerpen en facetten vermeld waarop een VBI zich bij de beoordeling van een opleiding moet richten. Voorts zijn daarin opgenomen de criteria aan de hand waarvan een VBI moet bepalen of de basiskwaliteit van die opleiding als voldoende kan worden beoordeeld. Voorafgaand aan het accreditatieonderzoek heeft Hobéon Certificering de opleiding voorbereid op de audit door een inhoudelijke toelichting te geven op het NVAO-Accreditatiekader. Met betrekking tot het specifieke referentiekader van de betreffende opleidingsvariant geldt het volgende: De opleiding heeft zich voor wat betreft beroepsprofiel, opleidingscompetenties en doelstelling ten minste gebaseerd op het landelijk beroepsprofiel en de opleidingscompetenties zoals vastgesteld in het landelijk overleg tussen de betreffende opleidingen en het beroepenveld. (Zie onder facet 1.1.: Domeinspecifieke Eisen ). Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 5

12 Het auditteam heeft dit opleidingsspecifieke referentiekader beoordeeld en vastgesteld dat het in voldoende mate gespecificeerd is en passend is voor een bachelor of Business Administration opleiding op HBOniveau. Het auditteam heeft dit kader in zijn beoordeling betrokken. Zie voorts onder facet 1.1. De Hogeschool Utrecht heeft een set van ijkpunten (EVINAC) ontwikkeld, die (o.a.) dienen als de instellingsspecifieke vertaling van het NVAO-accreditatiekader en die op een aantal aspecten een eigen (streef-)norm bevatten. De opleiding heeft in haar Management Review aangegeven hoe zij zich tot deze normstelling verhoudt. Ook dit instellingsspecifieke kader heeft het auditteam in zijn beoordeling betrokken. De beoordelingsprocedure van Hobéon Certificering kent twee hoofdmomenten: Documentanalyse Het gaat hier om een analyse en beoordeling van door de opleiding Management, Economie en Recht aangeleverde schriftelijke informatie: Management Review MR; Studiegids; Onderliggende documentatie betrekking hebbend op bijvoorbeeld: - strategische keuzen en de positie in de markt, - interne organisatie, - de (systematiek van) interne kwaliteitszorg en de daarmee samenhangende interne managementrapportages en verbetermaatregelen, - ontwikkelingen in het beroepenveld, - beroeps- en opleidingsprofielen, - (validatie) eindkwalificaties, - curricula en de interne en externe evaluatie daarvan, - werkvormen, - toetsing en beoordeling, - kwantitatief en kwalitatief personeelsbeleid, - internationalisering, - instroombeleid, - studiebegeleiding, - onderwijsrendement. Op basis van de door de opleiding MER aangeleverde documentatie, heeft het auditteam zich een beeld kunnen vormen van de primaire en secundaire processen van {aantal} opleidingsvarianten. Het auditteam heeft dit beeld getoetst aan zaken als: ambitieniveau, toekomstgerichtheid, innovatief vermogen, kwaliteitsbewaking via interne en externe evaluatie, arbeidsmarktrelevantie, resultaatgerichtheid, continuïteit, studenten- en docentenbelangen. Voorafgaand aan de visitatie (zie hieronder) werd het management van de betreffende opleiding(-en) op de hoogte gesteld van de voorlopige bevindingen van het auditteam op basis van zijn documentanalyse. Audit De audit was gericht op een actieve controle door middel van een visitatie 1, uitgevoerd door een auditteam waarvan deel uitmaakten twee externe onafhankelijke deskundigen op het gebied van business administration/bedrijfskunde, één student, één lead auditor en één secretaris, eveneens vanuit Hobéon Certificering. 1 Visitatie heeft op 1 juli 2008 plaatsgevonden. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 6

13 Onder controle moet hier worden verstaan, dat het auditteam op verschillende niveaus (management, coördinatie, examencommissie, docenten, studenten, staf) heeft getoetst (i) of de in de documentatie beschreven beleidsvoornemens en de daaraan gerelateerde uitvoeringsprocessen zijn geïmplementeerd en (ii) of de overige in de documentatie vervatte informatie verifieerbaar is. Deze verificatie door het auditteam geschiedde enerzijds door, zoals hierboven reeds is aangegeven, meerdere malen hetzelfde onderwerp met verschillende geledingen te bespreken en anderzijds aan de hand van additionele documentatie en -daar waar het de huisvesting en de materiële voorzieningen betreft- ook door eigen waarneming. De additionele, tijdens de visitatie geraadpleegde, documentatie behelsde ondermeer: overzichten van de samenstelling van de werkveld-gremia waarmee de opleiding(en) overleg voeren; verslagen van die bijeenkomsten met het werkveld; overzicht CV s van (gast)docenten; netwerkoverzicht docenten; verslagen van de functioneringsgesprekken met docenten; verslagen van docentevaluaties; verslagen van studievoortganggesprekken met studenten; detailbeschrijving van modules, cases en de daaraan gekoppelde opdrachten; stageverslagen en -beoordelingen; de beroepsproducten die gedurende de opleiding door studenten worden opgeleverd; de eindproducten van studenten. Aldus had het auditteam voldoende instrumenten om zich op gedetailleerd niveau op de hoogte te stellen van inhoud, opzet, uitvoering en resultaten van het opleidingsprogramma/de opleidingsprogramma s en van de daarmee samenhangende personele, organisatorische, materiële en ruimtelijke voorzieningen. Het auditteam heeft op deze wijze alle in het NVAO-Accreditatiekader vermelde facetten beoordeeld, op basis waarvan een samenvattend oordeel per onderwerp werd gegeven. Een en ander werd vastgelegd in een conceptrapport dat aan de opleiding werd voorgelegd voor een toets op eventuele feitelijke onjuistheden. Het voorliggend rapport is de weergave van het oordeel van het auditteam met daarbij de gronden waarop dat oordeel is gebaseerd Beslisregels Volgens de NVAO-Beslisregels Accreditatie kan een onderwerp slechts onvoldoende of voldoende scoren. Een facet kan evenwel, volgens diezelfde regels, onvoldoende, voldoende, goed of excellent scoren. Met dit als uitgangspunt, heeft Hobéon onderstaande beslisregels toegepast. Onderwerp A. Een onderwerp scoort voldoende, indien alle facetten van dat onderwerp ten minste voldoende hebben gescoord of indien één facet van dat onderwerp onvoldoende en de overige tenminste voldoende hebben gescoord, mits een acceptabel verbeterplan beschikbaar is voor het facet met de score onvoldoende. B. Een onderwerp scoort onvoldoende, indien één facet van dat onderwerp onvoldoende heeft gescoord en voor dit facet geen acceptabel verbeterplan beschikbaar is. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 7

14 C. Een onderwerp scoort onvoldoende, indien meer dan één facet van dat onderwerp onvoldoende heeft gescoord, ongeacht of er voor die facetten acceptabele verbeterplannen zijn. Facet D. Binnen de beoordeling van een facet is ruimte voor een eigen afweging van het auditteam: uitvoering/praktijk weegt zwaarder dan beleid/theorie: beter een goed functionerende regeling die slecht is opgeschreven, dan omgekeerd; primaire processen wegen zwaarder dan secundaire. Extra aantekening E. Indien voor een onderwerp een hogere score dan voldoende gerechtvaardigd is, wordt dat als extra aantekening vermeld en wel met inachtneming van onderstaande regels: een onderwerp krijgt de extra aantekening goed, indien alle facetten van dat onderwerp goed hebben gescoord of indien één facet van dat onderwerp voldoende en de overige facetten goed of excellent hebben gescoord; 2 een onderwerp krijgt de extra aantekening excellent, indien alle facetten van dat onderwerp excellent hebben gescoord of indien één facet van dat onderwerp goed en de overige facetten excellent hebben gescoord; een onderwerp krijgt geen extra aantekening, indien één van de facetten van dat onderwerp onvoldoende heeft gescoord Auditteam Het auditteam was als volgt samengesteld: Voorzitter: Leden: Secretaris: Dhr. W.L.M. Blomen Dhr. H.W. Wierda vakdeskundig Dhr. H.W. Stuurman werkvelddeskundige Dhr. M. Collenteur studentlid Mevr. D.P.M. de Koning Bij het samenstellen van het auditteam heeft Hobéon Certificering er zorg voor gedragen, dat de voor de beoordeling van de opleiding MER noodzakelijke expertise aanwezig is. Expertise met betrekking tot de onderwijskundige aspecten (i.c. het primaire proces, de ondersteunende processen en de organisatorische context) en expertise met betrekking tot de inhoudelijke aspecten (i.c. het programma in relatie tot het specifieke domein). De heer W.L.M. Blomen is lead auditor en heeft inmiddels een groot aantal audits in het kader van accreditatie geleid binnen verschillende domeinen. De heren Stuurman en Wierda hebben zich in hun beoordeling, vanuit werkveld en vakgebied, met name gericht op de kwaliteit, actualiteit en relevantie van (i) het richtinggevend domeinspecifieke kader, (ii) de 2 Het NVAO-Accreditatiekader onderscheidt bij onderwerp 2 ( Programma ) acht facetten. Eén ervan betreft de duur van de opleiding. Het daarbij vermelde criterium (240 ECTS) is evenwel geen (kwaliteits)criterium, maar een formele vereiste waaraan het programma van een opleiding a priori moet voldoen, wil zij überhaupt in aanmerking kunnen komen voor een HBO Bachelor accreditatie. Duur is derhalve van een andere orde dan -bijvoorbeeld- Kwaliteit Personeel of Onderwijsrendement. Bij de beslissing of het onderwerp Programma een extra aantekening goed dan wel excellent verdient, wordt het facet Duur dan ook buiten beschouwing gelaten. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 8

15 eindkwalificaties, (iii) de programma-inhoud en (iv) de interactie tussen opleiding en werkveld. Bovendien hebben zij de kwaliteit van het personeel en het gerealiseerde niveau beoordeeld. De heer Wierda heeft zich in zijn beoordeling gericht op de kwaliteit van de opleidingen, de actualiteit en relevantie van het richtinggevend domeinspecifieke kader. Hij heeft als vakinhoudelijk deskundige in zijn carrière, waaronder jarenlange betrokkenheid als leidinggevende bij HBO-opleidingen binnen het economisch domein, ruime ervaring opgebouwd die hem concreet in staat stelt de programmaopbouw, het onderwijsproces en de organisatorische context waarbinnen de uitvoering plaatsvindt, te beoordelen in het perspectief van de eisen die aan HBO-opleidingen gesteld worden. De heer Stuurman heeft op grond van zijn ervaring en positie in het werkveld een goed zicht op de eisen die vanuit de verschillende deelgebieden in het werkveld gesteld worden aan professionals op het terrein van Business Administration op HBO-niveau. Hij is momenteel werkzaam als zelfstandig organisatieadviseur voor het MKB waarbij hij zich o.a. richt op strategieontwikkeling, kwaliteitmanagementsystemen en organisatieopstellingen en systeemdynamiek in organisaties. De heer Collenteur is tweedejaars student Management, Economie en Recht bij Hogeschool HBO Nederland (driejarige opleiding). Hij heeft hiervoor zijn MBO-diploma Commercieel Medewerker Marketing / Communicatie behaald en is naast zijn studie actief als zelfstandig ondernemer. Mevrouw De Koning heeft tijdens haar studie Internationaal Management diverse (financieel-) economische en juridische vakken gevolgd. Tijdens haar studie Cultuur, Organisatie en Management aan de VU heeft zij daarnaast ervaring opgedaan met bestuurlijke vraagstukken, organisatieverandering en strategisch management. Tevens heeft zij in haar huidige functie ervaring in kwaliteitsmanagement opgebouwd. Voor de curricula vitae: zie Bijlage I Deelnemers visitatie Het auditteam heeft tijdens de visitatie gesprekken gevoerd met vertegenwoordigers vanuit de verschillende geledingen van de opleiding: management, coördinatoren, docenten en studenten. Voor een volledig overzicht van de deelnemers aan de visitatie: zie Bijlage II Programma visitatie 1 juli 2008 Zie Bijlage II. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 9

16 Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 10

17 2. BEVINDINGEN EN BEOORDELING Onderwerp 1: Doelstellingen Opleiding Dit onderwerp kent drie facetten: 1. domeinspecifieke eisen; 2. niveau bachelor; 3. oriëntatie HBO. Facet 1.1. Domeinspecifieke Eisen Criterium Het facet Domeinspecifieke Eisen is beoordeeld aan de hand van het volgende NVAO-criterium: Sluiten de eindkwalificaties van de opleiding aan bij de eisen die door (buitenlandse) vakgenoten en de beroepspraktijk gesteld worden aan een opleiding in het betreffende domein (vakgebied/discipline en/of beroepspraktijk)? Bevindingen Nb. Overal waar hij of hem staat, kan de lezer dus ook zij of haar lezen. Landelijk overleg De faculteit heeft in het document Curriculumcasco voor de FEM, 2005 op facultair niveau beleid vastgelegd ten aanzien van de eindcompetenties, waar studenten aan moeten voldoen. De FEM-opleidingen dienen zich bij het vormgeven van het onderwijs allereerst te baseren op de algemene domeincompetenties (de sociale en communicatieve competentie en de zelfsturende competentie) en op de domeinspecifieke competenties van de domeinen Economics, Commerce en Business Administration. Deze domeincompetenties zijn door de Sectorraad Hoger Economisch Onderwijs vastgesteld en voorzien van illustrerende beroepssituaties. De competenties zijn landelijk gevalideerd door hogescholen en door een relevante vertegenwoordiging van het werkveld (HBO-raad, sector HEO, HEO Domeinen en domeincompetenties, 2005) Uit de documenten blijkt dat de opleiding MER zich heeft verbonden aan het domein van Business Administration (BA). Binnen dit domein zijn acht domeincompetenties geformuleerd: zes specifieke en twee generieke. Hoewel MER goed uit de voeten kan met de acht domeincompetenties, is er toch op landelijk niveau besloten om, net als bij andere opleidingen, op grond van deze domeincompetenties een specifiek competentieprofiel MER te ontwikkelen, inclusief niveau-indeling, producten en illustraties. De opleiding participeert hierin actief. De verwachting is dat dit specifieke MER-profiel in het schooljaar landelijk gevalideerd kan worden De opleiding neemt in landelijk verband, o.a. via het Landelijk Domeinoverleg en het landelijk platform van MER, LOOMER, deel aan discussie over actuele ontwikkelingen. De opleiding heeft tevens geparticipeerd in het door de sectorraad HEO geïnitieerde traject om de body of knowledge in het BA-domein te definiëren (Body of Knowledge & Skills HEO, Domein Business Administration, versie 23 juni 2008). FEM-competenties Daarnaast heeft de FEM eigen FEM-competenties geformuleerd die voor een deel zijn afgeleid van de Dublin Descriptoren en van de generieke hbo-competenties zoals door de commissie Franssen vastgelegd in haar rapport Prikkelen, presteren en profileren en voor een deel inhoudelijk (domein)gekleurd zijn. Het gaat om de volgende generieke competenties: A. Vakkundigheid 1. Analyse en oordeelsvorming 2. Probleemoplossing Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 11

18 B. Resultaatgerichtheid/bedrijfsmatig handelen 3. Doelgericht en planmatig handelen 4. Commercieel/omgevingsgericht handelen 5. Besluitvaardigheden C. Sociaal-communicatief handelen 6. Communiceren 7. Samenwerken 8. Klantgericht handelen D. Gericht op persoonlijke ontwikkeling 9. Gericht op zelfontwikkeling De competenties commercieel/omgevingsgericht handelen en klantgericht richten studenten op het functioneren in een beroepsomgeving binnen een regio, een land of internationaal. Domeincompetenties Zoals bij gesteld is, heeft de opleiding MER zich verbonden aan het domein van Business Administration (BA). De opleiding baseert zich in haar doelstelling, zo heeft het auditteam kunnen vaststellen, op de twee algemene domeincompetenties en de zes onderstaande specifieke domeincompetenties: 1. ontwikkelen van een visie op veranderingen en trends in de externe omgeving en ontwikkelen van relaties, netwerken en ketens; 2. analyseren van beleidsvraagstukken, vertalen in beleidsdoelstellingen en alternatieven en voorbereiden van besluitvorming; 3. toepassen van human resource management in het licht van de strategie van de organisatie; 4. inrichten, beheersen en verbeteren van bedrijfs- of organisatieprocessen; 5. analyseren van de financiële en juridische aspecten, interne processen en de bedrijfs- of organisatieomgeving om samenhang en wisselwerking te versterken; 6. ontwikkelen, implementeren en evalueren van een veranderingsproces. Deze competenties kunnen worden behaald op drie niveaus. Voor MER geldt, dat alle competenties relevant zijn en dat door studenten minimaal zes van de acht competenties op het hoogste niveau beheerst moeten worden. De overige twee competenties hoeven niet op het hoogste niveau beheerst te worden (voor niveaubeschrijving, zie ook facet 2.3). Visie van de opleiding Van oudsher zijn MER-opleidingen in Nederland breed en algemeen, zo ook MER-Utrecht. In deze breedte schuilt een gevaar: hoe profileert de opleiding zich? Krijgen studenten van alle drie algemene disciplines management, economie en recht een voldoende mee? Waar leidt de opleiding voor op? Profilering is lastig, indien men een brede opleiding is. Dit gevaar werd voor de MER van Hogeschool Utrecht nog groter toen de MER een organisatorisch onderdeel werd van het Institute for Business Administration en intensief ging samenwerken met de opleiding Logistiek en Economie. Deze beslissing werd mede genomen naar aanleiding van het positioneringsadvies van de visitatiecommissie die de opleiding adviseerde om zich te positioneren als een bedrijfskundige opleiding en zich daarmee duidelijk te onderscheiden van de nieuwe opleiding HBO-Rechten. De opleiding ziet haar breedte als een kracht. Zij ziet zich nadrukkelijk als een brede bedrijfskundige opleiding. Zij heeft ervoor gekozen om de algemene bedrijfskundige principes in te vullen met de actualiteit van het regionale bedrijfsleven. De regio Utrecht wordt gekenmerkt door veel banken, verzekeringsmaatschappijen, zakelijke dienstverlening, zorginstellingen en de laatste tijd in toenemende mate ook MKB-bedrijven. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 12

19 Vrijwel al deze bedrijven of instellingen zitten in of net na een complex veranderproces als gevolg van een innovatie en/of fusie en hebben om deze reden behoefte aan verandermanagers, kwaliteitsmanagers, projectleiders en organisatieadviseurs. De MER wil aan deze behoefte vanuit de regionale kenniseconomie een bijdrage leveren door haar algemene, brede bedrijfskundige principes juist voor deze gebieden en juist in deze contexten in te kleuren en toe te passen. Dit heeft o.a. geleid tot de ontwikkeling van vier afstudeerrichtingen die alle voldoen aan een behoefte vanuit de regionale kenniseconomie en tot afstudeeronderwerpen die zonder uitzondering een verandering in het afstudeerbedrijf teweeg brengen of zouden kunnen brengen. De (regionale) behoefte op dit moment is gelegen op de gebieden: Business & HRM, Business & ICT, Commerciële bedrijfskunde en Management in de publieke sector. Dit zijn vanaf het studiejaar dan ook de afstudeerrichtingen. Het management bewaakt op een adequate manier de positionering van de verschillende opleidingen binnen het Institute for Business Administration. Waar bij de opleiding Logistiek en Economie het accent op de harde kant van bedrijfskunde ligt, richt de opleiding MER zich op zowel de harde als de zachte kant Het beroepsprofiel van de opleiding is uitgewerkt in de studiegids (p.39/40). De opleiding beschrijft het beroep van de MER-bedrijfskundige, geeft aan welke vaardigheden een afgestudeerde MER bedrijfskundige moet hebben en schetst kort de werkvelden en functies (zie verder facet 1.3). Het auditteam heeft kennisgenomen van de door de opleiding gehanteerde competenties. Het auditteam is van mening, dat de eindkwalificaties van de opleiding corresponderen met de kerntaken van een (beginnend) beroepsbeoefenaar en aansluiten bij de eisen die de vakgenoten en de beroepspraktijk stellen aan een opleiding MER. Validering door het werkveld Volgens het beleid van de FEM bewaken opleidingen het niveau en de validiteit van de eindkwalificaties via structurele contacten met het werkveld. Een van de manieren waarop de opleiding dit doet, is onderzoek in het werkveld naar het niveau van pas afgestudeerden. De opleiding stelt dat zij nog onvoldoende gebruikmaakt van de mogelijkheden die stages en afstudeeropdrachten bieden om het regionale werkveld in kaart te brengen Daarnaast heeft de opleiding een Raad van Advies (RvA). Aspecten als functie van de RvA, plaats in de organisatie, taken, werkwijze, samenstelling en benoeming van de leden zijn vastgelegd in het reglement raad van advies, instituut Business Administration. De Raad van Advies is niet aan de opleiding gekoppeld, maar aan het Institute for Business Administration. Hier vallen de opleidingen Facility Management, International Business en Management Studies (IBMS), Business Management voor het MKB, MER en Logistiek en Economie (LE) onder. MER en LE worden beide onder de noemer bedrijfskunde geschaard. De leidraad voor de RvA is: sluit datgene wat de opleiding doet aan bij wat de regio wenst? De RvA vergadert vier maal per jaar. Het bespreken van bepaalde onderdelen van het curriculum kan aanleiding zijn om eveneens een of meerdere docenten van de opleiding bij een vergadering uit te nodigen. De Raad kan ook proactief te werk gaan en ongevraagd adviezen betreffende het curriculum geven. Het auditteam heeft inzage gehad in de notulen van verschillende bijeenkomsten met de RvA en heeft voorbeelden gezien van de wisselwerking tussen opleiding en RvA. De samenstelling van de Raad van Advies acht het auditteam voor het moment voldoende. Wel is het auditteam van mening dat de opleiding nog eens goed naar de samenstelling moet kijken met in het achterhoofd de gekozen afstudeerrichtingen. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 13

20 Ook toevoeging vanuit de MKB-hoek is raadzaam, daar de opleiding zelf stelt dat de regio Utrecht de laatste tijd in toenemende mate ook gekenmerkt wordt door MKB-bedrijven. Internationalisering Medio 2005 heeft de HU haar ambities voor internationalisering voor de komende vijf jaar vastgesteld. Het betreft beleidsvoornemens over kwesties als de partnerkeuze, geografische speerpunten, internationale kenniscirculatie, internationale curricula, mobiliteit, internationale projecten en werving van buitenlandse studenten. De FEM sluit aan bij dit HU-beleid door studenten voor te bereiden op een beroepsuitoefening in een steeds internationaler opererende beroepsomgeving. Het Kenniscentrum werkt daarnaast aan de realisatie van het lectoraat Internationale Business en Innovatie, waarbij de internationale oriëntatie bij innovaties in het regionale MKB versterkt zal worden. Voor de opleiding MER betekent internationalisering van het curriculum naast het aanbieden van internationale vakliteratuur dat er aandacht wordt besteed aan de volgende drie aspecten: 1) het beheersen van buitenlandse talen; in jaar één wordt er in alle vier de blokken Engels (Business English) gegeven. Tevens worden de vakken Economie en Intercultureel management in het Engels gegeven. In jaar twee krijgen de studenten Business Communication; in jaar drie en vier heeft de cursus Debat en Dialoog een Engelstalig gedeelte. Dit vak hoort bij de afstudeerrichting Management in de Publieke Sector. De cursus Acquisitie en Presentatie wordt afgesloten met een presentatie in het Engels en in het thema Strategie schrijven studenten een Engelse press release en maken zij een management summary van hun Management Buy-Out rapport. Docenten kunnen de training Teaching your subject in English volgen. Deze cursus wordt afgesloten met een examen Engelse taalvaardigheid op niveau C1. Het merendeel van de geslaagden verzorgt inmiddels Engelstalige cursussen, al dan niet bij het internationaal onderwijs van IBMS; 2) kennis en inzicht in internationale aspecten; in het curriculum komt internationale oriëntatie o.a. naar voren in het vak Intercultureel Management en in het project People, Planet, Profit in het eerste jaar en in het project Global Sourcing in het tweede jaar. In het curriculum wordt voldoende aandacht besteed aan internationale wet- en regelgeving en aan internationale ontwikkelingen; 3) interculturele sensitiviteit: MER-studenten doen mee aan de internationale week, waarbij studenten van partnerinstellingen uit zes Europese landen in de FEM bijeen zijn voor het werken aan gezamenlijke projecten. Docenten is daarnaast voorgesteld met klassen studenten deel te nemen aan het jaarlijkse HU-event Crossing Cultures. alle studenten van Hogeschool Utrecht hebben de mogelijkheid om voor studie of stage naar het buitenland te gaan. Het International Office onderhoudt de contracten met partneruniversiteiten. De FEM heeft een eigen International Office Desk, waar studenten terecht kunnen voor vragen. Voor een stage is het buitenland worden studenten verwezen naar het Praktijkbureau van de FEM. In een aantal gevallen worden Engelstalige boeken gebruikt. In andere gevallen worden Engelstalige artikelen gebruikt. Alhoewel de opleiding via een onderzoek heeft vastgesteld dat 40% van alle cursussen een of meerdere internationale aspecten bevat, zijn studenten niet erg tevreden over de internationale oriëntatie in het curriculum. Zowel eerstejaars (cijfer 2,3) als overigejaars (cijfer 2,4) beoordelen dit aspect onder de FEM-norm van 3,0 (schaal: 1= ongunstig, 5 = gunstig). Voor nieuw te ontwikkelen cursussen geldt voor een teamleider dat er gebruik gemaakt dient te worden van Engelstalige literatuur/artikelen en internationale casuïstiek De FEM heeft een aantal buitenlandse partnerinstituten in het hoger onderwijs. Hiermee biedt zij studenten van de opleidingen binnen het instituut mogelijkheden om naar het buitenland te gaan. Een stap die het auditteam toejuicht, is dat de examencommissie naar het buitenland is afgereisd om daar de kwaliteit (de inhoud en het niveau) van de programma s van (potentiële) buitenlandse partnerinstituten te bekijken, Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 14

21 zij het dat de commissie hoofdzakelijk op zoek is gegaan naar geschikte modulen die TopClass studenten (zie verder facet 2.5) kunnen volgen. De opleiding beschikt vanuit de FEM over een uitstekende infrastructuur om de studenten te kunnen faciliteren in internationale stage en studie. MER-studenten maken hier evenwel nauwelijks gebruik van, al moet gesteld worden dat er een lichte toename van het aantal internationale stages is. In de gesprekken tijdens de audit met studenten heeft het auditteam geen grote internationale belangstelling geproefd. De studenten die deelnemen aan de TopClass zijn verplicht om een deel van hun studiepunten in het buitenland te halen. De overige studenten worden nauwelijks actief door de opleiding gestimuleerd om naar het buitenland te gaan, al zijn praktijkcoördinatoren hier nu meer mee bezig. Uit het STO 2007 komt dat studenten van mening zijn dat zij niet goed geïnformeerd worden over de mogelijkheden van een buitenlandse stage, van onderwijs in het buitenland en van internationale minors. Eerstejaars geven het cijfer 2,3; overigejaars geven het cijfer 2,1 (FEM-norm: 3,0). De resultaten van het STO 2008 laten een hogere waardering zien, waarschijnlijk mede door de inspanningen van de praktijkcoördinatoren. Samenvattend is het auditteam van mening dat de internationale dimensie in voldoende mate terugkomt in het curriculum. Waar de interne auditcommissie dit aspect nog als onvoldoende beoordeelde, constateert het auditteam anno 2008 dat de belangrijke internationale ontwikkelingen in het curriculum aan bod komen, zodat studenten díe competenties kunnen verwerven, die zij nodig hebben om ook in een internationale context te kunnen werken. De mogelijkheden tot verdieping voor studenten die meer internationale ervaring willen opdoen en/of competenties in een internationale context willen verwerven, zijn op papier aanwezig, maar worden door studenten niet of nauwelijks benut. Alhoewel het auditteam dit erg jammer vind, is het team zich ervan bewust dat het wel of niet hebben van een buitenlandervaring uiteindelijk de keuze is van de individuele student. De opleiding kan d.m.v. goede voorlichting deze keuze wel beïnvloeden. De opleiding stelt zelf dat er veel gedaan wordt op het gebied van internationalisering. Docenten worden aangemoedigd zichzelf en hun cursussen in die richting te ontwikkelen. Niettemin brengt de opleiding zelf naar voren dat zij een structuur mist inzake internationalisering, waardoor successen min of meer per ongeluk worden behaald. Op een aantal punten moet de opleiding inzake internationalisering dus nog echt een slag maken. Zij heeft reeds een eerste slag gemaakt door de werkgroep Internationalisering in te stellen. De eerste conclusie van de werkgroep waar het auditteam zich bij aansluit is dat er voldoende beleid is geformuleerd, maar dat er op uitvoeringsniveau nog veel moet gebeuren. De werkgroep heeft inmiddels enkele actiepunten opgesteld. Intensievere samenwerking met de opleiding IBMS die ook in het Institute for Business Administration is gepositioneerd is aanbevelenswaardig. Deze opleiding is van oudsher zeer internationaal georiënteerd en kan als trekker fungeren op het punt van internationalisering in het hele instituut. Hobéon Certificering Adviesrapport Accreditatie HBO bachelor opleiding Management, Economie en Recht, Hogeschool Utrecht 15