Deze factsheet ouderen en eenzaamhed s een gezamenljke utgave van GGD Mdden-Nederland en Schakels, advesbureau voor welzjn en zorg. Inhoud Informateblad Wat s eenzaamhed? Wat veroorzaakt eenzaamhed? Overge ontwkkelngen We lopen het rsco om eenzaam te worden? Wat kan er aan gedaan worden? Verder lezen Wat gebeurt er n de provnce? Waar s meer nformate te vnden? Verder zoeken Wat s eenzaamhed? Ut onderzoek van de Vrje Unverstet Amsterdam bljkt dat ongeveer een derde van de 55-plussers eenzaam s en ongeveer 4% ernstg tot zeer ernstg eenzaam. Het senorenonderzoek van de GGD MddenNederland ut 2002 komt op een percentage van 40% eenzamen van 65 jaar en ouder n haar rego. In deze onderzoeken s eenzaamhed gemeten naar de schaal van de Jong-Gerveld. Zj defneert eenzaamhed als het als negatef ervaren verschl tussen de kwaltet van de relates de men onderhoudt en de relates zoals men de voor zchzelf zou wensen. De gevolgen van langdurende eenzaamhed zjn groot. Het bedregt de gezondhedsstuate en de aan gezondhed gerelateerde kwaltet van leven van veel ouderen. Vereenzamng gaat vaak gepaard met lchameljke en psychsche klachten (depresse en angst). Socale contacten (netwerken) zjn belangrjk voor het persoonljk en maatschappeljk welbevnden van mensen. Zj verhogen bjvoorbeeld het zelfrespect en vervullen een centrale rol bj het omgaan met problemen. 1
andere factor s het beperkt zjn n persoonljke competentes als zelfvertrouwen, probleemoplossend vermogen en socale vaardgheden. Naast steun van anderen kunnen deze competentes mensen beschermen tegen de gevolgen van allerle gebeurtenssen. Maatschappeljk factoren zjn het ontbreken van maatschappeljke partcpate, nkomensachterutgang en een ongewenste woonstuate. Geen van deze factoren ledt per defnte tot eenzaamhed. De crucale oorzakeljke factor bestaat net. Overge ontwkkelngen Met name de ndvdualserng heeft grote gevolgen voor de socale leefwereld gehad. Het ndvdu s steeds meer op zchzelf gercht, terwjl tradtonele socale verbanden van kerk, buurt, famle, werk, etc. sterk aan betekens hebben ngeboet. De gevolgen zjn merkbaar n het persoonljk leven, tussen mensen onderlng en de socale leefwereld n het algemeen. Waar een netwerk n de tradtonele samenlevng vooral een gegeven was, s dat n de moderne samenlevng net meer zo vanzelfsprekend. Dt stelt hogere esen aan de socale competentes van mensen. Door de vermaatschappeljkng van de zorg (ouderen wonen langer thus), maar ook door de gernge aandacht voor welzjnsactvteten n de zorg wordt de kans op vereenzamng groter. De zorg zelf s zakeljker geworden, er s veel mnder tjd voor persoonljke aandacht. Wat veroorzaakt eenzaamhed? Er zjn meerdere factoren de een rol spelen bj het ontstaan van eenzaamhed. Deze zjn grofweg n te delen n persoonljke en maatschappeljke factoren. Persoonljke factoren zjn bjvoorbeeld ngrjpende levensgebeurtenssen zoals echtschedng of het overljden van een partner. Het s daarnaast vaak onvermjdeljk dat door zekte of sterfte goede vrenden en famle van de oudere wegvallen. Ook gezondhed s een factor de meespeelt. Zo kunnen horen, zen en bewegen mnder worden. Zekten en aandoenngen als dabetes, hartkwalen, Parknson en ncontnente komen bj ouderen vaker voor. Ook de geesteljke gezondhed kan teruglopen. Denk daarbj aan geheugenverles, demente en depresse. Daarnaast toont onderzoek aan dat vrenden, buren en kennssen het contact met de oudere bj het afnemen van het mentale vermogen mjden. Een We lopen rsco om eenzaam te worden? Ut het senorenonderzoek van de GGD Mdden- Nederland ut 2002 bljkt eenzaamhed vaker voor te komen bj (n rangorde): Alleenstaanden Van de alleenstaande respondenten van het onderzoek voelt 14% zch ernstg tot zeer ernstg eenzaam. Van de net-alleenstaanden s dat 4%. Ouderen de hun gezondhed als slecht ervaren. Ouderen de n de afgelopen dre jaar geen neuwe contacten hebben gelegd. Ut ander onderzoek komen ook de mantelzorgers als rscogroep naar voren. Zwaarbelaste mantelzorgers (partners) van zeke ouderen moeten vaak noodgedwongen hun socale contacten beperken. 2
Wat kan eraan gedaan worden? Dre stappen 1. Het sgnaleren van eenzaamhed 2. Het komen tot een ntervente op maat 3. De ntervente(s) Net zo goed als er geen crucale oorzakeljke factor voor eenzaamhed s, bestaat er ook geen e van Columbus als oplossng. De prevente van eenzaamhed zt vooral n het vroegtjdg herkennen van eenzaamhed. Een aantal nterventes zjn net alleen ter bestrjdng van eenzaamhed, maar kunnen er ook voor zorgen dat eenzaamhed of verergerng van problemen voorkomen wordt. Stap 1 - Sgnaleren In de praktjk zjn er meerdere beroepskrachten en vrjwllgers de (kunnen) sgnaleren: medewerkers van de thuszorg, wjkverpleegkundgen, husartsen, vrjwllgers de husbezoeken afleggen, ouderenadvseurs etc. Voor de één s sgnaleren een dudeljke taak, maar voor de ander s dat mnder dudeljk of nadrukkeljk. Belangrjk voor een goede sgnalerng s dat er bnnen organsates dudeljkhed s over de rol en de verantwoordeljkheden van vrjwllgers en medewerkers ten aanzen van het sgnaleren van eenzaamhed. Eenzaamhed s net gemakkeljk te herkennen. Sgnalen van eenzaamhed als vermjdngsgedrag, clamgedrag en leven n het verleden, kunnen ook ergens anders op duden. Het husbezoek s een mddel om eenzaamhed te sgnaleren. Herbj worden vaak vragenljsten gebrukt. Om eenzaamhed op te sporen zjn landeljk standaardvragen utgewerkt. De GGD Mdden- Nederland heeft de vragenljsten van de husbezoeken n Montfoort en Drebergen herop aangepast. Tevens werkt de GGD samen met Altrecht (prevente) aan een tranng om vrjwllgers te ondersteunen n het sgnaleren van eenzaamhed. Meer nformate: GGD Mdden-Nederland (ze nfoblok op de achterzjde van het nformateblad). Stap 2 Intervente(s) op maat Omdat een goede aanpak altjd nspeelt op de oorzaak van eenzaamhed, s het van belang om de oorzaak van eenzaamhed zorgvuldg te achterhalen. Dt kan bjvoorbeeld door één of meerdere gesprekken met de oudere te voeren. Vaak s de verledng groot snel over te gaan tot het voorstellen van oplossngen. De kunst s nu just om de oudere n staat te stellen daar zelf (weer) een acteve rol n te spelen. Een methodek daarvoor s bjvoorbeeld het levensloopgesprek. Meer nformate: Vrje levensloopacademe Rotterdam (ze nfoblok op de achterzjde van het nformateblad). Het zoeken van een ntervente op maat s een crucale stap. Het s dan ook belangrjk dat dt wordt gedaan door getrande vrjwllgers en beroepskrachten. Soms s er meer dan één type ntervente nodg. Bjvoorbeeld de aanschaf van een gehoorapparaat én het herstel van een belangrjke relate. Stap 3 Interventes gercht op ouderen Het mag dudeljk zjn dat dé oplossng voor eenzaamhed net bestaat. De oplossngen, ofwel de nterventes, zjn dvers. Daarbj moet net alleen gedacht worden aan socale actverng, maar ook aan het ontwkkelen van nformele netwerken en het verbeteren van persoonljke competentes. Tevens s het van belang dat er aandacht s voor de bekendhed en toegankeljkhed van aanbod. Ut het senorenonderzoek van de GGD bljkt dat senoren nog al eens belemmerngen ervaren bj het deelnemen aan actvteten. Het moeljk vnden om alleen te gaan en beperkte vervoersmogeljkheden zjn daar voorbeelden van. In de provnce Utrecht dragen veel lokale actvteten bj aan de prevente en aanpak van eenzaamhed bj ouderen. Veelal vnden actvteten plaats n de volgende categoreën: Actvteten, educate en tjdsbestedng Ontmoetng en netwerkversterkng Persoonljke actverng Cursussen, gespreksgroepen en therape Zorg en hulpverlenng Veel actvteten en densten staan net te boek als specfeke eenzaamhedsprojecten, maar kunnen wel eenzaamhed helpen voorkomen of bestrjden. Uteraard s een compleet overzcht geven onmogeljk. Op het nformateblad vndt u voorbeelden van actvteten op het gebed van ontmoetng en netwerkversterkng, persoonljke actverng, cursussen, gespreksgroepen en therape en gaan we n op enkele randvoorwaarden. In jul 2004 s de databank van het NIZW beschkbaar. Her staan projecten rond eenzaamhed van SWO s n het land verzameld. Meer nformate: NIZW (ze nfoblok op de achterzjde van het nformateblad). 3
Verder lezen De Jong Gerveld J. Eenzaamhed onder oudere mensen; een overzcht van het onderzoek. Gerõn, 1999, jrg. 1, nr. 1. Hortulanus R, A. Machelse en L. Meeuwesen. Socaal solement, een stude over socale contacten en socaal solement n Nederland. Den Haag, Elsever Overhed, 2003. Lnneman M, P. van Lnschoten, T. Royers, H. Nelssen en B. Ntsche (red.). Eenzaam op leeftjd, nterventes bj eenzame ouderen. Utrecht: NIZW, 2001. Machelse J.E.M.. Nets doen, nemand kennen. De leefwereld van socaal geïsoleerde mensen. Den Haag, Elsever Overhed, 2003. Royers T en I. Staarnk. Gevangen n Verlangen. Handvatten voor het sgnaleren van eenzaamhed door thuszorgmedewerkers. Utrecht: NIZW, 2000. Scholten C. Gewoon gezen. Sgnalerng door vrjwllgers n zorg en welzjn. Utrecht: NIZW, 2000. Colofon Tekst: Hanneke van Zoest en Monque Postma, m.m.v. Brgtte Ntsche (NIZW) Foto s: GGD Mdden-Nederland Opmaak: Om tekst en vorm, Utrecht jun 2004 Meer exemplaren van deze factsheet zjn te verkrjgen bj GGD Mdden- Nederland (030-6086086) en Schakels (030-2753333) 4
I N F O R M A T I E B L A D Wat gebeurt er n de provnce? Ontmoetng en netwerkversterkng In de provnce zjn er meerdere voorbeelden van ontmoetngsactvteten voor ouderen zoals Open Eettafel en Samen Eten projecten, het Senorenrestaurant en de huskamerprojecten. SWO Leusden organseert het project De Huskamer, socale dagopvang voor ouderen zonder ndcate voor dagopvang. Meer nformate: SWO Leusden (ze nfoblok zoz). Ook vanut de werkgroep Vereenzamng Ouderen Soest (VOS) wordt een huskamerproject gerealseerd. Het doel van dt project s enerzjds preventef door het verklenen van het socaal solement en anderzjds curatef door het opzetten en herstellen van het socaal netwerk van ouderen. Meer nformate: SWO Soest (ze nfoblok zoz). Het Ontmoetngscentrum Neuwegen, mede georganseerd door Vtras (nstellng voor onder meer Thuszorg en maatschappeljk werk) bedt een ondersteunngsprogramma voor lcht dementerenden en hun mantelzorgers. Meer nformate: Vtras (ze nfoblok zoz). Persoonljke actverng Voorbeeld van persoonljke actverng zjn husbezoeken. Deze worden zowel door professonals als vrjwllgers afgenomen, met verschllende utgangspunten. Vrjwllgers van ouderenbonden, kerkeljke organsates en nstellngen zoals de Zonnebloem, het Rode Krus en Humantas leggen vaak vrendschappeljke husbezoeken af of husbezoeken aan langdurg zeke ouderen. Daarnaast bestaan preventeve en actverende husbezoeken. Het preventeve husbezoek heeft als doel de leefstuate van ouderen n beeld te brengen en te nformeren over de bestaande voorzenngen. De husbezoeken worden afgenomen door geschoolde vrjwllgers en rchten zch vooral op 75-plussers. De vrjwllgers maken vaak gebruk van een vragenljst de eenzaamhed kan sgnaleren. Het actverend husbezoek s gercht op het beden van tjdeljke en doelgerchte ondersteunng onder andere aan ouderen de daarna weer zelfstandg verder kunnen. Bj veel nstellngen heeft de ouderenadvseur zjn/haar ntrede gedaan. De ouderenadvseur heeft ook de taak om psychosocale problemen te sgnaleren. Lokaal wordt de functe verschllend genoemd en ngevuld, maar n prncpe s sgnaleren en verwjzen met betrekkng tot eenzaamhed een aandachtspunt. Cursussen, gespreksgroepen en therape Instellngen voor algemeen maatschappeljk werk en geesteljke gezondhed organseren specaal voor ouderen dverse cursussen rond rouwverwerkng, depresse en zngevng. Stchtng Senor n Abcoude s bezg met de ontwkkelng van een schrjf- of praatgroep waar ouderen bjvoorbeeld aan de hand van foto s hun ervarngen en gevoelens kunnen verwoorden en delen. Meer nformate: Stchtng Senor (ze nfoblok zoz). Er zjn dverse organsates de een cursusaanbod kunnen doen, maar vaak ontbreekt structureel aanbod op dt gebed. Denk bjvoorbeeld aan de Vrendschapscursus van Nan Stevens. Daarbj s het van belang n beeld te krjgen welke groepen behoefte hebben aan welk soort cursussen en ondersteunng en kunnen er soms nog gerchter bepaalde doelgroepen, zoals mantelzorgers, op de hoogte worden gebracht van een aanbod. Randvoorwaarden Samenwerkng/afstemmng Samenwerkng met andere organsates s van belang om het aanbod aan actes en nterventes goed op elkaar af te stemmen. Daarbj s het belangrjk dat alle organsates op de hoogte zjn van elkaars aanbod en zorg te dragen voor een gezamenljke nformatevoorzenng naar ouderen. In Soest, Zest, Neuwegen, de Lekstroom gemeenten en bnnenkort ook n Woerden zjn netwerken actef rond eenzaamhed bj ouderen. Verschllende partjen ztten daarbj aan tafel. Over het algemeen werkt men aan een gezamenljk plan van aanpak rond eenzaamhed. De netwer- 5
ken bevnden zch n verschllende fasen van dt proces. Meer nformate: GGD en Schakels (ze nfoblok op deze pagna). In Baarn heeft de Stchtng FGB Baarn het voorztterschap van het vrjwllgerscollectef, waaraan ook kerkeljke organsates op zch genomen. Door de verschllende kerkeljke groeperngen worden husbezoeken afgelegd onder andere aan zeken, 75-plussers en tjdens feestdagen. Mddels een gerchte coördnate van deze husbezoeken kan een betere afstemmng, samenhang en verwjzng mogeljk worden. Meer nformate: Stchtng FGBB Welzjn Ouderen (ze nfoblok op deze pagna). Informatevoorzenng Op lokaal nveau s een goede nformatevoorzenng van belang. Het gaat dan om nformate over (de organsate van) nterventeprojecten aan ouderen, beroepskrachten en vrjwllgers. Nu gebeurt dat nog te veel vanut de afzonderljke organsates. Ook zjn organsates net altjd van elkaars aanbod op de hoogte. Een handzaam overzcht van actvteten en nterventes s essenteel voor beroepskrachten en vrjwllgers. Zo worden gaten n de hulpverlenng, zoals bjvoorbeeld het ontbreken van een bepaald type ntervente, zchtbaar. Voor ouderen s een senorengds met daarn alle relevante nformate belangrjk. Ook zen we steeds vaker nformatewnkels, wjksteunpunten en senorennformatepunten ontstaan met een belangrjke voorlchtende rol. cohese n een wjk of buurt. Burgerntateven hebben vaak een grote meerwaarde omdat partcpanten gemotveerd en betrokken zjn. De kans van slagen van zo n project s daarmee groot en de nbeddng n een wjk of buurt vaak gegarandeerd. De gemeenten en organsates kunnen deze burgerntateven faclteren en stmuleren. Infoblok GGD Mdden-Nederland (vragenljsten, tranng vrjwllgers, netwerken n gemeenten) Hanneke van Zoest (030) 6086086/hvanzoest@ggdmn.nl Schakels (netwerken n gemeenten) Monque Postma (030) 2753333/mp@schakels.nl Vrje levensloopacademe Rotterdam (010) 4354354/geert@bekenet.nl SWO Leusden (huskamer project) (033) 4952090/dr.wol@tscal.nl SWO Soest (huskamerproject en samenwerkng) (035) 6023681/swos@planet.nl Vtras (ontmoetngscentrum N gen) (030) 6301620/astock@vtra.nl Stchtng senor (Schrjf- praatgroep) (0294) 280990/st-senor@hetnet.nl Stchtng FGB Baarn (afstemmng bezoekdensten) (035) 5418600/e-malnfofgbb@xs4all.nl Stmuleren burgerntateven Naast gecoördneerde actes vanut professonele organsates s het ook van belang meer nformele vormen van ntateven te stmuleren. Klenschalge vrendendensten, of nformele buurtnetwerken kunnen een belangrjke bjdrage leveren aan de socale Verder zoeken www.kennscentrum-ouderen.nl >> ze kwetsbare ouderen voor de projectenbank ouderen en eenzaamhed www.ngz.nl >> het Nederlands Insttuut voor Gezondhedsbevorderng en Zekteprevente heeft onder de knop dossers en het nformatecentrum overzchten van projecten bj GGD en en GGZ nstellngen op o.a. eenzaamhed www.ssg.scw.vu.nl/lasa/ >> het LASA (Longtunal Agng Study Amsterdam) heeft veel cjfers ut verschllende onderzoeken naar eenzaamhed en ouderen n het algemeen www.scp.nl >> het Socaal Cultureel Plan bureau heeft cjfers en rapporten over o.a. ouderen (Rapportage Ouderen bjvoorbeeld ut 2001) www.ggdmn.nl www.schakels.nl www.vrjelevensloopacademe.nl 6