P Q

Transcriptie

1 P Ecnmie Examen A. Markt 1. Vraag en aanbd - Individuele vraag: verband tussen aantal prducten dat je vr een bepaalde prijs wil kpen en prijs van het prduct. Hierbij hrt de individuele vraaglijn. Als de prijs daalt, stijgt de gevraagde heveelheid Een verschuiving p de vraaglijn zien we alleen bij prijsverandering, znder dat de vraag verandert. Dr de individuele vraag weten we de betalingsbereidheid per persn(max. prijs die cnsument wil betalen). - Cllectieve vraag: alle individuele vragen bij elkaar p geteld. Deze wrdt dr dezelfde factren beïnvled als de individuele vraag. Hierbij hrt de cllectieve vraaglijn. Als er meer vraag kmt bij iedere prijs, verschuift de vraaglijn naar rechts en bij minder vraag naar links. Een verschuiving van de vraaglijn heeft altijd te maken met de verandering van de vraag, znder dat de prijs hierp van invled is. Er zijn 5 factren naast prijs die de individuele vraag beïnvleden; Individuele vrkeuren Beschikbaar budget: heveel geld je hebt. Mensen met meer geld zijn bereid meer te betalen vr een prduct. Aanwezigheid en prijs van substitueerbare prducten Substitueerbare prducten: prducten die dezelfde behefte kunnen bevredigen(vb. appel en brd). Prijs kan drslaggevend zijn. Aanwezigheid en prijs van cmplementaire prducten Cmplementaire prducten: prducten die elkaar in gebruik aanvullen(vb. dure Playstatin games minder vraag naar Playstatin). Exgene factren: mstandigheden waar je geen invled p hebt(vb. weer). Verschuivingen van de vraaglijn kunnen wrden verrzaakt dr; Verandering van beheften van vragers: als de behefte van de vragers verschuift naar een prduct, dan zal bij iedere prijs de vraag tenemen(vraaglijn naar rechts). Verandering van het budget van de vragers: als het budget van de vragers stijgt, kunnen ze meer kpen(vraaglijn naar rechts) Prijsverandering van substitutiegederen en cmplementaire gederen: als de prijs van substitutiegederen stijgt, is het aantrekkelijker m dit te kpen en zal de vraag stijgen(vraaglijn naar rechts). Als de prijs van cmplementair ged daalt, wrdt het aantrekkelijker m dit te kpen(vraaglijn naar rechts) P Q Verandering in aantal vragers: als het aantal vragers teneemt, stijgt de vraag naar gederen(vraaglijn naar rechts) Als de prijs van een prduct verandert, verandert vaak k de vraag. De vraag naar verschillende prducten stijgt niet even snel bij gelijke prijsdaling(prijselasticiteit van de vraag). Q 1

2 - prijselasticiteit van de vraag = % verandering van de vraag % verandering van de prijs - Prcentuele veranderingen bereken je met nieuw ud 100% Uitkmst tussen 0 en -1 vraag bij prijsverandering inelastisch Uitkmst kleiner dan -1 vraag bij prijsverandering elastisch - Elastische vraag: prcentuele verandering van vraag meer dan prcentuele verandering van prijs. De prijs heeft een grte invled p de afzet van het prduct. De mzet(p x Q) daalt als de prijs van gederen met een elastische vraag wrdt verhgd. De gevraagde heveelheid gaat meer mlaag dan dat de prijs mhg gaat. De mzet gaat mhg als de prijs van elastisch ged daalt. Met stijgende mzet neemt de winst niet altijd te - Inelastische vraag: prcentuele verandering van vraag meer dan minder dan prcentuele verandering van prijs. Prijsverandering heeft weinig invled p vraag. Het verhgen van de prijs van gederen met een inelastisch vraag verhgt de mzet en het verlagen van de prijs verlaagt de mzet. Eerste levensbeheften zijn bijna altijd inelastische gederen, mdat je ze blijft kpen, k als de prijs heel erg stijgt. - Inkmenselasticiteit: mate waarin gevraagde heveelheid naar een prduct verandert p basis van een verandering in het inkmen. % verandering gevraagde heveelheid inkmenselasticiteit van de vraag = % verandering van het inkmen Inkmenselasticiteit kunnen we nderscheiden dr; Inferieur ged: inkmen stijgt vraag daalt Inferieure gederen zijn vaak van lage kwaliteit en mensen met een hger inkmen kpen gederen van betere kwaliteit(inkmenselasticiteit is negatief)(vb. huismerk). Ndzakelijk ged: gevraagde heveelheid stijgt met kleiner percentage dan inkmen(inkmenselasticiteit ligt tussen 0 en 1)(vb. vedsel). Luxe ged: gevraagde heveelheid stijgt met grter percentage dan inkmen stijgt(inkmenselasticiteit is grter dan 1)(vb. vakantie). Waarde inkmenselasticiteit Nrmale gederen Inferieure gederen <0 Inferieur ged 0-1 Ndzakelijk ged >1 Luxe ged Naast de individuele en cllectieve vraaglijn heb je k de individuele aanbdlijn en cllectieve aanbdlijn. Deze kunnen k verschuiven dr; ud Verandering van het aantal aanbieders. Als er meer aanbieders bij dezelfde prijs kmen verschuift de aanbdlijn naar links. Verandering van de kstprijs per prduct. Als deze daalt maakt de prducent met dezelfde verkpprijs meer winst en wrdt het aantrekkelijker m meer te prduceren(aanbdlijn naar rechts). Als de kstprijs per prduct stijgt, verschuift de aanbdlijn naar links. Het ingrijpen van de verheid. De aanbdlijn verschuift naar links als er accijns f inverheffing wrdt pgelegd. Bij subsidie verschuift de aanbdlijn naar recht, mdat een deel van de ksten hierdr gedekt wrden. Technlgische verbeteringen, mdat er hierdr gedkper kan wrden geprduceerd f er meer geprduceerd kan wrden tegen dezelfde ksten. Het aanbd neemt met dezelfde prijs te en daarm verschuift de aanbdlijn naar rechts. - Afzet: aantal verkchte eenheden van een prduct 2

3 - Omzet: ttale pbrengst van verkpen die een rganisatie in een bepaalde peride behaalt. ttale pbrengst(to) = prijs(p) afzet(q) - Gemiddelde pbrengst(go): pbrengst per prduct ttale pbrengst(to) GO = afzet(q) De ttale pbrengst is niet hetzelfde als winst. De ttale winst(tw) is het verschil tussen ttale pbrengst(to) en de ttale ksten(tk). TW = TO TK Je kan de ttale winst(tw) k berekenen dr de prijs(p) te verminderen met de gemiddelde ttale ksten(gtk) en deze te vermenigvuldigen met de vraag(q). TW = (P GTK) Q - Break-even punt: mvang van de prductie waarbij ttale pbrengsten gelijk zijn aan ttale uitgaven. - Break-evenafzet: afzet waarbij winst 0 is TO=TK Als de prducent minder dan de break-evenafzet prduceert draait hij verlies en bij meer maakt hij winst. - Prduceren: gebruiken van prductiefactren m waarde te te vegen aan een prduct - Prductiefactren: factren die prductie mgelijk maken KANO(kapitaal, arbeid, natuur & ndernemerschap) Hierbij hren vergedingen geld dat je met betalen m er gebruik van te maken f dat je krijgt als iemand gebruik maakt van juw prductiefactr. Prductiefactren Vergedingen Kapitaal Rente Arbeid Ln Natuur Huur/pacht Ondernemerschap winst Bij prduceren hren prductie ksten; Vaste ksten(cnstante ksten): deze veranderen niet als er meer/minder wrdt geprduceerd(vb. huur van een bedrijfspand). Variabele ksten: deze veranderen als er meer/minder wrdt geprduceerd(vb. inkpprijs van grndstffen). De ttale cnstante ksten(tck) en de ttale variabele ksten(tvk) samen zijn de ttale ksten. De gemiddelde ttale ksten zijn de ttale ksten per prduct(kstprijs van een prduct). gemiddelde ttale ksten(gtk) = ttale ksten(tk) afzet(q) Gemiddelde bij ksten en pbrengsten betekent altijd delen dr het aantal prducten(q). gemiddelde cnstante ksten = gemiddelde variabele ksten = ttale cnstante ksten(tck) afzet(q) ttale variabele ksten(tvk) afzet(q) - Marginale ksten(mk): extra ksten per extra geprduceerd prduct(meerksten) marginale ksten = extra ttale ksten = TK extra geprduceerde eenheid Q Er zijn prprtineel variabele ksten als de variabele ksten per prduct bij elke heveelheid gelijk zijn(gelijk aan MK). - Marginale pbrengsten(mo): pbrengst van de verkp van een extra geprduceerd prduct(meerpbrengsten). marginale pbrengst = extra ttale pbrengst = TO extra verkchte eenheid Q Om de winst te maximaliseren, met een prducent een prductiemvang kiezen waarbij het verschil tussen TO en TK maximaal is. De ttale winst is maximaal bij de prductie waarbij geldt dat MO=MK. Als MO grter is dan MK, zal de prducent meer prduceren. Elk prduct 3

4 dat de prducent extra prduceert levert hem meer p dan dat het hem kst(winstgevende uitbreiding van prductie). De mzet is maximaal als MO=0. Het laatste prduct levert geen extra mzet meer p(maximale mzet). TO=maximaal MO=0 Op een markt kmen vraag en aanbd samen en kmt een prijs tt stand. Als de aangebden heveelheid grter is dan de gevraagde heveelheid, daalt de prijs. Deze stijgen en dalen ttdat er een evenwicht ntstaat(marktevenwicht). Vraag en aanbd zijn dan gelijk aan elkaar. Dit is de ptimale testand in de ecnmie, mdat hierbij geen prductieverschtten f prductietekrten zijn. Dr de vraag(qv) en het aanbd(qa) aan elkaar gelijk te stellen kun je de prijs berekenen die ntstaat dr het marktmechanisme evenwichtsprijs(p*): prijs die bij het marktevenwicht hrt. Hierbij hrt een evenwichtsheveelheid(q*): de heveelheid gederen die wrden afgenmen bij het marktevenwicht. Er is een aanbdverscht als het aanbd grter is dan de vraag. Hierbij wrden niet alle geprduceerde prducten afgenmen dr de vragers. Om tch iets te verdienen accepteren aanbieders een lagere prijs. Dit zrgt vr een grtere gevraagde heveelheid en een kleinere aangebden heveelheid. Als vraag en aanbd niet aan elkaar gelijk zijn, zal de prijs van een prduct veranderen. Dit gaat net zlang dr ttdat de vraag gelijk is aan het aanbd(marktmechanisme/prijsmechanisme). We spreken van vlkmen cncurrentie als de prijs vlledig p deze manier wrdt bepaald. Er kan een vraagverscht zijn als er meer wrdt gevraagd dan geprduceerd. Het is dan gunstig vr de aanbieder m zijn prijs te verhgen m zijn ksten terug te verdienen f zijn winst te vergrten. Prijsstijging Gevraagde heveelheid daalt Aangebden heveelheid stijgt 2. Marktstructuur en tetreding - Cncrete markt: plaats waar vrager en aanbieder elkaar fysiek ntmeten(vb. blemenveiling) - Abstracte markt: geen echte plaats waar je naarte kunt gaan(vb. huizenmarkt) Belangrijkste marktkenmerken: Aantal aanbieders: in smmige marktvrmen met de aanbieder rekening huden met cncurrenten. De vraag hier is afhankelijk van prijs en cncurrentie. Aard van het ged: mate waarin prducten verschillend van elkaar zijn in gen van de cnsument. Hmgeen: prducten die niet van elkaar verschillen(vb. elektriciteit) Hetergeen: prducten die verschillend lijken(vb. Cca Cla & Pepsi) Bestaan van tetredingsbarrières: je hebt bv. een diplma ndig. Als de tetredingsbarrières hg zijn, is tetreden tt de markt f uittreden meilijk(meestal als er één aanbieder is). Een prducent maakt winst als de ttale pbrengsten hger zijn dan de ttale ksten. Bij verschillende marktkenmerken hren verschillende marktvrmen. Bij vlkmen cncurrentie zijn er veel vragers en veel aanbieders die hetzelfde prduct(hmgeen) aanbieden. Individuele aanbieders hebben geen invled p de marktprijs, maar kunnen wel bepalen heveel prducten ze aanbieden, mdat zij het aantal prducten kiezen waarbij hun winst maximaal is(mo=mk). Er is vrije tetreding en uittreding tt de markt, mdat er geen tetredingsdrempels zijn. De markt is transparant en er is veel cncurrentie. De prijs wrdt dr de markt bepaalt(marktmechanisme bepaalt prijs). Bij mnplistische cncurrentie zijn er veel vragers en veel aanbieders die verschillende varianten van een prduct aanbieden(prductdifferentiatie). Aanbieders hebben invled p de prijs, maar deze is beperkt dr te sterke cncurrente. Bij mnplie is er maar één prducent. Er is geen cncurrentie en daarm heeft hij veel invled p de prijs(zelf bepalen). Hij kiest vr de prijs waar de max. winst kan wrden behaald(nadelig vr cnsument). Dit kmt in de praktijk bijna niet meer vr. 4

5 Bij ligplie heeft de markt veel vragers, maar een klein aantal grte prducenten. Bij twee prducenten is het een duplie. Bij een hmgeen ligplie zijn er een aantal aanbieders die hetzelfde prduct aanbieden bij een hetergeen ligplie een aantal aanbieders met een verschillend prduct. De hge tetredingsdrempels kmen dr schaalvrdelen, verznken ksten en ctrien. - Verznken ksten: verige ksten die niet meer terug te verdienen zijn, nadat een bedrijf stpt(vb. supermarkten). Vlkmen cncurrentie Mnplistische cncurrentie Oligplie Mnplie Aantal Veel Veel Weinig 1 aanbieders Aantal vragers Veel Veel Veel Veel Aard van het Hmgeen Hetergeen Hmgeen + Hmgeen ged Drzichtigheid markt (transparantie) Mgelijkheid tt tetreding Invled aanbieder p prijs hetergeen Ged Slecht Slecht Slecht(geen vergelijkend materiaal) Makkelijk Makkelijk Meilijk Meilijk Geen Prijszetter Prijszetter Prijszetter - Marktaandeel: mzet uitgedrukt in een percentage van de ttale marktmzet. marktaandeel = mzet bedrijf mzet markt afzet bedrijf marktaandeel = afzet markt Als de aanbieder p een bepaalde markt winst maakt zal die winst andere aanbieders aantrekken, mdat ze k graag winst willen maken. Hierdr neemt de cncurrentie te en neemt de gemiddelde prijs af tt er geen winst meer gemaakt kan wrden. Dit prces stpt als de winstmarge 0 is(bedrijfstakevenwicht). Bestaande aanbieders maken dan geen winst(prijs gelijk aan kstprijs/gemiddelde ttale ksten). - Prijsdiscriminatie: prducent vraagt andere prijzen vr hetzelfde prduct aan andere mensen. Hiervr meten cnsumenten nderscheiden kunnen wrden in verschillende grepen(marktsegmenten). Ok mag er geen drverkp kunnen plaatsvinden tussen verschillende grepen(vb. biscpkaartjes). Als een mnplie prijsdiscriminatie tepast zal het cnsumentensurplus afnemen(vrdelig vr mnplist). 3. Welvaart en ecnmische plitiek - Cnsumentensurplus: verschil tussen werkelijke prijs van een prduct en de maximale prijs die iemand bereid is te betalen(betalingsbereidheid). Maatstaf vr het welbevinden van een cnsument(welvaart). Het welbevinden van de cnsument is hger als de prijs lager wrdt. Om het cnsumentensurplus te berekenen, meten de ppervlakte van de grijze driehek berekenen ( 5-2)x(3 0)= 9/2= 4,50 - Prducentensurplus: verschil tussen marktprijs en prijs die aanbieder vr zijn prduct wil ntvangen. Maatstaf vr welbevinden van aanbieders. - Ttale surplus(welvaart)= prducentensurplus + cnsumentensurplus Vlkmen cncurrentie levert maximale surplus p(efficiënt). 5

6 He efficiënt een andere marktvrm is wrdt daarm bepaald dr het ttale surplus te vergelijken met het maximale(vlkmen cncurrentie). Er is sprake van marktfalen als een markt geen vlledig surplus heeft en er welvaartsverlies is(vlkmen cncurrentie heeft geen welvaartsverlies). De verheid wil het gebruik van smmige gederen stimuleren f ntmedigen(vb. sigaretten). Er wrden daarm accijns geheven, waardr het duurder wrdt en mensen ze minder snel kpen. De verheid kan het marktevenwicht beïnvleden dr; Prijsregulering: verheid stelt minimumprijzen/maximumprijzen vast. De minimumprijs beschermt de prducent, zdat deze wel geneg kan terugverdienen. De maximumprijs beschermt de cnsument, zdat prducten niet te duur wrden. Heffingen en subsidies: verheid heft belasting ver bijna alle prducten, m de markt in evenwicht te huden. Hierdr wrden prducten duurder en wrdt er minder geprduceerd en gecnsumeerd. Dit kan k dr prducten te stimuleren met behulp van subsidies. Wet- en regelgeving: een vrbeeld van een wet die invled p het marktevenwicht heeft is de Mededingingswet. Deze wet verbiedt ndernemingen een kartel(samenwerkingsverband) te vrmen. Het maken van prijsafspraken is verbden en daarm hudt de ACM hier tezicht p. - Negatieve externe effecten: ksten die ptreden die buiten prductieksten m ntstaan(vb. milieuvervuiling). - Externe effecten: nbedelde gevlgen van cnsumptie en prductie waarvan ksten niet drberekend zijn in de verkpprijs. De verheid beïnvled prducten met negatieve externe effecten dr prductie en cnsumptie af te remmen dr ze duurder te maken(vb. accijnen). Ok MVO kan bijdragen aan verminderen van negatieve externe effecten, dr duurzaamheid pririteit te geven bven winstgevendheid p krte termijn. Er zijn k psitieve externe effecten(vb. aanleg parkeerplaats vr bedrijf wrdt k carplplek). De verheid beïnvled prducten met psitieve externe effecten dr prductie en cnsumptie te stimuleren(vb. subsidies). - Patent(ctri): exclusief recht tt het prduceren en verkpen van een uitvinding(recht tt mnplie). Met een ctri krijgt de uitvinder max. 20 jaar exclusief het recht m die techniek te gebruiken en is het verbden vr andere bedrijven dat te den. Het werkt p lange termijn welvaartsverhgend, mdat het prikkel geeft tt innvatie. B. Ruilen ver tijd 1. Gezinnen ruilen ver de tijd - Vrraadgrtheden: waarde wrdt p een bepaald mment vastgesteld(vb. gederen in magazijn) - Strmgrtheden: waarde wrdt ver een bepaalde peride vastgesteld(vb. inkmsten van een land) Bij ruilen ver tijd stel je cnsumptie uit dr te sparen. Dit hangt af van de individuele prijs van tijd f iemand gaat sparen/lenen, mdat iedereen zijn eigen vrkeuren heeft(vb. gezinnen nemen vaak een hyptheek). Lenen gaat ten kste van cnsumptie in de tekmst, mdat de lening(+rente) in de tekmst met wrden afbetaald. Dr te sparen vrkm je een schuld pbuwen. Sparen/lenen wrdt bepaald dr tijdsvrkeur. Factren die hier invled p hebben zijn rente, verwachte inflatie en tekmstverwachtingen. Dr een ecnmische crisis gaan mensen meer sparen. Een laag cnsumenten vertruwen en nzekerheid ver werk en inkmen leidt tt spaargedrag. 6

7 Bij uitleg geven p examen f er sprake is van ruilen ver tijd duidelijk aangeven wat er p het ene mment meer/minder kan en welke invled dat heeft p een ander mment in de tijd. - Rente: ntvang je dr geld te sparen - Inflatie: stijging van gemiddelde prijzen in een land - Nminale rente: rente die je werkelijk krijgt(vb. spaargeld) - Reële rente: werkelijke waarde van je rente als de inflatie wrdt meegerekend Reële rente kan niet berekent wrden dr nminale rente - inflatie te den - RIC = NIC PIC 100% Indexcijfer maak je dr 100 bij het tenamepercentage p te tellen. De hgte van de reële rente bepaalt de ecnmische activiteit in een land. Bij lage rente gaan bedrijven meer lenen en gaan ze k meer investeren. Ok sluiten gezinnen sneller hyptheken af en geven ze sneller geld uit. Renteverlaging stimuleert de cnsumptie en investeringen. Ondernemingen ruilen ver tijd(vb. bedrijven den investeringen), mdat er p een bepaald mment geld wrdt gebruikt m bv. een machine te kpen. Rente is hier een grte invled p, mdat ze winst willen maken. 2. De verheid ruilt ver tijd De verheid haalt uit belastingen het grtste deel van hun geld. Hiermee investeren ze in hun land. Er ntstaat meestal een begrtingstekrt, mdat de verheid meer geld uitgeeft dan dat er binnenkmt. Om dit te kunnen betalen wrdt er elk jaar geleend, waardr er een staatsschuld ntstaat die k met wrden afgelst. Dr te lenen kan geld nu wrden uitgegeven, terwijl de terugbetaling pas later is. Z betaalt niet de huidige maar de kmende generatie via belasting de extra uitgaven van de verheid(uitgestelde belastingheffing). - Pensien: inkmen dat salaris vervangt en mensen krijgen als ze ud zijn - AOW: basispensien dat bestaat uit ng. 70% van het minimumln. Mensen ntvangen hierbij vaak een aanvullend pensien. - Omslagstelsel: alle werkenden betalen elke maand premie, waarmee de AOW wrdt gefinancierd. Het gevaar hiervan is dat dit bij vergrijzing nbetaalbaar wrdt. Hierbij is er geen verband tussen de heveelheid premie iemand betaald en de hgte van de uitkering die iemand krijgt. Er is sprake van intergeneratinele slidariteit. - Kapitaaldekkingsstelsel: hiermee wrden bedrijfspensienen en aanvullende pensienen gefinancierd dat dr werknemers zelf wrdt pgespaard. De pensienpremie en de pbrengsten uit beleggingen zijn de basis vr het uitbetalen van pensienen. Dit is niet gevelig vr vergrijzing, mdat dit afhangt van prestaties van financiële markten. Hierbij is wel een verband tussen heveelheid premie die iemand betaald en de hgte van de uitkering die iemand krijgt. Er is sprake van ruilen ver tijd. C. Samenwerken en nderhandelen 1. Samenwerken Speltherie analyseert menselijk gedrag in situaties waar beslissingen in meten wrden genmen. De centrale aanname is dat mensen met hun verstand handelen. Klmspeler(leerling 2) Bekennen Ontkennen Rijspeler(leerling 1) Bekennen (-2,-2) (0,-9) Ontkennen (-9,0) (-1,-1) Sprake van gevangenendilemma? Zek naar evenwicht. Kijk welke beslissing de rijspeler het beste kan maken(dminante strategie). Dat is in dit geval bekennen. Kijk daarna wat de klmspeler het best kan kiezen. Dat is in dit geval k bekennen. De meest gunstige keuze is eigenlijk ntkennen en daarm zitten de spelers gevangen. Het gevangenenprbleem ntstaat dr de tegenstelling tussen individueel belang en cllectief belang. Als beide spelers vr eigenbelang kiezen maken ze een keuze die niet 7

8 ptimaal is. Bij het Nash-evenwicht kan geen speler zijn situatie verbeteren dr eenzijdig een andere actie te kiezen. Dit is niet per se de ptimale uitkmst. - Cllectieve gederen: gederen waarvan niemand van het gebruik kan wrden uitgeslten. Deze kunnen niet wrden gesplitst in individueel leverbare eenheden. Het gebruik hiervan dr de ene burger, gaat niet ten kste van de andere burger. Ze wrden geleverd dr de cllectieve sectr(verheid). Niemand wil vrijwillig financieel bijdragen hier aan en daarm kan er meeliftgedrag ntstaan. Mensen betalen niet, maar prfiteren er wel van. Dit kan k vrkmen bij bv. vakbnden die betere ca s regelen. Leden van deze vakbnden betalen lidmaatschapsgeld, maar werknemers die geen lid zijn kunnen alsng van deze afspraken prfiteren. Als spelers p een markt samenwerken en nderhandelen kunnen zij zich ntden van het gevangenenprbleem dr; Te kijken naar cllectieve pbrengsten i.p.v. individuele pbrengsten. Z gaan ze uit van wat het beste vr iedereen is. Zelfbinding. Hierdr wrdt keuzevrijheid beperkt, mdat cncurrenten elkaar hierbij elkaar klanten gunnen en daarm geen uitverkp huden. Cllectieve dwang. Ze wrden hier gedwngen m een actie te kiezen d.m.v. belastingheffing f een cntract afsluiten. 2. Onderhandelen - Verznken ksten: ksten die vrafgaand aan nderhandelingen zijn gemaakt en niet kunnen wrden teruggedraaid dr het specifieke karakter van de investering(ksten die niet kunnen wrden terugverdiend als de activiteit waardr ze zijn gemaakt stpt). Dit kan een vr-/nadeel zijn bij nderhandelingen. Het is vr alle spelers belangrijk m zich te realiseren dat reputatie meespeelt. Z kan bv. de ene winkel de andere niet meer vertruwen als hij eerdere afspraken niet is nagekmen. D. Risic en infrmatie 1. Risic en verzekeren De ecnmie wrdt beïnvled dr risic s. - Risic: kans p een gebeurtenis met een negatieve impact. Ze brengen nzekerheden mee, mdat het een (fute)inschatting is. Vrijwillige risic s: risic s die je bewust neemt(vb. bergen beklimmen) Onvrijwillige risic s: risic s die niet te vermijden zijn(vb. ziek wrden) - Risic-aversie: mijden van risic s. He meer iemand risic-avers is, he minder risic s hij wil nemen. Om minder risic te lpen kan je je laten verzekeren; Sciale verzekeringen: heeft iedereen uit de samenleving(vb. zrgverzekering) Individuele verzekeringen: mag je zelf vr kiezen(vb. aanvullende tandartsverzekering) Iedereen met een verzekering met premie betalen. Dit peridieke bedrag betaal je aan de verzekeringsmaatschappij f verheid. Het is een vergeding vr het dekken vr risic s. Verzekeraars zijn aanbieders van individuele verzekeringen. De vraag naar verzekeringen hangt af van de hgte van de premie, de prductwaarde en de hgte van de risic-aversie van de cnsument. Een iemand met een hge risic-aversie sluit eerder een verzekering af dan iemand met een lage. Een verzekeraar met zrgen dat de ttale pbrengsten gelijk zijn aan de ttale ksten dr tijdens het vaststellen van de premie rekening te huden met de ttale ksten en het aantal verzekeringsnemers. 2. Effecten van asymmetrische infrmatie - Asymmetrische infrmatie: verschil in infrmatieheveelheid tussen verzekeraar en verzekerde. 8

9 - Averechtse selectie: mensen die van zichzelf weten dat ze slrdig zijn sluiten een verzekering af. Alleen slechte risic s verzekeren zich en daarm stijgen de premies. - Risic p mreel wangedrag(mral hazard): gedrag dat mensen vertnen met een verzekering. Ze gaan minder zrgvuldig met hun spullen m, waardr kans p schade teneemt en verzekeraars hgere premies vragen. Dr infrmatie te verzamelen ver verzekerden kan asymmetrische infrmatie wrden tegengegaan. Averechtse selectie kan wrden tegengegaan dr premiedifferentiatie (verschillende premies vr delgrepen). Mreel wangedrag kan wrden beperkt met bnus-malussysteem. Hierbij gaat de premie mlaag als verzekerden een aantal jaar geen schadeclaims inveren, maar gaat die mhg bij verzekerden die dat wel den. Dr de inver van eigen risic kan mreel wangedrag wrden tegengegaan. Hierbij met je een deel van de schade zelf betalen en hef je k minder premie te betalen. Mensen met een hg risic betalen meer premie bij premiedifferentiatie en mensen met een laag risic betalen minder. Bij cllectieve dwang stelt de verheid bepaalde verzekeringen(vlksverzekeringen) verplicht m averechtse selectie te vrkmen. - Slidariteit: iedereen betaald dezelfde premie, zdat iedereen bijdraagt aan de ksten. Er is risicspreiding d.m.v. verplichte slidariteit. 3. Risic en beleggen - Kapitaalmarkt: markt waar effecten(dcumenten met verwachte waarde en bijbehrend risic) wrden verhandeld - Aandelen: recht p eigendm van een nderneming. Met een aandeel krijg je een deel van de winst van een bedrijf dividend. Dit heeft een nbepaalde lptijd. - Bedrijfsbligaties: schuldbewijs vr een lening in een nderneming. De bligatie vervalt als de schuld is afgelst en heeft dus een bepaalde lptijd. - Staatsbligaties: schuldbewijs vr een lening aan de verheid. De verheid geeft bligaties uit m geld te lenen. Het risic is hier kleiner, mdat de verheid niet snel failliet gaat. Iemand die effecten kpt is een belegger. Een belegging is een investering met als del m er financieel vrdeel uit te halen. De waarde van aandelen en bedrijfsbligaties is nzeker. - verwacht rendement = verwachte investeringspbrengst(na aftrek van de ksten) 9 investering 100% - Risicpremie: vergeding vr het risiclpen. Dit is een premie bvenp het rendement van het risiclze alternatief. Het risic van aandelen is grter dan van bedrijfsbligaties en staatsbligaties, waardr het rendement van aandelen hger kan zijn, maar er k een grtere kans is m geld te verliezen(gebeurt als de kers daalt). Dr de verheid wrdt een tezichthuder aangesteld m te cntrleren f er p een markt aan de wet- en regelgeving dr bedrijven vldaan wrdt. Ok zijn er tezichthuders die tezien p marktwerking(mededinging), besteding van publieke middelen f kwaliteit van prducten. De AFM cntrleert in NL alle financiële markten en geeft betes aan beleggers die handelen met vrkennis. Hier is sprake van als iemand effecten kpt f verkpt terwijl hij meer infrmatie heeft dan algemeen beschikbaar(verboden). De ACM gaat na f er geneg cncurrentie is, cntrleert de telecmmarkt en het cnsumentenrecht. Als de rente in een land stijgt, daalt de kers van een aandeel. Bedrijven investeren minder als de rente stijgt en daarm daalt de prductie in de tekmst. - Minder prductie Minder mzet Minder winst Aandelen kers mlaag - Rente stijgt Mensen verkpen aandelen + zetten geld p spaarrekening Aanbd van aandelen p beurs stijgt Kers van aandelen daalt - Rente daalt Aandelenkers stijgt - Rente stijgt Obligaties tegen ude lage rente minder aantrekkelijk Obligaties minder veel waard Kers bligaties daalt

10 4. Risic in bedrijf - Eigen vermgen: wrdt gebruikt bij het zelf betalen van investeringen - Vreemd vermgen: wrdt gebruikt bij leningen - Ondernemingsrisic: bedrijven weten niet he vraag naar prduct in de tekmst is ndernemingsrisic = kans dat investering verlies geeft mvang van verlies Banken die geld uitlenen lpen het risic m niet terugbetaald te wrden. Als cmpensatie hiervr is er een risicpremie. Sms krijgt de bank een nderpand(bv. gebuw). De bank wrdt hier eigenaar van als de lening niet kan wrden afgelst. E. Welvaart en grei 1. Welvaart De macr-ecnmie kijk naar ptelsmmen(vb. ttale werkgelegenheid) geaggregeerde grtheden. De macr-ecnmie maakt nderscheid in prductiefactren(kano). De belangrijkste grtheid is het bbp(brut binnenlands prduct). Dit is de waarde van alle geprduceerde gederen en diensten van een land in een jaar. Om dit te berekenen kijken we naar de waarde die aan gederen wrdt tegevegd d.m.v. prductie(brut tegevegde waarde). Elk bedrijf vegt iets te aan zijn prduct(tegevegde waarde). Een bedrijf kpt iets in tegen een bepaalde prijs(inkpprijs). Het bedrijf verkpt dat weer vr een hgere prijs(verkpprijs). Het verschil hiertussen is de tegevegde waarde(tw). Waarde wrdt tegevegd dr grndstffen en prducten met prductiefactren te bewerken. Bedrijven meten vergedingen betalen, mdat ze deze prductiefactren niet bezitten. Tegevegde waarde= ln + huur + pacht + rente + winst Bbp kan berekent wrden; Vanuit prductie: BBP=TW van alle bedrijven in het land(bjectieve methde). Vanuit inkmensvrming: alle primaire inkmens in een land bij elkaar pgeteld. Primair inkmen: inkmen dat wrdt verdiend dr gezinnen dr één/meerdere prductiefactr(en) ter beschikking te stellen. Dit bestaat dus uit ln, pacht, huur, winst en rente(subjectieve methde). Vanuit finale bestedingen: bbp kan k wrden berekend dr bestedingen van gezinnen, bedrijven en verheid bij binnenlandse ndernemingen p te tellen. Het bbp wrdt vaak als maatstaf gebruikt vr de welvaart in een land. Dit is geen gede maatstaf, mdat het bbp geen rekening hudt met; Prijspeil, kpkracht en inflatie Inkmensngelijkheid. Het verschil tussen arm en rijk is niet terug te zien in het bbp. Rl en mvang van de infrmele sectr, mdat de inkmsten hiervan niet meetellen in de statistieken van de fficiële ecnmie. Onbetaalde arbeid(vb. vrijwilligerswerk). Hierdr wrdt een deel van de tegevegde waarde weggelaten. Andere factren(vb. sciale/eclgische factren) dan ecnmische indicatren. De Human Develpment Index van de Verenigde Naties meet rijkdm van een land p basis van leefmstandigheden. Deze meet.a. kpkracht, analfabetisme en levensverwachting in een land. De welvaart kan je weergeven in; De welvaart in enge zin. Hierbij gaat het m materiële welvaart heveelheid gederen die je kunt kpen. Dit hangt af van kpkracht en inkmen. Alleen middelen die tellen vr het bbp wrden meegenmen. Hier hren nietmateriële zaken(vb. verdeling tussen arm en rijk) niet bij. De welvaart in ruime zin. Hier wrden materiële en niet-materiële zaken meegenmen(vb. veiligheid p straat). Het bbp geeft een klein beeld van de 10

11 welvaart in ruime zin. Hierbij wrdt gekeken naar de mate waarin beheftes wrden vrzien. Vb. Grente verbuwen in je eigen mestuin is een prductie dat hrt bij welvaart in ruime zin. Het kan zijn dat vr iemand de welvaart in enge zin stijgt(vb. kpkracht neemt te), terwijl vr hem de welvaart in ruime zin daalt(vb. strt zich aan tename milieuvervuiling). - Afschrijvingen: kapitaalgederen die na verlp van tijd dr vermindering van waarde aan vervanging te zijn. Waardevermindering van duurzame prductiemiddelen die ptreedt dr gebruik en verstrijken van tijd. Prductie zrgt vr vermindering in waarde naast teveging van waarde. Bij de brut tegevegde waarde wrdt geen rekening gehuden met afschrijvingen. als er wel rekening mee wrdt gehuden nett tegevegde waarde= brut tegevegde waarde afschrijvingen. Deze berekening geldt k vr het bbp. Als je afschrijvingen van het bbp haalt krijg je het nett binnenlands prduct(nbp) bbp afschrijvingen =nbp(=ln + pacht + winst + rente). - Systeem van de natinale rekeningen: bekhudkundige beschrijvingen van de geldstrmen in een land in een bepaald jaar. De natinale rekeningen vr NL wrden gepubliceerd dr het CBS hiermee wrdt het natinaal inkmen berekend. Hiervr meten we rekening huden met waar prductiefactren rsprnkelijk vandaan kmen. Alle inkmens verkregen dr prductiefactren uit NL vrmen het natinaal inkmen. Het natinaal inkmen is al het verdiende inkmen(ln, interest, pacht, winst) van een land bij elkaar. Geldstrmen tussen ecnmische sectren wrden schematisch weergeven in de ecnmische kringlp(=mnetaire kringlp /geldkringlp). Dit laat de werking van de ecnmie als systeem zien en geeft geldstrmen aan. In de ecnmische kringlp zijn 4 ecnmische sectren: Bedrijven: verkpen prducten aan cnsumenten, verheid en buitenland. Het ttaal aan geld dat naar bedrijven testrmt is C+I+O+E. prducten die van bedrijven in het buitenland wrden gekcht zijn samen imprt(m). In de ecnmische kringlp meten ingaande inkmsten altijd gelijk zijn aan uitgaande geldstrmen Y=C+I+O+E-M. Gezinnen: stellen prductiefactren beschikbaar aan bedrijven. Hiervr ntvangen ze in ruil inkmen. Dit geven ze uit dr; Cnsumptiegederen kpen Spaargeld p de bank zetten Belasting betalen Y=C+B+S Overheid: det verheidsbestedingen(o) met ntvangen geld aan belasting(b). Er ntstaat een begrtingstekrt als de verheid meer geld uitgeeft dan ntvangt. Ze meten dan geld lenen van financiële instellingen. Buitenland: kpt binnenlandse gederen(exprt, E) en verkpt gederen aan buitenland(imprt, M). (S-I)+(B-O)=(E-M) SIBOEM Er wrdt altijd vanuit gegaan dat het systeem in evenwicht is. Bij verheidstekrt wrdt bv. geleend ttdat er een evenwicht ntstaat. 11

12 - Betalingsbalans: verzicht van alle transacties tussen een land en het buitenland. Dit bestaat uit 2 deelrekeningen: Lpende rekening: Gederenrekening: betalingen van imprt en exprt van gederen. Imprt uitgavenkant en exprt inkmstenkant. Dienstenrekening: geld dat een Nederlander als terist in het buitenland uitgeeft uitgavenkant en geld dat via het buitenland binnenkmt inkmstenkant Primaire-inkmensrekening: internatinale belningen vr het beschikbaar stellen van prductiefactren. Nederlanders die ln verdienen in het buitenland inkmstenkant en rentebetalingen aan buitenlandse banken uitgavenkant Inkmensverdrachtenrekening: hier kmt geld p te staan dat binnenkmt van ver de grens en waar geen prestatie tegenver staat. Kapitaalrekening: hierp staan alle in een jaar ntvangen en verstrekte kredieten(vb. leningen, beleggingen en investeringen). Het sald van de lpende rekening en kapitaalrekening zijn samen het sald van de betalingsbalans. Bij een negatief sald wrdt er meer geld betaald dan dat er wrdt ntvangen uit het buitenland. Bij een psitief sald is dit andersm buitenlandse valutareserve neemt te. - Lrenz-curve: lijn die de verdeling weergeeft van het bbp ver de inwners van een land. Het zet 2 percentages tegen elkaar af het cumulatieve percentage van de bevlkingsmvang en het cumulatieve percentage van de inkmens van diezelfde grep. In een diagnaal wrdt weergegeven in heverre het inkmen scheef is verdeeld tussen inwners van het land. De diagnaal laat een gelijke verdeling van het inkmen ver de grep zien. He verder de Lrenz-curve van de diagnaal ligt, he schever de inkmensverdeling van de grep. Vrbeeld: Persn A B C D E F G H Inkmen Stap 1: inkmens van laag naar hg zetten verdeel deze in gelijke grepen B,A,G,H,C,F,E,D Stap 2: verdeel deze in gelijke grepen Grep 1:25% B en A = 200 Grep 2:25% G en H = 400 Grep 3:25% C en F = 600 Grep 4:25% E en D = 800 Natinaal inkmen= 2000 Stap 3: kijk heveel prcent elke grep van het natinaal inkmen ntvangt grep/ttaalx100% en maak 2 klmmen met cumulatieve percentages Grep 1 200/2000x100%=10% Grep 2 400/2000x100%=20% Grep 3 600/2000x100%=30% Grep 4 800/2000x100%=40% Ttaal 100% 12

13 Stap 4: maak een tabel. De eerste klm bevat cumulatieve percentages inkmensntvangers van het ttaal en de tweede klm de cumulatieve percentages van het ttale inkmen. 25% 10% 50% 30% 75% 60% 100% 100% Stap 5: maak de Lrenz-curve - Belastingstelsel: afspiegeling van pvattingen ver gewenste mate van inkmensgelijkheid tussen persnen in een land. Bestaat uit alle belastingen + bijbehrende regels Er zijn verschillende belastingstelsels; Prgressief: met een hger inkmen betaal je prcentueel steeds meer belasting Degressief: met een hger inkmen betaal je prcentueel steeds minder belasting Prprtineel: iedereen betaalt prcentueel evenveel belasting(iedereen heeft hetzelfde belastingtarief) Er is sprake van een prprtineel belastingstelsel als het percentage lnbelasting niet afhankelijk is van de hgte van het ln, maar cnstant blijft(vlaktaks). Dit betekent niet dat iedereen hetzelfde bedrag betaalt, want het gaat hier m een belastingpercentage(vb. bij een belastingpercentage van 10% betaalt iemand met een maandinkmen van aan belasting). NL prgressief belastingstelsel: percentage dat je betaalt aan belasting stijgt bij een hger inkmen. Mensen met een hg inkmen betalen meer belasting dan mensen met een lager inkmen nivellering: inkmensverschillen tussen arm en rijk wrdt kleiner. Bij een degressief belastingstelsel betalen mensen met een hger inkmen minder belasting dan mensen met een lager inkmen denivellering: inkmensverschillen tussen arm en rijk wrdt grter. - Marginale belastingdruk: percentage belasting dat iemand ver zijn laatst verdiende eur betaalt - Primaire inkmen: inkmen dat wrdt verdiend met het ter beschikking stellen van prductiefactren - Belastbaar inkmen: deel van je inkmen waar je belasting ver met betalen. Dit is het brut inkmen aftrekpsten + eigenwningfrfait(vr mensen met kphuis). De hyptheekrenteaftrek is in NL de belangrijkste aftrekpst. Inkmen belastingen en premies= secundaire inkmen(besteedbaar inkmen). 13

14 Vaak krijgen we ver belasting die we meten betalen heffingskrtingen(vb. alleenstaandeuderkrting). Dit bedrag mag je aftrekken van het te betalen belastingbedrag inkmensnivellering. In een prgressief belastingsysteem kan het k vrkmen dat er een belastingvrije vet in zit, waarbij je ver dat bedrag geen belasting heft te betalen(vb. inkmen van 2500 en er zit een belastingvrije vet van 1000 in alleen belasting betalen van 1001 t/m 2500). - gemiddeld belastingtarief = belasting 100% brut inkmen NL belastingsysteem bxenstelsel en belastingschijven. Bij het bepalen van de hgte van de belasting wrdt eerst het ttale inkmen vastgesteld. Daarna wrden aftrekpsten bepaald(vb. hyptheekrenteaftrek) en dan heb je het belastbaar inkmen. Dit gaat dr het schijvensysteem. Het tabel hef je niet uit je hfd te weten Inkmen Percentage belasting Van 0 tt ,55% Van tt ,85% Van tt ,85% Vanaf en hger 51,95% Vrbeeld: Belastbaar inkmen van Over eerste betaal je 36,55%(20142x0,3655)= = 7858 gedeelte waar ng geen belasting ver is betaald Over deze 7858 betaal je 40,85%(7858x0,4085)= = Hud er rekening mee dat je de aftrekpsten eerst van het bedrag afhaalt 2. Grei De structuur van de ecnmie wrdt bepaald dr ecnmische prestaties. De belangrijkste macr-ecnmische kenmerken zijn; Menselijk kapitaal: arbeid Fysieke infrastructuur: sprwegnet, wegen, havens, waterleidingnetwerk etc. Sectrgrtte: in NL ecnmie zijn 4 sectren; Primaire sectr: bedrijven die prducten rechtstreeks uit de natuur halen(vb. landbuw) Secundaire sectr: verwerkt prducten van de primaire sectr Tertiaire sectr: verkpt verwerkte prducten aan cnsumenten. Dit is de cmmerciële dienstverlenende sectr(vb. hreca) Quartaire sectr: dienstverlenende rganisaties die niet gericht zijn p winst maken(vb. ziekenhuizen) Sciale infrastructuur: rechtssysteem, mededingingsautriteit, rekenkamer etc. Categriale inkmensverdeling: verdeling van binnenlandse inkmen ver inkmenscategrieën ln, pacht, rente en winst. - Lnqute: ttale belning van werknemers in relatie tt het binnenlands inkmen: lnqute = ln natinaal inkmen 100% qute verig inkmen = winstqute+pachtqute+rentequte natinaal inkmen Arbeidsinkmen= lninkmen+ tegerekend ln zelfstandigen arbeidsinkmensqute = arbeidsinkmen natinaal inkmen 100% De verdeling van sectren is in elk land verschillend. Om deze verschillen te beschrijven zijn er een aantal maatstaven; 14

15 Bbp per hfd van de bevlking: Landen met veel inwners wrdt autmatisch meer waarde tegevegd dan in landen met minder inwners. We kunnen de landen tch vergelijken dr: bbp per hfd van de bevlking = Ecnmische grei(ntwikkeling van bbp): ecnmische grei = bbp aantal inwners bbp dit jaar bbp vrig jaar bbp vrig jaar 100% Het gaat hier m prcentuele verandering nieuw ud 100% Bij nminale ecnmische grei wrdt geen rekening gehuden met inflatie en bij reële ecnmische grei wel RIC=NIC/PICx100 Prductiviteit: als de prductiviteit teneemt, kan er met dezelfde inzet van prductiefactren meer waarde wrden geprduceerd bbp greit. Er bestaan grte prductiviteitsverschillen tussen landen dr verschillen in schlingsgraad, innvaties etc. Technlgische vruitgang: dit wrdt steeds belangrijker vr de ecnmische grei. Dit is k belangrijk vr de grei van arbeidsprductiviteit. Werklsheid: dit is slecht vr de ecnmie, mdat een deel van de prductiecapaciteit nbenut blijft. Het werklsheidspercentage is een belangrijke maatstaf. Schling en kwaliteit van arbeid: mensen die geen schling hebben verrichtten ngeschlde arbeid(lage kwaliteit) veel in ntwikkelingslanden. Menselijk kapitaal is een belangrijke drijfveer van ecnmische grei en grei in arbeidsprductiviteit. Er is sprake van cnvergentie van inkmen als de inkmensverschillen per hfd van de bevlking tussen rijke en arme landen kleiner wrden. Als de inkmstenverschillen grter wrden, is er sprake van divergentie van inkmen. Veel ntwikkelingslanden zijn in een cirkel beland, mdat ze weinig verdienen vr hard werken en weinig geld tt hun beschikking hebben m de ecnmie te verbeteren. Cnvergentie van inkmen kan wrden behaald dr internatinale samenwerkingsverbanden p te zetten tussen landen. - Vrijhandel: internatinale handel znder handelsbelemmeringen van de verheid. Dit hebben veel landen. Ze veren prtectinistische maatregelen in m handel van eigen land te beschermen. Vrbeelden hiervan zijn; Inverrechten: belasting p prducten die vanuit buitenland wrden geïmprteerd Cntingentering: vaststellen van max. heveelheid van een bepaald prduct dat tijdens een bepaalde peride mag wrden ingeverd(qutum). Exprtsubsidies Kwaliteitseisen Vrbeelden van situaties waarm prtectie kan wrden ingeverd; Vrkmen van dumping: er is sprake van dumping als buitenlandse ndernemingen prducten aanbieden tegen een verkpprijs die lager is dan de kstprijs. Bedrijven die dit den kunnen de markt snel ververen, mdat cncurrenten daardr k hun prijs meten verlagen en failliet kunnen gaan. Dit is een manier m van prductieverschtten af te kmen f m cncurrenten een zware slag te te brengen. Infant industry: landen beschermen hun jnge bedrijven tegen machtige buitenlandse cncurrentie, ttdat ze de cncurrentie zelf aankunnen. ud 15

16 F. Gede tijden, slechte tijden 1. Cnjuncturele verschijnselen Bij cllectieve vraag gaat het m de ttale vraag naar één prduct in een land en bij geaggregeerde vraag gaat het m de ttale vraag naar alle prducten p alle markten in een land samen. Het geaggregeerde aanbd bestaat uit het ttale aanbd van gederen en diensten in een land. Het natinale prijsniveau kmt tt stand aan de hand van de geaggregeerde vraag en het geaggregeerde aanbd. De verkeersvergelijking van Fisher legt een verband tussen de handel in gederen en diensten en de geldstrm in de ecnmie M x V=P x T M= maatschappelijke geldheveelheid V= mlpsnelheid van geld(aantal keren dat geld per jaar wrdt gebruikt m te cnsumeren) P= prijsniveau van gederen en diensten T= aantal transacties in een bepaalde peride MV geeft de geldstrm weer en PT de gederenstrm(geldstrm=gederenstrm). De centrale bank kan de maatschappelijke geldheveelheid verhgen dr geld bij te laten drukken aanbd neemt te(mnetaire expansie). Op krte termijn zijn mlpsnelheid(v) en prijsniveau(p) cnstant, maar p lange termijn zullen de prijzen dr de verhging stijgen(inflatie). Hierdr kunnen mensen minder kpen vr hetzelfde geld kpkracht daalt. Het tegenvergestelde van inflatie is deflatie. De prijzen dalen en de kpkracht stijgt. Hierbij wachten mensen met het besteden van hun geld, mdat ze later meer kunnen kpen met hetzelfde geld. Cnsumenten stellen aankpen uit bedrijven stellen investeringen uit prductie daalt afname ecnmische grei. - Star/rigide: Als prijzen niet meteen wrden aangepast dr veranderingen in vraag en aanbd(vb. drdat cntracten van persneel een bepaalde lptijd hebben vastgelegd in ca). Op krte termijn is er meestal sprake van rigide prijzen(prijzen p krte termijn cnstant) en p lange termijn zijn prijzen p lange termijn flexibel. - Lnstarheid: lnen p krte termijn niet flexibel. Lnen zijn p krte termijn vastgelegd in ca s tussen werknemersrganisaties en werkgeversrganisaties. Op lange termijn zijn lnen meer flexibel, mdat ca s kunnen wrden aangepast. Bij laagcnjunctuur is er daling van lnen ndig m het evenwicht te herstellen. Dit kan niet dr lnstarheid en daarm ntstaat er nvrijwillige werklsheid(lnen te hg vr prducent). Werklsheid kent 2 vrmen; Vrijwillig werkls: eigen keuze Onvrijwillig werkls: keuze van baas Als gevlg van werklsheid ntstaan er 2 grte gevlgen vr de verheid; Ze meten meer uitkeringen betalen, mdat er meer mensen znder werk zitten(znder inkmen) Er kmt minder lnbelasting binnen, mdat er minder mensen aan het werk zijn. Hierdr wrden de verheidsuitgaven grter, maar de verheidsinkmen kleiner(kans p financieringstekrt neemt te). De verheid bepaalt jaarlijks de stijging van de uitkeringen. Als uitkeringen stijgen met min. hetzelfde bedrag als de inflatie ntstaan er waardevaste uitkeringen. De kpkracht blijft gelijk, ndanks de inflatie. De verheid kan uitkeringen k laten stijgen met min. hetzelfde percentage als waar lnen in het bedrijfsleven en bij de verleven gemiddeld mee stijgen(welvaartsvaste uitkeringen). De lnstijging is vaak sterker dan inflatie en daarm neemt de kpkracht te. Hierdr delen uitkeringsgerechtigden mee aan stijging van de welvaart. 16

17 - Wisselkers: prijs van de ene munt uitgedrukt in de andere munt(vb. eur/dllar prijs eur s uitgedrukt in dllars). Vraag en aanbd meten van de munteenheden aan elkaar gelijk zijn en daarm past de wisselkers zicht cnstant aan. De hgte van de wisselkers wrdt bepaald p de valutamarkt. Hier kmt de prijs van valuta tt stand dr vraag en aanbd. De vraag naar valuta kmt dr exprt f kapitaalimprt en het aanbd van een valuta kmt dr imprt f kapitaalexprt. Als de wisselkers van een land gedaald is, wrdt het vrdelig m zaken uit dat land te imprteren. De prijs van prducten is vr hun gelijk gebleven, maar mdat wij meer valuta krijgen vr dezelfde heveelheid van nze valuta, wrdt het vr ns gedkper. Daling van de wisselkers van de natinale munteenheid in een land kan k leiden tt inflatie in dat land, mdat imprteren duurder wrdt en daarm k de verkpprijzen. Dit zrgt vr tename van inflatie. De eur/dllar wisselkers is een zwevende wisselkers(flexibele wisselkers), mdat er geen grenzen zijn. Deze ntstaan als gevlg van vraag en aanbd en daarm heft de centrale bank hier niet in te springen. Zwevende wisselkersen brengen de betalingsbalans in evenwicht dr: Als er sprake is van een beperkt zwevende wisselkers mag de wisselkers zweven tussen een afgesprken nder- en bvengrens. Als de wisselkers nder f bven de bandbreedte kmt grijpt de centrale bank in(met rente/dr verkpen f aankpen van eigen valuta). - Vaste wisselkers: munten wrden hier aan elkaar gekppeld in een vaste verhuding. Hierdr verplichten centrale banken van landen zich m hun munten in te wisselen vr andere munten tegen de vaste wisselkers. Het nadeel hiervan is dat zij er niet vr kunnen zrgen dat de betalingsbalans in evenwicht kmt dr de wisselkers aan te passen. Het vrdeel is dat een vaste wisselkers meer zekerheid biedt aan internatinale handelaren en beleggers. 2. Registratie van cnjunctuur Er is sprake van hgcnjunctuur als het bvengemiddeld ged gaat met de ecnmie(ecnmie greit sterker dan trend cnjunctuurlijn bven trendlijn). Cnsumenten geven makkelijker geld uit, weinig werklsheid, beurskersen bereiken recrdhgtes en bedrijfswinsten zijn hg. Er is sprake van laagcnjunctuur als de ecnmie zich in een mindere peride bevindt(ecnmische grei lager dan trendmatige grei cnjunctuurlijn nder trendlijn). Cnsumenten letten meer p hun geld, belastinginkmsten dalen, financieringstekrt grter en aantal werklzen stijgt. Stippellijn trendmatige grei(gemiddelde grei van natinaal inkmen) Om deze te bepalen met je naar een peride van 20 jaar f meer kijken. Slingerbeweging ecnmische cnjunctuurbeweging 17

18 De cnjunctuurbeweging heeft 3 kenmerken; Beweging is nregelmatig en niet te vrspellen: vrspelling maken vr het vlgende jaar lukt, maar niet vr de jaren daarna, mdat de cnjunctuurbeweging een nregelmatig patrn vertnt. Macr-ecnmische variabelen vertnen dezelfde cnjunctuurbewegingen: waarde van macr-ecnmische variabelen is eerder bekend dan van bbp. Ze geven een vrstelling van tekmstige bbp(cnjunctuurindicatren aanwijzingen ntwikkeling bbp). Negatief verband tussen cnjunctuurbeweging en aantal werklzen: als bbp greit daalt aantal werklzen en als bbp krimpt stijgt aantal werklzen. In een grafiek van de cnjunctuurbeweging lpen de lijnen tegenvergesteld aan elkaar als de ene stijgt, daalt de ander. Er zijn 3 srten cnjunctuurindicatren; Arbeidsmarktindicatren(vb. werklsheid) Ecnmische indicatren(vb. rente) Vertruwensindicatren(vb. cnsumentenvertruwen indicatr waarmee vertruwen en verwachtingen van cnsumenten wrdt gemeten ten aanzien van cnjunctuurntwikkelingen) - Reële ecnmische grei: prcentuele verandering van het reële bbp van jaar tt jaar. Het verschil tussen reële ecnmische grei en nminale ecnmische grei is dat reële ecnmische grei is gecrrigeerd vr inflatie en nminale ecnmische grei niet. We kunnen een gemiddeld gederenmandje samenstellen wat representatief is vr wat het gemiddeld gezin kpt. Het CBS berekent ieder jaar de prijsverandering hiervan en huden hierbij rekening met het bestedingsaandeel. - Algemeen prijspeil: gemiddelde prijs van gederenmandje - Inflatie: stijging van algemene prijspeil dr tijd heen. Dit kan ervr zrgen dat er met hetzelfde budget minder gekcht kan wrden. Het kan er k vr zrgen dat kpkracht daalt, tenzij het budget/inkmen met min. hetzelfde percentage stijgt als inflatie. inflatie = verandering algemeen prijspeil rsprnkelijk prijspeil 100% Het gemiddelde prijsniveau in een land wrdt berekend met de cnsumentenprijsindex(cpi). Hiermee berekenen we k de inflatie(vb. CPI van 104 inflatie van 4%). ptelsm van (bestedingsaandelen prijsindexcijfers) CPI = ptelsm van de bestedingsaandelen Vr berekenen van kpkrachtverandering gebruiken we de vlgende frmules. Om het reële indexcijfer(ric) te bepalen, delen we het nminale indexcijfer(nic) dr het (cnsumenten)prijsindexcijfer(pic). Je kunt dit uitrekenen dr; RIC = NIC PIC 100 RIC PIC NIC = 100 PIC = NIC RIC 100 Vul alleen indexcijfers in in deze frmules; geen prcenten f eur s Deze frmules kmen vaak terug p het examen!!! 3. Cnjunctuurbeleid Als de verheid een cnjunctuurbeleid invert, grijpen ze in in de mvang van prductie, bestedingen en inkmen. Ze hebben de keuze tussen een prcyclisch f anticyclisch cnjunctuurbeleid. - Prcyclisch cnjunctuurbeleid: versterkt huidige cnjunctuurcyclus. Als er bv. sprake is van laagcnjunctuur en de verheid vervlgens gaat bezuinigen is dat prcyclisch. 18