4oCl3f. A. Stein No ECONOMISCHE ASPECTEN VAN DE TEELT VAN KASROZEN. Januari Landbouw-Economisch Instituut Afdeling Tuinbouw. /.

Transcriptie

1 A. Stein N ECONOMISCHE ASPECTEN VAN DE TEELT VAN KASROZEN /. x6 Januari 1970 J ^s r^b, :37 =l: s. BIBLIOTHEEK LandbuwEcnmisch Instituut Afdeling Tuinbuw 4Cl3f

2 INHOUD (vervlg) Blz. HOOFDSTUK V HOOFDSTUK VI 4. Mgelijkheden van kstenbesparingen a. Duurzame prduktiemiddelen b. Arbeidsbesparing dr middel van machinaal srteren c. Machinaal rien d. Mechanisering en autmatisering OPBRENGSTEN EN RENTABILITEIT 1. Opbrengsten 2. Prijs en pbrengstbepalende factren 3. Rentabiliteit PERSPECTIEF VAN DE ROZENTEELT IN NEDERLAND 1. Afnemende rentabiliteit 2. Verschuiving van het aanverpatrn 3. Cncurrentie uit binnen en buitenland SAMENVATTING EN SLOTBESCHOUWING SUMMARY BIJLAGEN

3 Wrd vraf Bij de teelt van blemisterijgewassen nder glas is de rzenteelt veruit de belangrijkste. Deze teelt, die zich in het algemeen (ng) in een gunstige rentabiliteit mag verheugen, is gedurende de laatste jaren in sterke mate uitgebreid. Hewel het LandbuwEcnmisch Instituut van verschillende aspecten van de rzenteelt studie maakt (b.v. pbrengsten van het mderne srtiment) f heeft gemaakt (b.v. het kastype) ntbrak tt dusverre een samenvattend geheel van de in de lp der jaren verzamelde kennis.deze is nu in de vrliggende gewassenstudie bijeengebracht. Deze bevat naast bedrijfsecnmische gegevens, b.v. ver investeringen, kstenaspecten, pbrengsten en rentabiliteit, k een aantal beschuwingen van meer algemeen ecnmisch karakter, met name ver de afzetsituatie en de prijsvrming. Bij het tt stand kmen van dit rapprt werd grte medewerking ndervnden van de Heren W. van Marsbergen en J.v.d.Kwaak, beiden verbnden aan de Rijkstuinbuwvrlichtingsdienst. Een wrd van dank is k p zijn plaats vr de talrijke blementelers in het centrum Aalsmeer, die p velerlei wijze het basismateriaal vr deze studie hebben aangedragen. Bvenal echter met de naam wrden genemd van A.Stein, die zijn gedurende vele jaren verzamelde kennis hierin heeft neergelegd. Den Haag, januari (Prdr. A. Maris)

4 HOOFDSTUK I Algemene gegevens betreffende de rzenteelt nder glas 1. Krte beschrijving van de teelt van kasrzen De rs is een van de udste plantengeslachten en tevens een van de udst bekende cultuurgewassen. Het aantal srten dat ervan vrkmt is zeer grt. Het natuurlijke verspreidingsgebied bevindt zich in de gematigde streken van het nrdelijk halfrnd. Vr de teelt nder glas is slechts een gering aantal rassen bruikbaar. De hge eisen waaraan kasrzen meten vlden zijn hiervan rzaak. Genemd kunnen wrden de blemkleur, blemvrm, bleirijkdm, hudbaarheid, resistentie tegen ziekten, enz. De meeste rzen staan niet p eigen wrtel maar wrden gezet peen bepaalde nderstam. De belangrijkste nderstammen zijn wel Rsa canina met selecties, Rsa indica Majr en Rsa rubiginsa. Het gebruik van indica Majr neemt de laatste jaren te. (Entingen p deze nderstam, in de vrm van struiken f van slapende gen, wrden uit.a. Israël en Markk geïmprteerd). Elk van deze genemde nderstammen heeft bepaalde vr en nadelen, welke bvendien ng verschillen vr de daarp geënte rassen. De eventuele vr en nadelen zijn in het bestek van deze teeltmschrijving buiten beschuwing gelaten. De teelt van nderstammen heeft plaats p gespecialiseerde bedrijven in Grningen en in NrdBrabant/Limburg. Op deze bedrijven wrden de nderstammen, k wel nderlagen genaamd, gerid mstreeks ktber en direct afgeleverd aan de speciale zet en culatiebedrijven. Het zetten gebeurt vanaf december tt april. Naast de teelt van zetlingen wrdt k wel gebruik gemaakt van struiken afkmstig van culaties. Het vrdeel hiervan is dat de struik reeds enigszins is gevrmd en dat de blei van de eerste snee vreger valt. Alvrens tt planten te kunnen vergaan is het gewenst aandacht te schenken aan de ntwatering (z ndig nderbemaling), de structuur, de bemestingstestand en de grndbewerking. Elke grnd is in dit pzicht verschillend zdat slechts een algemene regel is te geven. Rzen vragen een gede grnd met een cnstant waterpeil. Zdra hieraan is vldaan kunnen rzen zwel p kleigrnd als p zand en veengrnd wrden geteeld. De resultaten van de teelt zijn vr een ged deel afhankelijk van de kwaliteit van de ndernemer. Het planten geschiedt met de hand p bedden, waarbij de plantgaten wrden vrgebrd. Bedbreedte en plantverband verschillen per kas en per gewas, Een veel gebruikte plantafstand is 30 x 30 cm en 4 rijen per bed. Afhankelijk van de breedte van de bedden en van de paden bedraagt

5 het aantal struiken 68 stuks per m2 brut kasppervlakte. De bedden liggen als regel in de lengterichting van de kas, f, bij kappenbuw, in de lengterichting van de kap. Kasrzen zijn zgenaamde remnterende rzen die meerdere malen per jaar bleien. Dit kan afhankelijk van ras en gevlgde teeltmethde, 5 à 6 x per jaar het geval zijn. Nrmaal maakt de rs tijdens de wintermaanden een rustperide dr, waarna het gewas wrdt gesneid. Dr het tijdstip van de winterrust (46 weken) te verschuiven kan vreger f later met pstken wrden begnnen. Daarnaast is regeling van de vlgende bleiperiden mgelijk dr b.v. tppen en laten uitbleien. In vele gevallen, afhankelijk van het ras en de stand van het gewas wrdt de rs znder winterrust het gehele jaar dr in prduktie gehuden. Dit is het z.g. drstken. Het eerste teeltjaar heeft het sneien vral tt del een gede struikvrm te verkrijgen. In latere jaren is de snei ndzakelijk m het gewas laag te huden en de struik p het gewenste tijdstip tt uitlpen te bewegen. Een greiend rzengewas heeft een grte behefte aan water. Er zal dus veel en vral regelmatig gegten meten wrden. Een gede drlatendheid van de bdem en een ged functinerend drainagesysteem is een eerste vereiste. De verige teeltmaatregelen, zals pluizen (d.i. het per tak verwijderen van alle zij scheuten zdat slechts één hfdknp blijft staan), het tussensteken van de scheuten die in de paden greien, het aanbinden van krmme scheuten, zijn veelal sterk afhankelijk van ras en gevlgde teelt methden. Het stken, het luchten en de bestrijding van ziekten hangen grtendeels van het inzicht en het vakmanschap van de teler a Het gsten, bssen en srteren is ng vr het grtste deel handwerk. De ntwikkeling van de srteermachine zal p de grtere bedrijven een verschuiving teweegbrengen naar een meer gemechaniseerde teelt. Het rien van de struiken gebeurt ng veelal met de hand, hewel in grte kassen uitplegen zeker tt de mgelijkheden behrt. Bij mderne teeltmethden is rien dikwijls na 6 à 7 jaar ndzakelijk. De struik is dan versleten dr de geëiste hge prestaties in dikwijls krte peenvlgende periden. De bestrijding van dierlijke en plantaardige ziekten is helaas in de rzenteelt een ndzakelijk kwaad. Van de dierlijke parasieten meten wrden genemd spint, thrips en luizen, van de plantaardige parasieten meeldauw (wit), valse meeldauw (zwart), sterretdauw en Btrytis. In de meeste gevallen is een effectieve bestrijding mgelijk. 2. Het srtiment kasrzen en de ntwikkeling Het srtiment kasrzen is in de lp der jaren aan vrij sterke schmmelingen nderhevig geweest. Van de rassen die tt 1940 werden geteeld zijn er ng slechts enkele in cultuur, ni. de rassen Parel van Aalsmeer en Geheimrat Duisberg. Deze rassen zijn reeds zeer ud en kunnen, gezien de huidige ntwikkeling (zie Bijlage 1), wellicht reeds binnen enkele

6 jaren uit het srtiment zijn verdwenen. Dit geldt eveneens vr rassen als Tawny Gld, Rselandia, Adri Stkman en Madame Ofman. Met het p de markt verschijnen van het ras Baccara in 1955 is als het ware een nieuwe peride ingeluid. Strmenderhand heeft dit ras de markt ververd. De intrduktie van kleinblemige typen (zals Carl en Garnette) in luidde een peride in waarin een vledglf van rzen van dit type p de markt verscheen. Enkele hiervan zullen een vaste plaats in het srtiment ververen, de meesten zullen blijken geen wezenlijke verbetering te zijn. Opvallend is dat vrijwel alle nieuwigheden in de rzerde kleursectr liggen. Uitznderingen p deze regel zijn de gele rassen Dr.A.J. Verhage en Spanish Sun. Nauwkeurige cijfers ver de ntwikkeling van het rzensrtiment zijn niet beschikbaar; de enige brn van gegevens p dit gebied vrmt de mzetstatistiek van de veiling Blemenlust te Aalsmeer, waar ± 60% van de landelijke rzenprduktie wrdt geveild. Vlgens deze statistiek mvatte het srtiment in 1968 ngeveer 80 rassen. De belangrijkste zijn: de grtblemige rassen Baccara, Super Star en Dr.A.J.Verhage, en de kleinblemige rassen Carl, Garnette, Zrina en Marimba. Deze rassen hebben gezamenlijk een mzet van ± 80% van de ttale mzet aan rzen p de veiling Blemenlust, zdat vr de verige rassen slechts ± 20% verblijft. Dit duidt erp, dat van deze rassen de mzetten relatief gering meten zijn. Van de eerdergenemde rassen zijn Baccara, Carl en Garnette veruit de belangrijkste. In 1968 namen deze rassen 63% zwel van de aanver als van de geldelijke mzet p Blemenlust vr hun rekening.hierbij dient te wrden aangetekend dat, relatief gezien, de verheersende psitie van Baccara en Carl wat teruglpt, terwijl Garnette 1) ng een tenemend marktaandeel vertnt. Een en ander blijkt uit bijlage 1. Opmerkelijk in deze bijlage is k de sterke achteruitgang van rassen als Parel van Aalsmeer, Geheimrat Duisberg en Pink Sensatin. De teneming in de grep verige rzen met grtendeels wrden tegeschreven aan de pkmst van de kleinblemige typen. Uit de cijfers van 1968 blijkt, dat de nieuwe rassen Zrina en Marimba daarvan een belangrijk aandeel zijn gaan innemen, zwel van de aanver als van de mzet. Over de arealen die de verschillende rassen innemen, zijn geen vlledige cijfers beschikbaar. Wel kan een verzicht wrden samengesteld dat ten naaste bij de prcentuele verdeling weergeeft van de belangrijkste rassen in het ttale landelijke areaal kasrzen (tabel 1, zie blz. 10). 1) Het ras Garnette is eerst sinds 1967 apart in de statistiek van de veiling Blemenlust pgenmen, de rassen Zrina, Marimba en vele andere sinds 1968.

7 Tabel 1. Prcentuele verdeling van de ppervlakte kasrzen 1) Baccara Carl Garnette Zrina Marimba 24% 17% 17% 6% 5% Super Star Dr.A.J. Verhage Geh. Duisberg Overige rassen Ttaal 5% 4% 2% 20% 100% 1) Brn: P.v.S., prgnse blemkwekerijgewassen. 10

8 HOOFDSTUK II Prduktie en afzet 1. De prduktie in Nederland Omstreeks de eeuwwisseling werden in Aalsmeer reeds de eerste langstelige kasrzen geteeld. Over mzet, prijzen, beteelde ppervlakte en srtiment zijn uit die peride slechts enkele gegevens bekend. Zvermeldt het gedenkbek van de veiling C.A.V. een met kasrzen beteelde ppervlakte van m2 in 1908 en van m 2 in Eerst bij de prichting van de beide Aalsmeerse veilingen is een begin gemaakt met het verzamelen van statistisch materiaal. Ter illustratie hiervan zijn van de C.A.V. ver een aantal jaren de mzetten en de gemiddelde prijzen gegeven (tabel 2). Tabel 2. Omzetten en gemiddelde prijzen van rzen p de C.A.V. Aanver in milj. stuks Omzetten in guldens Gemiddelde prijzen in centen per stuk ,48 2,76 10,51 30,18 28, ,95 4,57 4,74 3,80 1,62 Brn: Veilingverslagen. De invled van de crisis van de dertiger jaren is zwel p de mzet als p de gemiddelde prijs duidelijk te zien. Vermeldenswaard is k de pgave van het srtiment mstreeks Belangrijke rassen waren ten: Headly met struiken Clumbia Glden Ophelia Ophelia *' A.M. Ryer Zelfs het nu ng geteelde ras Rselandia wrdt genemd met struiken '. De rzenteelt heeft zich na de Tweede Wereldrlg sterk uitgebreid. 11

9 De belangrijkste prduktiegebieden vr snijrzen nder glas zijn thans Aalsmeer met het daarmheen liggende gebied en het Westland. Hiervan is, naar mzet gemeten, Aalsmeer verreweg het belangrijkst. De gezamenlijke mzet van de beide Aalsmeerse veilingen bedreg in miljen gulden tegen 4,5 miljen gulden in het Westland. Naast de bvengenemde gebieden neemt in het gebied rndm Relfarendsveen de rzenteelt te. In tabel 2 zijn de mzetcijfers ver een reeks van jaren van de drie gebieden weergegeven. Hierbij dient te wrden bedacht dat een gedeelte van de prduktie uit de Venen p Aalsmeer wrdt geveild. Tabel 3. Veilingmzetten van snijrzen in miljenen guldens ,90 7,70 14,50 17,50 23,50 28,30 34,10 44,90 53,50 61,70 73,07 Westland (C.C.W.S.)?? 0,20 0,40 0,50 0,90 1,30 1,90 2,80 3,40 4,52 Aalsmeer (C.A.V.+ Blemenlust) Relfarendsveen (E.M.M.)?? 0,02 0,06 0,06 0,20 0,40 0,70 0,90 1,40 1,95 Ttaal Nederland 5,1 8,0 15,0 18,3 24,6 30,1 37,5 48,8 59,1 68,5 86,2 Brn: Veilingverslagen. Uit tabel 3 blijkt dat de prduktietename in de jaren na I960 van een andere rde is geweest dan in de peride daarvr. Dit is vral het gevlg van het feit dat de rzenteelt, evenals de teelt van andere siergewassen, jarenlang nderwrpen is geweest aan een stelsel van areaalbeperkende maatregelen. Ingeverd tijdens de crisisjaren vóór de Tweede Wereldrlg, is de teeltbeheersing k na 1945 vrtgezet, m eerst in 1967 te wrden beëindigd. Gedurende de eerste peride na 1945 werden slechts bescheiden uitbreidingen in het teeltrecht gerealiseerd, dch in de liquidatieperide na 1960 werden jaarlijks uitbreidingen van 710% in het teeltrecht drgeverd 1), resulterend in een nageneg even grte uitbreiding in het ttale areaal blemisterijgewassen. De ntwikkeling van de rzenteelt heeft echter een sneller verlp gehad. Dit is verrzaakt drdat vele Aalsmeerse kwekers van anjers p rzenteelt zijn vergegaan. De reden hiervan was dat in de jaren na ) Zie b.v. Jaarverslag P.v.S. 1965, bijlagenbekje blz

10 de teelt van rzen in sterke mate winstgevend was, en die van anjers daarentegen in vele gevallen verliesgevend bleek te zijn,.m. dr het massaal ptreden van vaatziekten. Het gevlg hiervan was dat de anjerteelt naar de buitengebieden is verdwenen (de Venen, Rijnsburg, Westland). Uit de cijfers van tabel 3 blijkt evenwel k een tenemende belangstelling in deze buitengebieden vr de teelt van rzen. Nu de teeltbeheersing is beëindigd, kan men er een verdere uitbreiding verwachten, met name in het Zuidhllands Glasdistrict en in de Venen. Deze kan wrden gestimuleerd dr een slechte rentabiliteit van de grenteteelt, de gemiddeld nbevredigende uitkmsten van de anjerteelt en de mgelijkheid m de kleinblemige geplzen trsrzen in lagere warenhuizen en kassen te telen 1). Een rem p deze ntwikkeling vrmen de hge investeringen in de rzenteelt. Daarnaast speelt de bendigde vakkennis eveneens een vrname rl. De ttale met rzen beteelde ppervlakte in Nederland nam van 87 ha in 1960 te tt 338 ha in 1968, d.w.z. een teneming van ruim 300% in negen jaar 2). Van deze 338 ha wrden er ruim 316 gevnden in de prvincies Nrd en ZuidHlland. Overig Nederland telt dus, wat de rzenteelt betreft, nauwelijks mee. De tabellen 4 en 5 (blz.14 ) geven vr de belangrijkste prduktiegebieden in Nrd en ZuidHlland en vr ttaal Nederland een indruk van de ntwikkeling van het areaal blemisterijgewassen en het areaal kasrzen. Tabel 4 geeft daarbij de abslute cijfers, tabel 5 de prcentuele verdelingen. Uit de cijfers van de tabellen 4 en 5 blijkt de verheersende psitie van het centrum Aalsmeer, waarbij verigens pvalt dat de uitstralingen van het ude centrum steeds belangrijker wrden. Het areaal in ZuidHlland beslaat ng geen derdedeel van dat in NrdHlland. De teneming gedurende de laatste jaren in de Venen hudt ngeveer gelijke tred met die in het Westland. De prduktiewaarde (tegen telersprijzen) van de Nederlandse kasrzenteelt bedreg in 1968 ruim 86 miljen. Hierbij is uitgegaan van de veilingmzetten; een naar verhuding te verwaarlzen deel wrdt buiten de veilingen m verhandeld. Als gevlg van de snel tegenmen arealen is de ttale prduktiewaarde belangrijk gestegen. De prduktiewaarde per m2 is tt 1965 eveneens gestegen, dch is nadien weer verminderd (tabel 6), als gevlg van een minder gunstig prijsverlp. 1) Zie k hfdstuk V. 2) De ppervlakte anjers bedreg in 1963, 1967 en 1968 resp. 137, 250 en 273 ha. 13

11 Tabel 4. Oppervlakte blemisterijgewassen en areaal kasrzen in de belangrijkste prduktiegebieden (in ha) Aalsmeer Omgeving Aalsmeer 1) Overig NrdHlland Zuidhllands glasdistr. de Venen 2) Overig ZuidHlland Overig Nederland Ttaal Ttaal ppervlakte ble misterij nder glas (in ha) ,5 58,2 32,4 191,7 62,3 82,2 97,7 701,2 212,2 113,3 70,2 397,2 122,6 141,4 189,7 1246,6 220,0 131,2 79,1 453,7 133,3 157,6 214,2 1389,1 Ttaal ppervlakte rzen (in ha) ,4 23,2 1,2 11,0 5,3 2,9 4,7 141,7 141,5 70,3 5,1 30,3 22,5 6,0 17,5 293,2 149,3 86,8 6,6 39,8 26,1 7,7 21,5 337,8 Brn: CBS. Tabel 5. Oppervlakte blemisterijgewassen en areaal kasrzen in de belangrijkste prduktiegebieden (in prcenten) Aalsmeer Omgeving Aalsmeer Overig NrdHlland Zuidhllands glasdistr. de Venen Overig ZuidHlland Overig Nederland Ttaal Ttaal ppervlakte ble misterij i nder glas (in%) ,2 8,3 4,6 27,3 8,9 11,7 14,0 100,0 17,0 9,1 5,6 31,9 9,8 11,3 15,3 100,0 15,8 9,4 5,7 32,7 9,6 11,3 15,5 100,0 Ttaal ppervlakte rzen (in%) ,9 16,4 0,8 7,8 3,7 2,1 3,3 100, ,3 24,0 1,7 10,3 7,7 2,0 6,0 100, ,2 25,7 2,0 11,8 7,7 2,3 6,3 100,0 Brn: C.B.S. 1) Haarlemmermeer + Amstelland (Nieuwer Amstel en Uithrn) 2) Alkemade, Leimuiden, Rijnsaterwude, Wubrugge, ter Aar, Nieuwveen en Zevenhven. 14

12 Tabel 6. Prduktiewaarde kasrzenteelt Ttale veilingmzet Ttale ppervlakte Prduktiewaarde in in 1000 guldens in hectare guldens per m 2 1) (incl. babyrzen) , , , , , , , , ,51 BrnP.v.S. en C.B.S. 1) Het betreft hier statistische gemiddelden; p ged geleide bedrijven ligt het gemiddelde hger. 2. Ontwikkelingen in het buitenland Evenals in Nederland breidt de rzenteelt zich k in de ns mringende landen uit. Nauwkeurige gegevens hiermtrent zijn niet beschikbaar, al geven de stijgende aanveren p grthandelsmarkten en veilingen in WestDuitsland en Denemarken wel enige infrmatie (tab.7 blz. 16). De cijfers uit tabel 7 kunnen alleen een indruk geven van het ntwikkelingstemp in het buitenland. Op vlledigheid kunnen deze cijfers niet bgen, daar een zeer grt deel van de handel buiten veilingen m verlpt, en van verschillende grthandelsmarkten geen gegevens beschikbaar zijn.bvendien wrdt in het buitenland ng veel dr de telers rechtstreeks aan blemendetaillisten verkcht. Wat wel uit de cijfers blijkt is de zeer snelle ntwikkeling in West Duitsland (Rijnland), die in dezelfde rde ligt als die in Nederland.(Tab.7) Oppervlaktecijfers wrden in het buitenland bijna steeds pgegeven vr het gehele snijblemenareaal. Een indruk van de zich uitbreidende glasarealen in WestEurpese landen geeft tabel 8 met enkele cijfers ver de jaren I960, 1966, 1967 en Tabel 8. Snijblemen nder glas in ha Nederland WestDuitsland Italië 2) Engeland Denemarken België ) WestDuitsland in 1967 en 1968 niet bekend. 2) Inclusief plastic en ander beschermend materiaal. Brn: A.I.P.H ) )

13 t OS t CM 1H <M OS 01 C C0 ii t c II t t eg ih 00 CM to CM ii M COH in CO in en c Ol c CM CM CO O CM 00 t c ii CM ih tl lh il t in r T f O O CM CO O CM CM il CO CO lh c c tl 00 ii il il * CO CO Ol ih OS O t> OS O 00 T* Tt< c il t lh t Il m t CM C ih CO CM (31 CO m CM O 00 in il lh c» en CM CO 00 CM il t ai CM e Ol t Cl ii t t Cl Tj( O c CM Ol c ci CM to il CM O 00 en in en t 00 a 00 CO t in en CM CM en (O > c CU & u s EO V a c % c O «O Cl O in to CM CM CO to CO O CM t il 05 CM t» CO <^ t t CM en * t in CO ^ ^ to CM Tf O * CO * CO m CO TM c CM t in in c en c CM CO CM CM CM CM en u <a > C <a cä ö <D N «CU al c c bo a> «a S c CU a 'S t <u C a a> S C c 8 3 cu O c a ~i c ai cii CS c il S 3 S si S Cj ai 3 M ^ 4> ca ca bp< 3 a c cti.fi a> ^ c 3 ä N NI A) t i s «M CS *J c a! Tl eu a eu K ^ «< C u «16

14 Cijfers ver de arealen rzenteelt nder glas afznderlijk zijn zeer schaars, van WestDuitsland wrdt een ntwikkeling van 1965 p 1966 van 24 naar 119 ha pgegeven, van Denemarken van 1965 tt tt 47 ha, van Engeland van van 48 ha tt 45 ha, van Guernsy van van 15 naar 14 ha. 3. De afzet Vr Nederland mag wrden gesteld dat vrijwel de gehele prduktie van snij rzen wrdt verhandeld via de veilingen, waar het prdukt wrdt gekcht dr exprteurs en/f binnenlandse handelaars. Naar schatting wrdt 60% van de Nederlandse, snij rzen geëxprteerd. Dit is slechts een schatting, daar exacte cijfers hiermtrent niet beschikbaar zijn. Op de Nederlandse veilingen is het gebruik dat de aanver van iedere kweker apart wrdt geveild. Vr de kweker is dit van veel belang daar p deze wijze de meeste kans bestaat dat extrakwaliteit k de hgste prijzen pbrengt. Ok vr de handel is dit systeem van betekenis, mdat men zeer gericht kan inkpen. Het gevlg is dan k dat het aanbd p de veiling wrdt gekenmerkt dr een zeer grte verscheidenheid in partijgrtte en kwaliteit. Dit systeem heeft tt dusverre, bij de huidige structuur van de afzet, in een redelijk bevredigende aansluiting van vraag en aanbd geresulteerd. Gedurende de laatste jaren begint de afzet van blemisterijprdukten via andere afzetkanalen, met name via supermarkets en grtwinkelbedrijven, p gang te kmen. Daarbij wrden andere eisen aan het prdukt gesteld, waarbij het zwaartepunt kmt te liggen p grte partijen van unifrme kwaliteit en cnstante prijs. Daardr ntstaat de geneigdheid buiten de veilingen m, namelijk dr rechtstreeks cntact tussen prducent en finale distributie, tt bepaalde afspraken inzake prduktie, levering en prijs te kmen. Deze ntwikkeling tast de thans ng zeer sterke psitie van de veilingen aan. Vandaar k het streven, binnen het kader van de veilingrganisatie, te kmen tt unifrmering van partijen en standaardisatie van het prdukt. Ok vr de afzet naar het buitenland kan dit van veel betekenis wrden, daar kan wrden aangenmen dat juist dr verkp via de aangeduide kanalen het blemenverbruik er in belangrijke mate kan wrden vergrt. De rentabiliteit van de Nederlandse blementeelt, en dus k (en vral) van de rzenteelt staat f valt met de exprtmgelijkheden. Nu de teelt in de ns mringende landen zich in belangrijke mate uitbreidt, evenals in Nederland zelf, zal aan de structuur van de afzet grte aandacht meten wrden besteed. Uit de vlgende cijfers blijkt welke landen de grtste afnemers zijn van Nederlandse snijblemen. Aangenmen mag wrden dat in grte lijnen deze cijfers k gelden vr geëxprteerde snijrzen. 17

15 Nederlandse exprt (1968) van snijblemen in WestDuitsland Engeland Zweden Frankrijk Zwitserland verige landen % 1) naar: 70% 3% 5% 6% 7% 9% 100% De verheersende psitie van WestDuitsland als imprteur van Nederlandse snijblemen kmt uit deze cijfers ged tt uiting. In tabel 9 wrdt een verzicht gegeven van de inver van rzen (in milj. Duitse Mark) in WestDuitsland gedurende de laatste jaren. Duidelijk blijkt uit deze tabel de sterk dminerende psitie van de uit Nederland geïmprteerde rzen. Vr zver van cncurrentie kan wrden gesprken is deze vral te vinden in de Italiaanse rzen, terwijl gedurende de laatste jaren de imprten vanuit Israel snel zijn tegenmen. Waarschijnlijk betreft het hier vr een belangrijk deel rzen die gedurende de wintermaanden p de duitse markt verschijnen. Tabel 9. Inver van rzen in milj. Duitse Mark in de Duitse Bndsrepubliek Neder Italie Zuid Israël Spanje Overige Ttaal land Afrika landen 14,7 17,4 20,7 29,3 3,1 2,2 3,0 4,0 0,2 0,4 0,2 0,1 18,0 0,2 19,8 0,4 24,3 0,4 34,3 0,9 40, ,6 3,4 0,6 0, ,1 6,0 0,8 0,8 0,6 0,8 50, ,4 5,7 0,8 2,4 0,6 1,2 57,1 4. Aanver en prijsverlp p de Nederlandse vei 1 ingen a. Omzetten De mzet van rzen, evenals die van het ttale pakket snijblemen, is gedurende de laatste jaren sterk tegenmen. (Tabel 10 blz. 19 ) Uit de cijfers van tabel 10 blijkt dat de veilingmzetten van rzen naar verhuding sneller zijn gestegen dan die van het ttale pakket snijblemen. Het aandeel van de rzen in het ttale pakket kan zdende tenemen van 19 tt 28% in een peride van 8 jaar. Overigens is het temp van 1) Op basis van de ttale waarde van de exprt van snijblemen. 18

16 (M as ih s i i Tl <N m CO CM CO m CM CM CM te * CN t m c M CO O O CN il OJ CO m t in ^H m CM c T*< ih il CM CM CO CO 00 t Ol ji I O c 05 CM CN CO 05 CO OS OS fr t (N in c 00 CO * c a> c fr CO i*i CU O 'S CU a <u T5 O e al cu X! 01 2 e cu 4» cu N S bj3 C ß eu N O «! y, a s O ih rh it CM CN Tt 00 Ol CM * i i c CO CO CM CN O OS O O c O in CM OS Ol c c CN CO in c 00 * CJ CO CJ 00 in t> in Tf CO in c CO t m c CM CO cu > 00 > <u ß ni ih CO 05 CM CO OS CO CO C75 * CO 05 m CO Oi c c as free OS CO C5 c U 19

17 de teneming gedurende de laatste jaren wat verminderd. Als gevlg van de steeds verder tenemende aanveren is het prijsniveau dat gemiddeld tt en met 1965 een stijgend verlp heeft gehad, nadien belangrijk gezakt. Dit is verigens k beïnvled dr het steeds grter wrdende aandeel van de kleinblemige geplzen trsrzen in de ttale aanver. In figuur 1 kmt dit duidelijk tt uiting wat betreft het aanver en prijsverlp p de beide Aalsmeerse veilingen, waar zals reeds eerder vermeld ruim 90% van de ttale Nederlandse prduktie wrdt verwerkt. b. Het aanverpatrn en het prijsniveau Het aanverpatrn van kasrzen vertnt een duidelijke en brede tp in de zmermaanden. Gedurende het vrjaar nemen de aanveren te, gedurende het najaar daarentegen weer a Eén en ander is het gevlg van de invled van licht en temperatuur p de physieke prduktie. In figuur 2 is het beeld geschetst van het aanverpatrn gedurende het jaar 1967 vr de ttale aanver p de beide Aalsmeerse veilingen. In deze figuur is tevens een lijn getekend, die het verlp aangeeft van de gemiddelde prijzen in dat jaar. Het is duidelijk dat er een zeker verband bestaat tussen de per maand aangeverde heveelheden en de gemiddelde maandprijzen. Dit in figuur 2 gegeven beeld kan geringe veranderingen ndergaan als gevlg van tevallige mstandigheden. Het weer kan b.v. rzaak zijn van tijdelijke vermindering f vergrting van de aanver, met de mgelijke weerslag daarvan p de prijzen. Het gat in de figuur, verrzaakt dr een vermindering van de aanver in de maand juli is echter symptmatisch als gevlg van het laten uitbleien, eventueel tppen van het gewas, waardr de prduktie kan wrden verschven. De redenen hiervr zijn gelegen in de drgaans lagere prijzen in deze peride en het feit dat in verband met vakanties er minder arbeid beschikbaar is. Vr Baccara en Carl is het prijsverlp gedurende enkele jaren weergegeven in de figuren 3 en 4. Opvallend in deze figuren is het gelijkmatige verlp, zij 't dat het niveau bij Baccara aanzienlijk hger ligt dan bij Carl. Dit verlp is k bij andere rzerassen gecnstateerd. c. Bleitijdbeïnvleding De gunstige prijzen vr rzen gedurende het winterseizen hebben vele kwekers erte gebracht de tegepaste teeltmethde zdanig te veranderen, dat de aanver althans ten dele naar deze peride wrdt verlegd. De extra ksten als gevlg hiervan wrden drgaans ruimschts vertrffen dr de betere pbrengsten. De maatregelen die dit bewerkstelligen kmen neer p het tepassen van rustperiden, snei en temperatuursverhgingen. In verband met dit laatste spreekt men wel van drstken, waarbij verigens met wrden pgemerkt dat het tepassen van rustperiden en bepaalde vrmen van snei daaraan vraf meten gaan. Overigens leent zich lang niet elk gewas m te wrden drgestkt. Het hangt dan k vral van het inzicht en het vakmanschap van de kweker af, f het drstken tt de gewenste grtere bleispreiding zal leiden. 20

18 Figuur 1. Aanver en gemiddelde jaarprijs kasrzen excl. babyrzen (gegevens Aalsmeerse veilingen) Aanver x miljen stuks Gemiddelde 5 l~ prijs in ct/st '61 '62 '63 Gemiddelde prijs in et/st. '64 '65 '66 '67 '68 Aanver in miljen stuks 21

19 Figuur 2. Aanver en prijsverlp 1967 kasrzen (excl. babyrzen) (Aalsmeerse veilingen) Percentage van jaarlijkse aanver 15 Gemiddelde prijs in ct/stuk l 80 j f J ] Gemiddelde prijs in ct/stuk Aanver in % van ttale aanver 22

20 (D T3 **t <Q w.< t O T ^*» ^«^ ^ ^OVw * ^^^s. * ~ i S a.3 *fi s fr& h h < cd > O «* 1 PM 03 :5 s p.* s.» Sis c e» <u u u * TH tf IH & & t CO OS >?H ih c * M!H II t œ TH I S J ^S^f ^ ' S s // x '/ Jt s* t s ** </*' \s \^v \\> V'«)/; J /J' > ' j / ^ * ' 1. 1 i. i. I. _ <D V Tl M S œ u O id 's I Cd ö Si <u Sm ca * b > cs > ffl rt CO SH 3 S. UH 23

21 Andere methden vr bleitijdverschuivingen, speciaal in de zmermaanden, zijn tppen en het laten uitbleien van het gewas. Afgezien van het feit dat bij gunstige resultaten kan wrden geprfiteerd van betere prijzen, heeft bleispreiding ng het vrdeel dat de arbeidstppen in het bedrijf wat kunnen wrden afgevlakt. Dit staat in verband met het grte aandeel dat de gstwerkzaamheden innemen in de ttale arbeidsbehefte. Spreiding van de blei heeft dan k spreiding van de arbeidsbehefte tt gevlg, en daardr een minder sterke behefte aan verwerk in de zmermaanden. In bijlage 14 is een aantal schema's uitgewerkt 1) m tt bleispreiding te kmen. Het streven naar bleitijdverlegging kmt in de veilingcijfers van de laatste jaren tt uiting. Tabel 11. Aanver van kasrzen in % van de jaaraanveren van de veiling Blemenlust Alle rassen Januari t/m maart April t/m ktber Nvember, december Baccara Januari t/m maart April t/m ktber Nvember, december Carl Januari t/m maart April t/m ktber Nvember, december ,6 81,9 11,5 4,3 84,4 11, ,5 81,0 11,5 6,3 83,2 10,5 4,9 82,1 13, ,6 81,2 12,2 6,0 81,6 12,4 7,5 79,5 13, ,3 80,4 12,3 5,9 83,0 11,1 8,2 77,9 13, ,5 79,2 12,3 8,7 80,5 10,8 9,7 75,5 14, ,5 79,2 11,3 9,6 81,6 8,8 11,3 75,7 13,0 Uit de cijfers blijkt een tendentie tt vermindering van het percentage aanver in de zmermaanden gecmpenseerd dr stijgingen van het percentage in het vrege vrjaar. Bij de cijfers inzake Baccara en Carl zijn deze tendenties het duidelijkst. De relatieve verschuivingen zijn, gemeten in prcenten van de ttale jaarlijkse aanveren, betrekkelijk bescheiden. Er mag echter niet uit het g wrden verlren, dat de ttale jaaraanveren zelf k een snelle stijging hebben ndergaan, zdat de abslute heveelheden drgestkte rzen in belangrijke mate zijn tegenmen. 1) Zie W.van Marsbergen:Bleitijdbeïnvleding bij kasrzen, Vakblad vr de Blemisterij, 26 juli

22 5. Vraag en aanbd De prijs die, in het algemeen, vr een prdukt tt stand kmt wrdt bepaald dr vraag en aanbd. Het aantal factren dat f p de vraagzijde f p de aanbdszijde van rzen invled uitefent is zeer grt. a. De seizeninvled In de wintermaanden is het aanbd verhudingsgewijs gering en in de zmermaanden grt ( ± 20% van nvember t/m maart en 80% van april t/m ktber, zie tabel 11). Bij een cnstante vraag naar rzen zal in de wintermaanden de prij s relatief hg, in de zmermaanden de prij s relatief laag zijn. De vraag is echter niet geheel cnstant als gevlg van allerlei mstandigheden. Een vrbeeld hiervan vrmen de zmermaanden waarin het publiek meer buitenshuis verteft, en de neiging m blemen te kpen minder grt is, terwijl bvendien de hudbaarheid van het prdukt minder is. b. Weersinvleden Relatief hge temperaturen in de zmermaanden hebben invled p het afrijpen van een in knp staand rzengewas. Tijdens de warmteperide neemt het aanbd in een krt tijdsbestek snel te met als gevlg een grt aanbd en dalende prijzen. Na z'n warmteglf is de gemiddelde prijs dikwijls gunstig dr een kleiner aanbd. Omgekeerd is tijdens een relatief kude zmer het aanbd meer gespreid met een betere kwaliteit blemen en daardr een betere gemiddelde prijs. Bvendien is de vraag tijdens een kude zmer k grter dan in het geval van een warme zmer, mdat het publiek dan meer is aangewezen p verblijf binnenshuis. De invled van de weersmstandigheden p het aanbd gedurende de wintermaanden is gedurende de laatste jaren verminderd drdat p een tenemend aantal bedrijven vreger wrdt begnnen met pstken, f vlledig wrdt drgestk*. Dit is mgelijk gewrden dr een grtere kennis mtrent de mgelijkheden hierte, een betere teelttechniek en het mderne kastype, waarin de lichtheveelheden gedurende de kritieke wintermaanden grter zijn. De hieruit vrtvleiende vergrting van het aanbd is mede van invled p de daling van de winterprijzen die vral in de maanden februari en maart kan wrden gecnstateerd. c. De invled van zn en feestdagen Dr vele kwekers wrdt bij het p snee zetten van hun gewas rekening gehuden met feestdagen als Mederdag 1), Pasen, Pinksteren, Kerstmis, Valentijndag, enz. Er is mstreeks deze dagen veelal een verhgde vraag naar blemen met plpende prijzen. Wanneer dan echter mstreeks speciale feestdagen de aanver te grt wrdt kan de prijs k gevelig dalen. De invled van vakanties gedurende de zmermaanden is vermedelijk geringer gewrden dr de grtere vakantiespreiding. 1) Mederdag valt niet in alle Eurpese landen p dezelfde datum. 25

23 Overigens met wrden pgemerkt dat vele blemenwinkels in het buitenland, vral in de kleinere plaatsen, gedurende de zmervakantie geslten zijn, waarschijnlijk mede een gevlg van de geringere vraag in deze peride. d. De vraag uit het buitenland Gezien het feit dat een grt deel van de ter veiling aangeverde rzen wrdt geëxprteerd heeft de buitenlandse vraag veel invled p de prijsvrming p de Nederlandse veilingen. Daarbij spelen een rl gstmislukkingen in het buitenland, zals vreg invallende nachtvrsten in Italië f strenge winters aan de Franse en Italiaanse Rivièra. Het gedeeltelijk wegvallen van buitenlands aanbd p met Nederland cncurrerende markten betekent veelal een stimulans vr een betere prijsvrming in Nederland. Omgekeerd kunnen zachte winters in ZuidFrankrijk en NrdItalië aldaar resulteren in een grter aanbd en een gede kwaliteit, met als gevlg lagere prijzen p de Nederlandse veilingen. Daarnaast kunnen stakingen, inver belemmerende maatregelen, e.d. p krte termijn p de vraag uit het buitenland invled uitefenen. De psitie van de Nederlandse rzenteelt is verigens vrij sterk daar het aanbd, in tegenstelling met b.v. 10 jaar geleden, ver het gehele jaar gespreid ligt. 26

24 HOOFDSTUK III Bedrijfstype en investeringen 1. Bedrijfstype en bedrijfsmvang De rzenteelt kmt p een grte verscheidenheid van bedrijven vr, waarbij evenwel het p snijblementeelt gespecialiseerde bedrijf sterk dmineert. Vlgens de Meitelling1966 van het Centraal Bureau vr de Statistiek (C.B.S.) kwamen in Aalsmeer en mgeving (Haarlemmermeer, Amstelveen, NieuwerAmstel) een aantal van 671 bedrijven vr, waar rzenteelt werd uitgeefend. Het zwaartepunt lag daarbij duidelijk bij de bedrijven met minder dan 2000 m2 rzen, die bijna de helft van het ttaalaantal uitmaakten. De vereenkmstige cijfers van 1968 laten, behalve een teneming van het aantal bedrijven, een duidelijke verschuiving zien van de ppervlakte rzen per bedrijf naar een grtere mvang. Het zwaartepunt ligt nu in de grtteklassen m2 en m2 rzen per bedrijf, met daarnaast ng 16% van de bedrijven in de grtteklasse m2. Tabel 12. Rzenbedrijven in het centrum Aalsmeer Oppervlakte rzen per bedrijf in m2 < > Brn: C.B.S. Aantal bedrijven Aantal bedrijven in % van ttaal ,4 25,8 19,1 13,7 7,9 4,0 2,7 1, ,6 1,3 100,0 12,7 20,8 23,9 16,0 10,5 5,8 3,7 2,8 1,1 0,4 2,3 100,0 De cijfers van tabel 12 hebben betrekking p alle bedrijven waar rzenteelt werd aangetrffen. Het merendeel daarvan was geheel gespeciali 27

25 seerë p de rzenteelt, p de verige kwamen k ng andere gewassen vr zals anjers, gerbera's, ptplanten, seringen, e.d. Tabel 13. Bedrijven met rzenteelt in het centrum Aalsmeer Oppervlakte rzen per bedrijf in m2 < > Aantal bedrijven ttaal Aantal bedr. met alleen rzen Aantal bedr. met rzen en anjers Aantal bedr. met rzen en andere gew Brn: C.B.S Uit tabel 13 kan.a. wrden afgeleid dat het percentage geheel p rzen gespecialiseerde bedrijven van 1966 p 1968 tenam van 63 naar 73. vrts dat dit vral ten kste ging van de teelt van anjers, die inderdaad steeds meer uit het centrum Aalsmeer verdwijnt. Mengvrmen met andere teelten, hewel in aantal afnemend, kmen thans meer vr dan met anjers. In figuur 5 zijn de ttale ppervlakten anjers, rzen en andere gewassen aangegeven per grtteklasse rzen vr het jaar Daaruit blijkt dat deze ppervlakten bij tenemende ppervlakte rzen steeds kleiner wrden. Wanneer de teelt van rzen in grte ppervlakten gaat plaatsvinden (bven m2) is specialisatie p alleen rzen steeds meer gebden. Naar alle waarschijnlijkheid vrmen de mengvrmen bij kleinere ppervlakten rzen vergangsstadia. Overigens kan uit figuur 6 die de ppervlakteverhudingen vr gespecialiseerde rzenbedrijven laat zien, en uit tabel 13 wrden afgeleid dat in vele gevallen k reeds bij kleinere ppervlakten rzen van vlledige specialisatie sprake is. Ruim 80^ van detta. Ie ppervlakte rzen in het centrum Aalsmeer kmt vr p specifieke rzenbedrijven. Uit figuur 6 blijkt vrts, dat de grtste ppervlakte rzen vrkmt p bedrijven met m2, terwijl in de grtteklassen en m2 eveneens ng belangrijke arealen aanwezig zijn. Dit is dan k de reden, waarm in het vervlg van deze studie speciaal aandacht wrdt geschnken aan de bedrijfsecnmische aspectenvan 28

26 00 CO en «ß O a hl) f C e O) 'S Ol m > JU CU <u a 1 eu 0. g. th a I S ü cä a 8 I C<l ih ih 05 O 00 c m FH en OIO t 00 c c OIO in * 05 * O eg c OIO, ' en ih. ' en 00 CO ii en M «O bjo a X t 0) > CU bc h CU > e CU Si N > h a > eu CU O. rf & ù e.s eu I: S I I I I L in * c > S. C5 CJ *H ih t, CM ' < > t> '

27 de rzenteelt p bedrijven in deze grtteklassen. 2. Traditinele versus mderne bedrijven a. Het traditinele bedrijfstype In Aalsmeer als blementeeltcentrum is in de lp der jaren een bepaald kastype tt ntwikkeling gekmen, aangepast aan de plaatselijke situatie t.a.v. kavelvrm en afmetingen en afgestemd p de eisen van de verschillende blementeeltgewassen. Dit betreft hier vrijstaande kassen, in breedte variërend van 10 tt 20 meter, met een vast glasdek, en ver het algemeen een drlpende nkluchting. Op dit grndpatrn zijn vele variaties in lengte en breedte mgelijk, terwijl de helling van het glasdek in de lp der jaren steeds grter werd; aanvankelijk thans en sms ng meer. Per bedrijf kmen, al naar gelang de ppervlakte ervan, verschillende van deze kassen vr. De afmetingen van de kassen zijn daarbij zals reeds vermeld aangepast aan de vrm en afmetingen van het perceel. Daar deze percelen, althans in het ude deel van het centrum Aalsmeer, drgaans lang en smal zijn, had men geen andere keuze dan de kassen in de lengterichting achter elkaar te plaatsen, sms in twee rijen naast elkaar, gescheiden dr een middenpad. Schuur en ketelhuis zijn dan vaak achter de eerste kas(sen) gebuwd. Deze bedrijfsindeling wrdt thans als veruderd ervaren. Uit een gpunt van stkefficiency en intern transprt is een ligging van de kassen in eikaars verlengde bepaald niet ideaal te nemen. Wat dit betreft biedt een kassencmplex in blkbuw, geïnspireerd p de grenteteelt, grte vrdelen. Daarbij wrdt tevens tegemet gekmen aan de behefte aan een gedkper kastype, dat tch aan de teelttechnisch te stellen eisen kan vlden. Radicale mdernisering is p vele bedrijven echter niet mgelijk in verband met de afmetingen van het perceel. Dit laat bvendien vaak geen verdere uitbuw van de met glas bebuwde ppervlakte meer te, zdat evenmin aan de eis van geleidelijke bedrijfsvergrting kan wrden vldaan. b. Het mderne bedrijfstype In de plders rndm Aalsmeer kmt een mderner bedrijfstype vr de blementeelt vr, dat van jngere datum is. Drdat de percelen er ver het algemeen breder zijn dan p het bvenland, was er minder ndzaak in de diepte te gaan buwen. Overigens kmen bij het mderne bedrijfstype ng vele variaties en vergangen met het traditinele type vr. In de schema's die in figuur 7 zijn weergegeven is dit tt uiting gebracht. In schema I is de traditinele bedrijfsindeling min f meer gehandhaafd, met dien verstande dat de kassen drgaans breder, de zijgevels hger en de dakhellingen steiler zijn dan bij het ude type. In schema II is gekzen vr blkbuw, die het vrdeel heeft dat gemakkelijk in de diepte kan wrden uitgebuwd. Bij blkbuw kan k een efficiënter ge

28 I verdekt rijpad B J3 O t rijpad > Vi CS ss rijpad 3 ca 03 s* 3 J3.. IS 31

29 bruik van de grnd wrden gemaakt dan bij een aantal ls van elkaar staande kassen. Bvendien zijn vrzieningen in verband met mechanisering (en autmatisering) er gemakkelijker en met lagere ksten in aan te brengen. Vr schema III geldt hetzelfde, met dit verschil echter dat het rijpad hier geheel in de kas is aangebracht. Veelal is de breedte van dit pad zdanig dat er met aut's kan wrden gereden, hetgeen het interne transprt zeer vergemakkelijkt. 3. Het kastype In de vrafgaande paragraaf zijn reeds enkele aspecten van het kastype ter sprake gekmen. De huidige situatie is dat er ng veel kassen van het traditinele type wrden gebuwd, dch dat de blkbuw steeds meer terrein wint. De inzichten met betrekking tt de teelttechniek mnden uit in een tweetal eisen, waaraan elke blemenkas met vlden, nl. licht en ruim. Licht betekent een z grt mgelijke lichtvang in de kritieke wintermaanden, wanneer deze factr in het minimum is.ruim wil zeggen veel m 3 per m 2 grndppervlakte, hetgeen neerkmt p een grte luchtmassa bven het gewas. Dit laatste bereikt men bij het traditinele vrijstaande kastype dr de kappen breed te maken; he breder de kap, des te hger is de nk. Eenzelfde effect verkrijgt men echter k bij smallere kappen dr de pthgte te vergrten tt 2,50 à 3,00 meter. Dit laatste is in verband met de teelt van hgpgreiende rzerassen als Baccara eveneens gewenst. Verder is van belang dat er in de kas z weinig mgelijk stijlen en peren vrkmen, met het g p het vergemakkelijken van een machinale grndbewerking en het z effectief mgelijk benutten van de grnd. In vele gevallen wrden de kassen, wat de steungevende delen betreft, (met uitzndering van de spanten), van hut gemaakt. Dit heeft t..v. staal het vrdeel van een grtere warmtei'slatie, waar tegenver staat een grter lichtverlies in de kas, en meer nderhud. Vandaar dat in tenemende mate kassen van verzinkt staal wrden gebuwd. Een variatie hierp vrmt het aluminium kasdek, dat weliswaar duurder is, dch praktisch geen nderhud vraagt. Al naar gelang het type en de afmetingen, variëren de investeringen in kassen van ± 22 tt 40/m 2. In bijlage 2 wrdt nader p investeringen en jaarksten van het kastype ingegaan 1). 4. De verwarmingsapparatuur Bij de teelt van rzen wrdt drgaans regelmatig gestkt van sep 1) Zie k ir.w.g. de Haan en A.Stein: Enkele technische en bedrijfsecnmische aspecten van snijblemenkassen.l.e.i.studie51,meil967.

30 tember tt april/mei. In de verige maanden van het jaar is de buitentemperatuur vldende hg m in de kas de gewenste temperatuur te kunnen bereiken, f te handhaven. Het is echter geen uitzndering dat 's zmers tijdens kude dagen eveneens (licht) wrdt gestkt, met het g p het handhaven van een bepaalde relatieve luchtvchtigheid, f in verband met drgstken van het gewas. De verwarming van de kassen heeft p uiteenlpende wijze plaats en wel met a. hete luchtkachels. Deze zijn als ndplssing ng wel aanvaardbaar, dch vr gespecialiseerde bedrijven ngeschikt. Dit geldt in het bijznder vr drgestkte teelten; b. klen f ckesketels. Deze wrden steeds minder gebruikt; ze vragen vr de bediening veel extra arbeid, terwijl autmatische temperatuurregeling met behulp van thermstaten niet mgelijk is; c. liestkinstallaties. Deze wrden thans veel gebruikt. Op bedrijven met meer dan m 2 glas wrdt daarbij vrijwel uitsluitend gestkt met zware lie (3 500 sec). Op kleinere bedrijven wrdt veelal een dunne f lichte lie (H.B.O. II) gebruikt. De ketel en brander zijn dan gedkper dan bij gebruik van zware lie, de brandstfksten echter belangrijk hger (Zie bijlagen 3 en 11). d. aardgasinstallaties. Het gebruik van aardgas vr verwarming van kassen heeft ng geen mvang van betekenis aangenmen. Uit een gpunt van investeringen biedt een aardgasinstallatie bepaalde vrdelen. Men beheft geen lietank te plaatsen, terwijl vrzieningen als een dseerinrichting vr magnesiumxyde, een vlampijpreinigingsinstallatie en specifieke apparatuur vr het vleibaar maken van de zware lie niet ndig zijn 1). Daartegenver staat de vr aardgas ngunstige prijsverhuding t..v. zware lie, die er de rzaak van is dat de praktijk alleen in bijzndere gevallen p aardgas verschakelt. Daarbij kmt dan ng de mstandigheid dat de aansluiting van het bedrijf p de hfdaardgasleiding veelal ten dele vr rekening van de verbruiker kmt. Overigens zijn de spelregels hierbij van gemeente tt gemeente verschillend. De aansluitingsksten kunnen daarbij variëren van per bedrij In bijlage 3 is vr een drietal bedrijfsgrtten (3 000, en m 2 nder glas) een investeringsbegrting weergegeven vr de verwarmingsapparatuur met tebehren, zwel vr zware lie als vr aardgas. De ttale investeringen zijn in tabel 14 pgenmen; de bedragen zijn inclusief verwarmingsbuizen, transprtleidingen, ketelhuis, elektrische vrzieningen, e.d. Uit de cijfers van tabel 14 blijkt een duidelijke daling in de per m 2 te investeren bedragen bij tenemende bedrijfsgrtte. 1) Zie Aardgas f lie, Publikatie nr.19 van het I.T.T., ktber

31 Tabel 14. Investeringen in de verwarmingsinstallatie, prijspeil 1968, in guldens (afgernde bedragen) Zware lie Aardgas 300C» m 2 ttaal per m ttaal m 2 per m ttaal m 2 per m Investeringen in regelapparatuur Gedurende de laatste jaren bestaat er in de blementeelt in navl ging van de grenteteelt een tenemende belangstelling vr mechanisering en autmatisering van de kasluchting, met het gmerk het kasklimaat beter te beheersen. Bij de kasluchting speelt het inzicht en de feeling van de teler een zeer belangrijke rl, vandaar dat in de praktijk grte verschillen vrkmen wat betreft het aantal malen dat de luchtramen wrden bijgesteld. Er wrdt daarbij vaak vertruwd p de luchtmassa die zich bven het gewas bevindt, en die bufferend zu werken bij grte temperatuurverschillen. Naarmate dit vertruwen grter is, wrdt de ndzaak m regelmatig bij te stellen minder grt geacht. Op de grte meerderheid der bedrijven wrden de luchtramen ng met de hand bediend. Naarmate het aantal kassen f kappen grter is, wrdt het luchten f bijstellen van de luchting een meer tijdrvende aangelegenheid, die dan k lang niet altijd p het juiste mment plaatsheeft. Dr mechanisering van de luchting kan men, van één plaats uit, dr een druk p de knp, per sectie de luchtramen in een bepaalde stand brengen. Hiervr is het ndzakelijk het luchtingsmechaniek van elke sectie aan te sluiten p twee elektrmtren (vr elke luchtingszijde één) die vanaf het centrale bedieningspaneel kunnen wrden gecmmandeerd. Op deze wijze kan men de luchting veel sneller regelen dan bij handbediening en wrdt een belangrijke arbeidsbesparing verkregen.men kan dan k aannemen dat deze luchtingssystemen steeds meer ingang zullen vinden. In tegenstelling tt deze elektrischmechanische (halfautmatische) kasluchting, wrdt vlledige autmatisering van de kasluchting in de blementeelt slechts in enkele gevallen tegepast. De reden hiervan is dat men met de hiervr ten dienste staande apparatuur ng niet ten vlle vertruwd is, (dagelijkse cntrle van deze apparatuur blijft ndzakelijk) terwijl de arbeidsbesparing t..v. elektrischmechanische kasluchting betrekkelijk gering is. Desndanks zullen met het vrtschrijden van de technische mgelijkheden k vlautmatische luchtingssystemen meer in de belangstelling kmen. In bijlage 5 wrdt een verzicht gegeven van de investeringen die vr het aanbrengen van halfautmatische en vlledig autmatische kasluchting vereist zijn. Deze investeringen wrden in belangrijke mate bepaald dr het aantal kassen, de vrm en de afmetingen ervan en bij kap

32 penbuw dr het aantal secties, en eveneens de vrm en afmetingen daarvan. De gegevens van bijlage 5 kunnen dan k niet anders wrden gezien dan als een cijfervrbeeld, waaruit verigens blijkt dat de investeringen ten beheve van deze apparatuur, al naar gelang de bedrijfsgrtte, in de rde van grtte van , , liggen. Het beheft nauwelijks betg dat het aanbrengen van deze apparatuur p mdern ingerichte bedrijven gemakkelijker en daardr gedkper kan wrden uitgeverd dan p de vaak nverzichtelijke bedrijven van het traditinele type. 6. De investeringen als geheel (exclusief plantpstand) De grnd, de kassen en de verwarmingsapparatuur nemen het grtste aandeel in van de investeringen in dde prduktiemiddelen. Wat betreft de verige investeringen in bedrijfsuitrusting kan wrden verwezen naar bijlage 4 waarin vr de drie nderscheiden bedrijfsgrtten een vlledige investeringsbegrting is pgenmen. Van geval tt geval zal in mindere f meerdere mate van deze begrtingen wrden afgeweken, al naar gelang de plaatselijke situatie en het inzicht en de financiën van de teler. Wat betreft de bedrijfsschuur b.v. bestaat er in de praktijk een zeer grte variatie in inrichting en afmetingen. In verband met de te verwachten ntwikkeling in het machinale srteren van de gegste blemen, is bij elke begrting gekzen vr een schuur van 6 x 10 m 2 vlerppervlakte, die vldende ruimte biedt m een srteermachine te plaatsen. Verder is er van uitgegaan dat p een ged geutilleerd rzenbedrijf een kelcel niet mag ntbreken.bij en 4500 m^ rzen is een kelcel van 15 m 3 ingecalculeerd, bij m 2 een kelcel van 23 m 3. In tabel 15 wrdt een verzicht gegeven van de ttale investeringen in bedrijfsuitrusting vr de drie nderscheiden bedrijfsgrtten. Tabel 15. Investeringen in dde inventaris in guldens (prijspeil 1968) Oppervlakte glas Ttaal Per m 3000 m m m Hieruit blijkt dat het ttale investeringsbedrag bij tenemende bedrijfsgrtte degressief stijgt. Uit de cijfers van de tabellen 14 en 15 kan verigens wrden afgeleid dat deze degressie vr een belangrijk deel is te te schrijven aan de verwarmingsapparatuur. 35

33 7. De investering in de plantpstand Behalve de in het vrgaande besprken investeringen in dde prduktiemiddelen, k wel als bedrijfsuitrusting aangeduid, meten bij de rzenteelt ng belangrijke bedragen in de plantpstand wrden gestken. De plantpstand met, uitgaande van de elders aangekchte zetlingen, p het bedrijf wrden pgekweekt. Er gaan verscheidene maanden vrbij, vrdat de eerste blemen kunnen wrden gegst, en de vlprduktieve fase wrdt pas aan het einde van het eerste teeltjaar bereikt. De investeringen in de plantpstand bestaan dan k niet alleen uit de ksten van de zetlingen 1), dch k uit de ksten die men met maken alvrens het gewas in vlle prduktie is gekmen. Hierte dient men te rekenen de ksten van het grndstmen (alleen p verse grnd kan stmen achterwege blijven), van de vrraadbemesting, de grndbewerking, van het planten der zetlingen en de verzrging van het gewas tt aan de vlprduktieve fase. Hierp kunnen dan in mindering wrden gebracht de pbrengsten die in de aanlpperide wrden verkregen. In bijlage G is dit cijfermatig uitgewerkt vr zwel een aanplant van Baccara als van een rs van het Carltype. Uit deze vrbeelden blijkt dat in beide gevallen de stichtingsksten van een rzenaanplant, d.w.z. de ksten die meten wrden gemaakt tt aan het mment dat de pbrengsten de ksten gaan vertreffen, in de rde van grtte van 14,50 15,50 per m 2 liggen. Deze investering zal gedurende de resterende teeltperide meten wrden terugverdiend, f met andere wrden: p de explitatierekening zal jaarlijks een bedrag aan afschrijving plantpstand meten wrden pgeverd. Een rzenaanplant kan verscheidene jaren meegaan. in de praktijk kmen sms plantpstanden vr met leeftijden van meer dan 10 jaar.in het algemeen echter mag men niet p meer dan vijf jaar vlle prduktie rekenen, vral niet als het drstken veel wrdt tegepast. 1) Inclusief eventuele patentrechten.

34 HOOFDSTUK IV Kstenaspecten van de kasrzen 1. De afznderlijke kstencmpnenten a. De arbeidsksten De arbeidsksten wrden bepaald dr de mvang van de vaste arbeidsbezetting, eventueel verwerk f het inschakelen van lsse arbeidskrachten, en het uurln dat met wrden betaald. Vr de ndernemer en meewerkende gezinsleden, vr zver deze laatsten geen belning in geld ntvangen, dienen de arbeidsksten te wrden gewaardeerd.al naar gelang de wijze waarp in de arbeidsbehefte van het bedrijf wrdt vrzien, en de ppervlakte rzen die met wrden bewerkt kunnen de arbeidsksten per m2 een vrij grte variatie vertnen. De arbeidsbehefte wrdt.a. bepaald dr de vlgende factren. 1. Samenstelling van het srtiment. De kleinblemige, geplzen trsrzen vragen meer arbeid dan de langstelige grtblemige rzen. 2. De verzrging van het gewas en de eisen die men aan de srtering stelt van de af te leveren blemen. 3. De arbeidsrganisatie en het al f niet tepassen van arbeidsbesparende werkmethden, f inschakelen van diensten van derden. 4. De gevlge teeltwijze (n). Een grt deel van de werkzaamheden, ngeveer 50 à 60%, wrdt ingenmen dr de gst en de verwerking van de blemen. Daar de gsttp in de zmermaanden valt, zal in deze peride een hg arbeidsverbruik ptreden, zie bijlagen 7, 8 en 10. Op de meeste bedrijven kan dit alleen in verwerk wrden pgevangen, ndanks het feit dat het arbeidstemp dan aanzienlijk hger ligt. Het gebruik van lsse arbeidskrachten kmt bij de gst en verwerking weinig vr, daar het hier gaat m werkzaamheden die de ndige kennis en vakmanschap vragen. Waar wel vaak lsse arbeidskrachten vr wrden gebruikt (b.v. in de vrm van gezinsleden) is het pluizen van de kleinblemige trsrzen, het wieden, pbinden en tussensteken. Tegenver de arbeidspiek in de zmermaanden staat de peride van ktber t/m maart, waarin in vele gevallen de beschikbare arbeidskrachten niet vlledig zijn bezet met teelt en gstwerkzaamheden. Dit is dan k de tijd m het nderhud uit te veren, hewel daarmede niet altijd een zekere leeglp kan wrden vrkmen. In de vrege vrjaarsmaanden vraagt het rien van ude en het planten van nieuwe plantpstanden, met alle werkzaamheden die daaraan zijn verbnden, drgaans zveel aandacht dat de beschikbare arbeid vlledig wrdt benut. Als gevlg van éèn en ander vertnt de arbeidsfilm van een rzenbedrijf een tp in de zmermaanden, waarvan de hgte vrnamelijk wrdt bepaald dr de samenstelling van het srtiment (veel f weinig klein 37

35 blemige rzen) en de tegepaste teeltwijzen. Zals vermeld zal in vele gevallen slechts dr het verrichten van verwerk en/f het aantrekken van lsse arbeidskrachten in de arbeidsbehefte gedurende de zmermaanden kunnen wrden vrzien. Dit brengt dus extra ksten met zich mede. Daar in deze peride de prijs van de rzen meestal p een dieptepunt verkeert, zal de teler trachten dr bepaalde teeltmaatregelen de gsttp wat af te vlakken, nl. dr een deel van de gst te vervregen f te verlaten; 's zmers gebeurt dit k wel dr het gewas te laten uitbleien f terug te tppen. Op deze wijze kan een meer gelijkmatige arbeidsfilm wrden verkregen, hewel de behefte aan verwerk en extra inspanningen, zij het in wat mindere mate, blijft bestaan. In de praktijk van een rzenbedrijf kunnen dan k gelijktijdig verschillende teeltmethden wrden tegepast, daar elke kas (f eenheid) een aparte behandeling kan ndergaan. Aangezien het aantal mgelijke teeltwijzen zeer grt is, en al naar gelang de mstandigheden (prijs, testand van het gewas), wijzigingen in de teeltmethde wrden drgeverd, zal de arbeidsbehefte van het bedrijf geen cnstant gegeven zijn. In het kader van dit rapprt zal dan k met een benadering van deze arbeidsbehefte wrden vlstaan. Hierbij is uitgegaan van een arbeidsnrm vr Baccara van 135 uur per 100 m 2 kas en vr Carl van 180 uur per 100 m 2 kas. 1) De bepaling van de heveelheid verwerk en het aantal uren waarvr eventueel lsse arbeidskrachten meten wrden aangetrkken is gebaseerd p een nrmaal gstpatrn gedurende het jaar, waarbij ervan is uitgegaan dat het snijden, bssen en srteren van de rzen 50 à 60% van de arbeidsbehefte uitmaakt (Bijlagen 7 en 8). Met behulp van de cijfers van deze bijlagen kunnen de arbeidsksten van het bedrijf en per 100 m 2 wrden bepaald. Daarbij is ervan uitgegaan dat de ndernemer niet met vakantie gaat. De berekening van de arbeidsksten is weergegeven in de bijlagen 9a en 9b, resp. vr Baccara en Carl. Het zij herhaald dat het hier gaat m vrbeelden van berekening. In de praktijk zullen de arbeidsksten van het bedrijf kunnen uiteenlpen als gevlg van de gevlgde teeltwijzen, de arbeidsbezetting, de samenstelling van het geteelde srtiment,en verschillen in arbeidsefficiency. Tabel 16 geeft een samenvatting van de gemaakte berekeningen (zie blz. 39). Hierbij met wrden aangetekend dat de cijfers in deze tabel betrekking hebben p de ttale arbeidsksten, d.w.z. inclusief verlet en diverse werkzaamheden. Het zijn dus de ksten van de vaste arbeidsbezetting (inclusief ndernemer), verwerk en eventuele lsse krachten. Bij de vermelde berekeningen is als uurln (inclusief sciale lasten) gehanteerd 6,25 vr de vaste arbeiders, 7,50 vr het verwerk van deze werknemers en 4, per uur vr het pluizen dr lsse krachten. De arbeidsuren van de ndernemer zijn eveneens gewaardeerd p 6,25 en diens veruren p 7,50. 1) Deze nrmen zijn gebaseerd p tijdstudies van het I.T.T., enkele arbeidsadministraties en enquête materiaal. 38

36 Tabel 16. Ttale arbeidsksten rzenteelt per 100 m 2, inclusief verlet en nderhud, in guldens Oppervlakte glas 3000 m' i m* 6000 m 2 Baccara Carl Gebaseerd p de gegevens van de bijlagen 7 en 8 geven de bijlagen 10a, b en c arbeidsfilms van rzenbedrijven. Deze hebben betrekking p vlledig in prduktie zijnde plantpstanden. Geen rekening is dus gehuden met het planten van nieuw f het rien van ud gewas. Als nrmen hiervr kunnen wrden gebruikt: planten, inclusief grnd klaarmaken 1520 uur per 100 m 2 (zie k bijlage 6) rien 810 uur per 100 m 2 Vrts zij ng vermeld dat vr het pluizen van kleinblemige trsrzen een nrm is gehanteerd van 35 uur per 100 m 2. b. De brandstfksten De teelt van kasrzen vraagt hge bedragen aan brandstfksten; met uitzndering van de zmermaanden met regelmatig wrden gestkt m de kassen p de gewenste temperatuur te huden, terwijl ter handhaving van een bepaalde relatieve luchtvchtigheid k gedurende de zmermaanden (licht) stken sms gewenst is. Als gemiddelde kastemperatuur vr de rzenteelt geldt 18 C. De temperatuurverschillen die dr de verwarming meten wrden verbrugd, kunnen wrden vertaald in kilcalrieën, waarbij als algemene nrm is aangehuden 8 k. cal. per uur per m 2 kas per graad Celsius temperatuurverschil. Het p deze wijze berekende aantal k.cal.kan vervlgens wrden mgerekend p eenheden brandst 1) De aldus berekende brandstfksten zijn in bijlage 11 pgenmen, zwel vr zware lie, lichte lie en aardgas. Er dient te wrden pgemerkt dat de hier gegeven uitkmsten gelden vr een vlledig drgestkte teelt met een gemiddeld verlp van de buitentemperaturen. Samengevat bedragen de jaarlijkse brandstfksten dan 3,92 per m 2 bij het gebruik van zware lie, 7,76 bij het gebruik van lichte lie en 4,78 7,09 bij het gebruik van aardgas (de variatie hier wrdt verrzaakt dr verschillen in vastrecht). Het beheft nauwelijks nader betg dat de brandstfksten een grte variatie kunnen vertnen als gevlg van afwijkende weersmstandigheden. Kan vr een nrmale winter het brandstfverbruik aan zware lie in de maanden nvember t/m maart wrden becijferd p 2,90 per m 2, in de strenge winter 1962/63 zu dit (p basis van de huidige prijzen) 3,46 hebben bedragen en in de zachte 1) Bij gebrek aan cncrete gegevens is deze benaderingswijze tegepast, waarvan de resultaten glbaal vereenkmen met de dr de kwekers geschatte verbruiken. 39

37 Winter 1966/67 2,31. Bij het berekenen van de zeven vermelde cijfers aan brandstfksten is uitgegaan van een geheel drgestkte teelt. In de praktijk zal dit slechts in enkele gevallen vr gehele bedrijven gelden. Om deze redenen is het brandstfverbruik eveneens berekend vr een drietal andere teeltwijzen, en wel p basis van een rustperide van het gewas resp. in de maanden nvember, december en januari/februari. a. Rustperide in nvember, pstken in december en verder nrmaal verlpende teelt. b. Rustperide in december, hieraan vrafgaand een snede rzen in ktber nvember, pstken half januari, en verder nrmaal verlpend. c. Rustperide in januarifebruari, hieraan vrafgaand een pgestkte teelt vanaf september. Bendigde aantal k.cal/ m 2 Kg zware lie Ksten aan zware lie/m à 59,50/tn Liters lichte lie Ksten aan lichte lie à 9,70/ ,2 kg 3,15 61,6 1 6, ,4 kg 2,99 53,7 1 5, ,0 kg 2,31 45,2 1 4,40 Bij berekeningen ver stkksten met men, behalve met de brandstffen als zdanig, tevens ng rekening huden met de vlgende kstenpsten : elektriciteitsverbruik. De ksten hiervan zullen van bedrijf tt bedrijf uiteenlpen, al naar gelang het vastrecht en de bestaande tarieven vr dag en nachtverbruik. Bij de berekeningen zijn de vlgende nrmen gebruikt: bij zware lie 0,22 ksten van elektriciteit per 100 kg verstkte lie bij lichte lie 0,18 ksten van elektriciteit per verstkte lie bij aardgas 0,10 ksten van elektriciteit per 100 m verstkt aardgas. wanneer met zware lie wrdt gestkt, met lichte lie wrden gebruikt m de verwarmingsinstallatie te starten. Daarvr wrdt wel als nrm aangehuden 60 liter per kcal, ketel capaciteit. Dit kmt neer p bedragen tussen 1,75 en 2,00 per 100 m 2 kas.in de praktijk blijken deze bedragen veel lager te zijn. eveneens bij het gebruik van zware lie kan met behulp van een dseerapparaat magnesiumxyde (MgO) in de brander wrden verstven waardr retvrming in de ketel weliswaar niet wrdt tegengegaan, dch waardr wel de zuurgraad van het ret wrdt verminderd, met 40

38 als gevlg minder slijtage aan ketel en schrsteen. De extraksten hiervan kunnen wrden begrt p 1,60 per tn verstkte lie. c. Overige ksten aan materialen Vergeleken bij de brandstfksten zijn de ksten aan verige materialen gering. Onder verige materialen wrdt verstaan meststffen, dekmateriaal, bestrijdingsmiddelen, palen, ijzerdraad, etc. Ok hier kan men van bedrijf tt bedrijf grte verschillen aantreffen in het gebruik van deze materialen. Daarbij met nderscheid wrden gemaakt in de materialen die wrden gebruikt bij nieuwe aanplantingen van rzen, en het materiaalverbruik gedurende de teelt, dat regelmatig wrdt herhaald. De materialen die wrden verwerkt bij de start van de teelt zijn beschuwd als een investering, waarp dus met wrden afgeschreven.bij de behandeling van de ksten van de plantpstand wrdt hierp teruggekmen. Het regelmatig terugkerende materiaalverbruik gedurende de teelt kmt in hfdzaak p het vlgende neer: mengmest. kunstmest. ziektenbestrijdingsmiddelen De behefte aan rganische mest wrdt tegenwrdig vldaan dr de tepassing van mengmest, zijnde een mengsel van stalmest, turfmlm en/f bsgrnd. Dit wrdt tevens gebruikt m de grnd af te dekken ter vrkming van verslemping, terwijl er vrts een structuurverbeterende werking van uitgaat. De heveelheden die in de praktijk wrden gebruikt, lpen sterk uiteen, van 12 m 3 per jaar per 100 m 2 kas. Ok bij de verbemesting kmen grte verschillen vr als gevlg van de bemestingstestand van de grnd en het inzicht van de teler. Veelal gebruikt men enkalkammnsalpeter, eventueel aan te vullen met superfsfaat. de meest gevreesde gewasaantasting wrdt verrzaakt dr de spintmijt. Met behulp van het middel Pentac is een gede bestrijding mgelijk, waarbij het aanbevelenswaardig is 3 x per jaar te spuiten. Het wit wrdt bestreden met behulp van in dampvrm gebrachte zwavel (met behulp van z.g. zwavelverdampers). Luizen en wantsen kunnen, indien ndzakelijk, eveneens afdende wrden bestreden waarbij diverse middelen wrden gebruikt. Per 100 m2 kan een bedrag aan bestrijdingsmiddelen van ngeveer 100, wrden begrt. Het ttale bedrag aan ksten verige materialen kan jaarlijks wrden gesteld p 132, per 100 m 2 (zie bijlage 12 nder A). d. Ksten van de plantpstand In het algemeen kan men stellen dat een rzenaanplant eerst in het tweede jaar een dusdanige prduktie bereikt, dat de ksten dr de pbrengsten wrden gedgemaakt. Gedurende het eerste jaar is dit niet het geval: de aanplant kst meer dan er uit kmt. 41

39 Men kan het eerste teeltjaar beschuwen als de peride van pkweek van de plantpstand, waarin dus investeringen wrden gedaan m een gewas te verkrijgen dat een aantal jaren in staat is aan de pbrengstverwachtingen te vlden, Deze investering met gedurende de peride dat het gewas in vlle prduktie is wrden terugverdiend, d.w.z. de jaarlijkse explitatie in deze fase dient te wrden belast met een bedrag aan afschrijving en een bedrag aan rente. Deze bedragen meten wrden berekend p basis van het gedurende het eerste jaar te investeren bedrag. Hierbij det zich een cmplicatie vr, mdat gedurende het eerste jaar reeds een zekere pbrengst wrdt verkregen, die verigens sterk in grtte kan variëren. Men kan dit prbleem plssen dr het bedrag aan ksten gedurende het eerste jaar te verminderen met de pbrengsten tijdens deze peride. Het aldus verkregen sald kan dan wrden beschuwd als de waarde van de aanplant aan het einde van het eerste jaar, en rente en afschrijving kunnen dan p basis van dit bedrag wrden berekend. Men kan zich dit bedrag p de vlgende wijze pgebuwd denken. 1. De directe aanlegksten. Hierte zijn gerekend de ksten van het grndstmen, de verige grndbewerking, de vrraadbemesting, de turfmlm, het freeswerk, de ksten van de zetlingen, het palen zetten en het draadspannen. 2. De ksten van verzrging gedurende het eerste jaar, inclusief die van het snijden, bssen en srteren van de tijdens deze peride te gsten blemen. 3. De pbrengsten van de blemen die gedurende het eerste jaar wrden verkregen. Vr de verdere specificatie van de cmpnenten kan naar bijlage G wrden verwezen, waarin vr een gemiddeld geval een berekening is uitgeverd van de waardering van een plantpstand Baccara en Carl.Het betreft hier een glbale benadering, waarvan de uitkmsten in hge mate wrden bepaald dr een drietal factren, nl. 1. de ksten van de duurzame prduktiemiddelen, die van bedrijf tt bedrijf een grte variatie kunnen vertnen; 2. de ksten van het plantmateriaal en de eventueel daarp rustende patentrechten. In de uitgeverde berekeningen vr Baccara is uitgegaan van 0,55 per struik aan patentrecht. 1) 3. de pbrengsten die gedurende het eerste jaar wrden verkregen.deze kunnen in de praktijk sterk uiteen lpen. Uit de vlgende berekening blijkt dat vr de gekzen uitgangspunten de waarde van de aanplant aan het einde van het eerste jaar kan 1) Vr Baccara geldt dat wanneer wrdt geplant ter vervanging van een even grte geride ppervlakte Baccara, geen patentrechten beheven te wrden betaald. De patentrechten kunnen, al naar gelang het ras, uiteenlpen van 0,35 tt 0,92 per struik. 42

40 wrden gesteld p 14,50 à 15,50 per m 2. 1) De resultaten van de uitgeverde berekeningen ;ening kunnen als vlgt wr den samengevat: (afgernde bedragen) Ksten van aanleg Plantmateriaal Overige ksten gedurende eerste jaar Rente nietduurzame prduktiemiddelen Opbrengsten gedurende eerste jaar Sald 100 m 2 Baccara 100 m 2 Carl Bij het bepalen van de jaarlijkse ksten aan afschrijving is ng van veel belang p heveel jaren de peride van vlle prduktie wrdt gesteld. In de praktijk kan men plantpstanden van 10 jaar en uder aantreffen. In het algemeen echter gaat een rzenaanplant 6 à 7 jaar mee, waarbij dus 5 à 6 vlledig prduktieve jaren mgelijk zijn. Bij udere pstanden lpt het pbrengstniveau terug. Vral nu het drstken een steeds meer tegepaste teeltwijze wrdt, waarbij veel van het gewas wrdt gevraagd, is in het kader van dit rapprt de vlledig prduktieve fase p 5 jaar aangehuden. Wanneer een rechtlijnig afschrijvingsverlp wrdt gekzen, en de waarde van de pstand aan het einde van de vlledig prduktieve fase p 0 wrdt gesteld, bedragen de gemiddelde jaarlijkse ksten aan rente en afschrijving van de plantpstand 23% van de vastgestelde waarde aan het eind van het eerste jaar, hetgeen neerkmt p 3,30 3,60 per m 2 (bij een rentevet van 6%). 2) e. De ksten van de duurzame prduktiemiddelen Zals in het vrige hfdstuk is uiteengezet (zie.a. 6, blz. )vraagt de teelt van kasrzen belangrijke investeringen in dde prduktiemiddelen. Deze investeringen werden begrt van 75, tt 90, per m 2, al naar gelang de grtte van het bedrij Bij tenemende bedrijfsgrtte neemt weliswaar het ttaal te investeren bedrag eveneens te, dch per 1) Bij deze berekeningen is geen rekening gehuden met de riksten. Deze vrmen evenwel een te verwaarlzen bedrag en tasten de rde van grtte van de berekeningen niet aan. 2) Deze 23% bestaat uit 20% afschrijving en 6% ver het gemiddelde in de plantpstand geïnvesteerde kapitaal; dit laatste kmt dan neer p 3% van de waardering aan het begin van de fase van vlle prduktie. 43

41 mß uitgedrukt is er sprake van een daling in het te investeren bedrag. Dr in bedrijfsuitrusting te investeren, wrdt beslag gelegd p een heveelheid vermgen, hetgeen dus renteksten met zich medebrengt. Daar bvendien, met uitzndering van de grnd, alle nderdelen van de bedrijfsuitrusting aan technische en ecnmische slijtage nderhevig zijn, zal het ndzakelijk zijn, na krtere f langere tijd tt vervanging ver te gaan. Om dit mgelijk te maken met jaarlijks een bedrag aan afschrijving ten laste van de explitatierekening wrden gebracht. Bij de berekening van deze ksten is vr elk belangrijk nderdeel van de bedrijfsuitrusting het afschrijvingspercentage vastgesteld, rekening hudend met de technische en ecnmische levensduur. Vrts zal het ndzakelijk zijn dr middel van delmatig nderhud de bedrijfsuitrusting in gede staat te huden, zdat de gebruiksperide niet ndels beheft te wrden verkrt. Het spreekt echter wel vanzelf dat het nderhud,zwel uitgeverd dr de aanwezige arbeidsbezetting als dr specialisten, tt de jaarlijkse ksten met wrden gerekend. Ok de verzekering behrt hierte. In bijlage 4 wrdt vr de drie nderscheiden typebedrijven, behalve een begrting van de ttale investeringen, een specificatie gegeven van de jaarlijkse ksten aan nderhud, rente en afschrijving. In tabel 17 wrden deze samengevat. Tabel 17. Investeringen en jaarksten gehele bedrijf, prijspeil 1968, in guldens Oppervlakte glas in Ttale inm 2 vesteringen Jaarksten per m in guldens rente afschr. nderhud ttaal 4,07 5,44 1,57 11,08 3,42 4,79 1,21 9,42 3,31 4,47 1,11 8,89 Als telichting p deze tabel kan dienen dat de renteksten zijn berekend p basis van 6% van het gemiddeld geïnvesteerde vermgen. Dit is met een enkele belangrijke uitzndering gesteld p 60% van de p het mment van calculatie geldende nieuwwaarde van de desbetreffende prduktiemiddelen. De uitznderingen hebben betrekking p de grnd, de glaspstanden en de verwarmingsinstallatie. Bij de grnd, die is beschuwd als een nietslijtend duurzaam prduktiemiddel en waarver dus geen afschrijving is berekend, zijn de renteksten vastgesteld p basis van 100% van het in de grnd gestken vermgen. Bij de glaspstanden en de verwarmingsinstallatie die het belangrijkste nderdeel vrmen van de investeringen, is ten aanzien van het waardeverlp geen lineair verband aangenmen. Bij het bepalen van de afschrijvingen is dan k geen vast percentage aangehuden, dch een in de tijd afnemend percentage. Dit systeem is nader uiteengezet in bijlage 2. Het kmt erp neer dat p de helft van de te verwachten gebruiksduur 44

42 rnd 60% van de investering is afgeschreven. De jaarksten van deze prduktiemiddelen zijn berekend ver het gemiddelde bedrag aan rente, afschrijving en nderhud vr deze eerste helft van de gebruiksduur. Vergeleken met een vast afschrijvingspercentage kmen de rente en afschrijving hger, dch de nderhudsksten lager uit. In bijlage 3 tensltte is nader ingegaan p de jaarlijkse ksten verbnden aan het gebruik van de verwarmingsinstallatie. Daarbij is nderscheid gemaakt tussen een installatie die met zware lie wrdt gestkt en een aardgasinstallatie. In tabel 18 wrden deze ksten samengevat. Tabel 18. Investeringen en jaarksten verwarmingsinstallatie, prijspeil 1968 (in guldens) m 2 glas investering per m 2 jaarksten per m m 2 glas investering per m 2 jaarksten per m m 2 glas investering per m 2 jaarksten per m 2 Aardgas 17,75 4,25 23,75 3,55 21,35 3,15 Zware lie 31,20 5,00 26,05 4,05 23,10 3,55 Ksten van regelapparatuur In hfdstuk III, 5 is ingegaan p de investeringen in half en geheel autmatische regelapparatuur ten beheve van de kasluchting. In bijlage 5 zijn deze investeringen gespecificeerd weergegeven en is een glbale berekening van de jaarksten uitgeverd. Deze laatste mest wel glbaal daar de ervaring die met deze systemen is pgedaan, ng niet grt is. Om deze reden is de afschrijving ver de gehele installatie gesteld p 6 2/3%. De ksten aan elektriciteit zijn berekend naar mtrvermgen en een gemiddeld aantal draaiuren per mtr per jaar. De arbeidsksten betreffen cntrle van temperatuur en luchtvchtigheid, het bedienen van de installatie en het tijdig en p de juiste wijze afstellen van de apparatuur. In tabel 19 (zie blz.46) wrdt een samenvatting gegeven van de in bijlage 5 berekende jaarksten. 1) 1) Deze cijfers meten wrden gezien tegen de achtergrnd van de vernderstelde situatie ten aanzien van de kassen p de drie typebedrijven. Bij m 2 betreft dit drie vrijstaande kassen, ieder van m 2 ; bij en 6000 m 2 betreft het blkbuw. 45

43 Tabel 19. Investeringen en jaarksten regelapparatuur, prijspeil 1968, in guldens, (afgernde bedragen) m m m 2 ttaal perm 2 ttaal per m^ ttaal per m Investering halfautmatisch , , ,85 Jaarksten , , ,33 Extra investering naar vlautmatisch , , ,67 Jaarksten 460 0, , ,09 Uit de cijfers van tabel 19 blijkt dat de jaarlijkse ksten die aan investeringen in deze apparatuur verbnden zijn, van ndergeschikte betekenis zijn. Ze wrden meer dan ged gemaakt dr de resultaten van het slagvaardiger bedrijfsbeleid dat hierdr mgelijk wrdt, en dat zich uit in hgere pbrengsten, betere kwaliteit van het prdukt, e.d. Ok kan hier de besparing p arbeid wrden genemd, al valt deze meilijk in een cncreet cijfer uit te drukken. g. Overige ksten Het sluitstuk p de in het vrafgaande gegeven psmming van ksten van de rzenteelt wrdt gevrmd dr een aantal psten die meilijk bij een van de reeds behandelde kunnen wrden ndergebracht. Het betreft hier de veilingksten, de heffingen ten beheve van het Landbuwschap en het Prduktschap vr Siergewassen (P.v.S), de ksten vr administratie, prti, enz. en de autksten. Vr een belangrijk deel kmt het hier neer p stelpsten, daar in de praktijk zeer grte verschillen in dit pzicht kunnen bestaan. Z wrden de veilingksten en de heffingen vr het P.v.S. gebaseerd p de brut geveilde bedragen, en wrden de autksten vrnamelijk bepaald dr de afstand van het bedrijf tt aan de veiling. Gebaseerd p een brut geveild bedrag van 30/m 2, bedragen de veilingksten (à 6%) 1,80 per m 2 en de verige ksten ngeveer 0,50 per rcr^zie hiervr k bijlage 12). h. Vrbeeld van een vlledige berekening van de prduktieksten In de vrafgaande nderdelen van deze paragraaf en de daarbij behrende bijlagen, waarin de verschillende kstencmpnenten van de teelt van kasrzen werden behandeld, kunnen de gegevens wrden gevnden die 1) Deze cijfers meten wrden gezien tegen de achtergrnd van de vernderstelde situatie ten aanzien van de kassen p de drie typebedrijven. Bij m 2 betreft dit drie vrijstaande kassen, ieder van m : bij 4500 en m 2 betreft het blkbuw. 46

44 vereist zijn vr een vlledige (integrale) berekening van de prduktieksten. In de nu vlgende tabel 20 wrdt een vrbeeld ter hantering van deze gegevens uitgewerkt. De uitkmsten van deze berekening kunnen wat betreft rde van grtte maatgevend wrden beschuwd vr de rzenteelt als geheel, al zal men zich meten realiseren dat vr een specifieke teelt p een bepaald bedrijf afwijkingen van deze uitkmsten zullen vrkmen. Om deze reden zijn de bijlagen met het cijfermateriaal dusdanig gedetailleerd, dat vr afwijkende mstandigheden eveneens dergelijke berekeningen kunnen wrden uitgeverd. Tabel 20. Prduktieksten per m 2 kas in guldens (ttale bedrijfsgrtte 3000 m 2 ) Baccara Carl 1. Ksten duurzame prduktiemiddelen 1) (bijlage 4) 10,36 10,36 2. Ksten plantpstand (bijlage 6) 3,55 3,35 3. Arbeidsksten (bijlagen 9a en 9b) 10,74 11,97 4. a. Brandstffen 2) 3,10 3,10 b. Elektriciteit 0,17 0,17 5. Overig materiaal verb ruik (bijlage 12) 1,32 1,32 6. Veilingksten (6% van 30,) 1,80 1,80 7. Diverse algemene ksten (bijlage 12) 0,56 0,56 31,60 32,63 1) De bedragen à 10,36 per m 2 die hier zijn pgeverd, zijnverkregen dr het ttaalbedrag aan jaarksten van de duurzame prduktiemiddelen te verminderen met de arbeidsksten die in dit ttaal zijn begrepen. Alle arbeidsksten, hetzij besteed aan de teelt, gst en aflevering, hetzij aan nderhud, zijn berekend nder punt 3 van bvenstaande tabel. 2) Vr de brandstfksten is het gemiddelde aangehuden van de bedragen die bij de bespreking van de brandstfksten zijn vermeld, vr een geheel drgestökte teelt en een drietal afwijkende teeltwijzen. Uit tabel 20 blijkt duidelijk dat de ksten van de duurzame prduktiemiddelen en de arbeidsksten het vrnaamste aandeel in het ttaalbedrag innemen. Kstenbesparingen zullen dan k bij vrkeur in deze twee richtingen meten wrden gezcht. Hierp wrdt nader teruggekmen. 47

45 2. Kstprij zen Uit de vrafgaande hfdstukken zal het duidelijk zijn gewrden dat het in feite niet mgelijk is te spreken van de kstprijs van rzen. Daarte zijn de verschillen in prduktieksten enerzijds en pbrengsten anderzijds te grt. Wel is het echter mgelijk een traject p te stellen, waarbinnen zich de kstprijzen bewegen. Hierbij is rekening gehuden met de verschillen zals die in de praktijk vaak wrden aangetrffen. a. Zals reeds eerder vermeld zal in een aantal gevallen wrden vlstaan met een bedrijfsuitrusting die in bepaalde pzichten wat eenvudiger is dan in bijlage 4 is aangegeven. Zu men b.v. van glaspstanden van 25, nieuwwaarde, in plaats van 30, uitgaan, dan geeft dit een besparing p de jaarksten van ± 0,50 per m 2. Bij het bepalen van het kstprij strajekt is dan k rekening gehuden met een mgelijke verlaging van de ksten van duurzame prduktiemiddelen van 10%. b. Bij de berekening van de arbeidsksten is uitgegaan van een arbeidsnrm van 135 uur per 100 m 2 Baccara en 180 uur per m 2 Carl. Afwijkingen van deze nrm kmen echter veelvuldig vr. Vr de berekening van de variaties in kstprijzen is rekening gehuden met 5% afwijking (zwel naar bven als naar beneden) van de in tabel 20 ingecalculeerde arbeidsksten. c. Bij de stkksten kmen in de praktijk grte verschillen vr, niet alleen als gevlg van verschillen in stkefficiency, maar k en vral dr de gevlgde teeltwijze. Een vlledig drgestkte teelt vraagt 3,92 per m 2 aan brandstf; wrdt daarentegen in de wintermaanden een rustperide tegepast, dan verminderen de brandstfksten met ca. 1,10 per m 2. Hierbij dient wel te wrden bedacht dat daarmede het pbrengstverlp gedurende het jaar ingrijpend verandert. (Zie b.v. figuur 10a en 10b). d. In een aantal gevallen, bepaald dr de bedrijfsmvang, kan dr invering van een srteermachine een verdere vergrting van de arbeidsefficiency wrden bereikt. Naarmate de bedrijven grter wrden nemen daardr de besparingen te tt het mment dat de machine gedurende de zmermaanden vlledig is bezet. e. Ok de veilingksten kunnen in de praktijk een grte variatie vertnen. De veilingksten (prvisie) wrdt berekend als een bepaald percentage van het geveilde bedrag. Dit percentage stellende p 6%, lpt de variatie in veilingksten uiteen van 1,50 bij een pbrengst van 25, per m 2 tt 2,40 bij een pbrengst van 40, per m 2. Een belangrijke rl speelt k de grtte van de gst. Naarmate het aantal te gsten en te verwerken stuks blemen grter is, nemen de ttale prduktieksten te. (De kstprijs per stuk daalt evenwel). Bij de uitgeverde berekeningen ter vaststelling van het kstprijstraject is uitgegaan van de vlgende bedragen: 48

46 Baccara Opbrengst 70 stuks/m 2 geeft een besparing in prd.ksten van 0,90/m 2 80 stuks/m 2 0,50/m 2 90 stuks/m stuks/m 2 teneming 0,50/m 2 steeds ten pzichte van een genrmaliseerde pbrengst van 90 stuks per ra. Carl Opbrengst 190 stuks/m 2 geeft een besparing in prd 200 stuks/m stuks/m stuks/m stuks/m stuks/m 2 teneming kstenvan 0,58/m 2 0,39/m 2 0,19/m 2 steeds ten pzichte van een genrmaliseerde pbrengst van 220 stuks per m 2. Op basis van de hier gegeven cijfers is in de figuren 8 en 9, resp. vr Baccara en Carl een kstprijstraject getekend. De bvenste lijn in deze figuren geeft de kstprijslijn vr de duurste teelt, de nderste lijn die van de gedkpste teelt 1). Naarmate de gst grter is,daalt de kstprijs; het gebied tussen beide lijnen geeft de variatiebreedte aan in de kstprijs bij een gegeven pbrengst. Deze breedte ligt bij Baccara p ngeveer 8,5 cent per stuk bij een pbrengst van 70 stuks/m 2 en p 6,0 cent per stuk bij een pbrengst van 100 stuks/m 2 ; bij de gemiddelde pbrengst van rnd 90 stuks ligt de breedte van de band p 6,5 cent. Bij Carl lpt de variatiebreedte p 2,5 cent per stuk bij lage pbrengsten tt iets meer dan 3 cent bij hge pbrengsten. 0,10/m 2 0,58/m 2 3. Inkmensaspecten van de rzenteelt In de in tabel 20 gegeven glbale berekening van de ttale prduktieksten kmen een aantal gewaardeerde psten vr, nl. een bestanddeel ksten eigen arbeid van de ndernemer en een bestanddeel rente. Geen enkel bedrijf is vr 100% met vreemd geld gefinancierd, zdat de ingecalculeerde renteksten althans vr een deel betrekking hebben p eigen vermgen, en dus inkmen pleveren. Daarentegen kmen er wel bedrijven vr die vr 100% met eigen geld zijn gefinancierd. In dergelijke gevallen betekenen de ingecalculeerde renteksten tevens eenzelfde bedrag aan inkmen. 1) Wanneer de teelt p verse grnd plaatsheeft en dus niet beheft te wrden gestmd, kmen de ttale ksten wat lager uit, en daarmede dus k de kstprijzen per stuk. 49

47 Figuur 8. Kstprijstraject Baccara Kstprijs per stuk (in et) V 70 Figuur 9. Kstprijstraject Carl Kstprijs per stuk (in et) _l_ 100 aantal stuks per m U 11 L V _1_ 250 aantal stuks per m2 50

48 Uit de bijlagen 7, 8 en 9 kan wrden afgeleid dat de gewaardeerde arbeidsksten van de ndernemer bij 3 000, 4500 en 6000 m 2 resp. 5,78 3,86 en 2,90 per m 2 bedragen, zijnde ngeveer 19%, 13% en 9% van de ttale prduktieksten. Indien kleinblemige rzen wrden geteeld kan vrts in bepaalde gevallen het pluiswerk dr gezinsleden wrden uitgeverd, zdat daarmede het ttale arbeidsinkmen vr het gezin kan wrden vergrt. De ingecalculeerde renteksten bedragen vr de drie nderscheiden bedrijfsgrtten per m 2 resp. 4,07, 3,42 en 3,31. Wanneer de pbrengsten gelijk zijn aan de berekende ksten, kan in het gunstigste geval, dus wanneer het bedrijf geheel met eigen vermgen is gefinancierd een ndernemersinkmen wrden verkregen dat in de drie nderscheiden gevallen resp. 9,85, 7,28 en 6,21 per m 2 bedraagt, fwel per bedrijf resp ,, , en ,; 4. Mgelijkheden van kstenbesparingen p krte termijn a. De duurzame prduktiemiddelen In het vrige hfdstuk is uitverig ingegaan p de investeringen in duurzame prduktiemiddelen; in bijlage 4 is vr de drie nderscheiden bedrijfsgrtten een vlledige investeringsbegrting pgenmen. Zals reeds vermeld kan in de praktijk in mindere f meerdere mate hiervan wrden afgeweken, b.v. ten aanzien van de grtte en inrichting van de bedrijfsschuur, en de wijze waarp erf en paden zijn verhard. De winst die men p deze wijze verkrijgt, is evenwel beperkt, en de besparing p de jaarlijkse explitatieksten gering. De enige belangrijke uitzndering hierp vrmt de glaspstand, die ngeveer 35% van het te investeren bedrag uitmaakt, en eenzelfde percentage van de jaarksten. Bij de keuze van het kastype dient men uiteraard allereerst te letten p de teelttechnische eisen die het gewas stelt, dch binnen deze beperking zijn er ng verschillende mgelijkheden. Vral nu de blkbuw in de blementeelt zijn intrede heeft gedaan, heeft men hiermede een vlwaardig alternatief vr de traditinele vrijstaande kas, dat bvendien tegen lagere prijzen kan wrden geleverd. De verkrapping in de rentabiliteit van de rzenteelt, die zich gedurende de laatste jaren vrdet (zie hfdstuk VI) zal menigeen den besluiten bij nieuwbuw f bij vervanging van bestaande kassen uit te zien naar een kastype dat z gedkp mgelijk is. Vral vr bedrijven die ng in de beginfase verkeren en waar de beschikbare geldmiddelen de beperkende factr vrmen, is het vaak vrdelig gedkp te buwen en daarbij z ndig enige pbrengstderving te accepteren dan het streven te richten p dure kassen. Bij deze laatste kan men weliswaar een wat betere pbrengst per m 2 verkrijgen, dch de ttale pbrengst per bedrijf is dan tch lager, mdat men minder m 2 nder glas heeft. 51

49 b. Arbeidsbesparing dr middel van machinaal srteren Gedurende de laatste jaren heeft p een beperkt aantal bedrijven de srteermachine zijn intrede gedaan, en het ziet er naar uit, dat dergelijke machines in de tekmst veel zullen wrden tegepast. Dr machinaal te srteren kan bij het schuurwerk (bssen en srteren) een arbeidsbesparing van 1520% (vrzichtig geschat) wrden verkregen. Dit kan een welkme vermindering betekenen van de arbeidspiek in de zmermaanden. Tegenver deze arbeidsbesparing staat een verzwaring van de vaste ksten van het bedrijf, die niet naanzienlijk is, daar de machines ng slechts enkele jaren in bedrijf zijn en diverse verbeterde uitveringen kunnen wrden verwacht. Men zal ze dus snel meten afschrijven. In bijlage 13 is vr een aantal uitgangspunten berekend bij welke ppervlakte rzen het gebruik van een srteermachine uit kstenverwegingen verantwrd wrdt. Hierbij zijn dan tegen elkaar afgewgen de jaarlijkse ksten die aan het gebruik zijn verbnden en de besparing p arbeid in de peride 1 april tt 1 ktber. Aangenmen is dat in de verige maanden van het jaar het srteren met de hand kan wrden uitgeverd, binnen de nrmale werktijd van de aanwezige arbeidsbezetting. Als uurln bij deze vergelijking is een bedrag van 7,50 gehanteerd, zijnde het bedrag dat elders in dit rapprt is gebruikt vr de belning van veruren van het betaalde persneel. In tabel 21 zijn de uitkmsten van de berekeningen samengevat. Tabel 21. Kritieke ppervlakten vr de rzensrteermachine (afgernd p 100 m 2 ) Afschrijving Afschrijving 20% 10% Arbeidsbesparing 15% Arbeidsbesparing 20% ' Baccara Arbeidsbesparing 15% i. Arbeidsbesparing 20% ' De vermelde cijfers in bvenstaande tabel zijn alleen reëel te achten indien kan wrden bespaard p verwerk, en vr eventueel vrijkmende nrmale uren een alternatieve aanwending aanwezig is. c. Machinaal rien Het rien van een gewas rzen gebeurt ng bijna altijd met de hand, en dit vraagt ngeveer 10 uur per 100 m 2 kas aan arbeid. Het is thans mgelijk dit rien mechanisch uit te veren dr middel van een machine die de struiken rit, verhakselt, en gelijktijdig de grnd plegt.hiermede is een belangrijke besparing p arbeid te bereiken, die echter slechts in een beperkt aantal gevallen k tt kstenbesparing leidt. Het rien heeft nl. plaats in de wintermaanden, wanneer er vldende 52

50 arbeid p het bedrijf beschikbaar is. Het heeft dan k weinig zin, wanneer er met wrden gerid, dit met behulp van de machine te den, wanneer vr de vrijkmende arbeid geen alternatieve aanwending kan wrden gevnden. Alleen wanneer m bepaalde redenen de tijd tussen rien en weer inplanten zeer krt dient te zijn kan men verwegen het rien machinaal uit te veren. d. Vrts kunnen ng wrden genemd de mechanisering en autmatisering van de kasluchting en andere vrmen van verhging van de arbeidsefficiency. Een vrbeeld hiervan is b.v. ng de verbetering van het interne transprt p de bedrijven. Tensltte kan wrden vermeld dat bij het veilingklaarmaken zich eveneens mgelijkheden vr een verdere ratinalisatie beginnen af te tekenen. 53

51 HOOFDSTUK V Opbrengsten en rentabiliteit 1. Opbrengsten De pbrengsten van snij rzen vertnen, al naar gelang het ras, een zeer gevarieerd beeld, zwel in kwantitatief als kwalitatief pzicht.een indruk van de gemiddelde pbrengsten ver het gehele srtiment gedurende de laatste jaren verkrijgt men uit tabel 22. Tabel 22. Gemiddelde pbrengsten per m 2, ) Stuks Gem. Gld. Perc. Opbrengsten in gld/m per m prijs per m 1jarig jan.t/m april t/m kt.t/m gewas maart sept. dec ,1 22,2 23,1 22,0 18,6 24,58 25,15 28,07 27,18 26, ,04 5,72 5,28 5,42 6,17 12,12 10,99 14,10 13,16 12, ,6 26, /70 12,56 7,79 Brn: L.E.I.pbrengstnderzek. 1) Alle pbrengstgegevens zijn uitgedrukt per brutm 2, dus per m 2 kasppervlakte. 2 7,42 8,44 8,69 8,60 7,76 Meer dan een indruk kunnen bvenstaande cijfers niet geven.allereerst met bij de nderlinge vergelijking van jaar tt jaar de jaarlijkse mutatie in percentage 1jarig gewas in het g wrden gehuden.de pbrengsten van 1jarig gewas zijn drgaans lager dan 2 en meerjarig gewas dat vlledig in prduktie is. Het feit dat in de lp der jaren p de aan het nderzek deelnemende bedrijven een vermindering ptrad in het percentage éénjarig gewas kan als verklaring dienen vr de tenemende aantallen per m 2 gegste rzen. Anderzijds met er echter k p wrden gewezen dat het srtiment dat in het nderzek was betrkken, eveneens wijzigingen heeft ndergaan. Met name is het aandeel tegenmen van de kleinblemige, geplzen trsrzen, waarvan per m 2 grtere aantallen kunnen wrden gegst dan van de grtblemige rzen. Daar de prijzen van deze kleine rsjes lager zijn wrdt k het gemiddelde prijsniveau gedrukt. De pbrengsten in guldens per m 2 vertnen mede daardr, ndanks de grtere aantallen gegste rzen, sedert 54

52 1965 een dalend verlp. Uit de drie laatste klmmen van tabel 22 kan men afleiden dat deze daling vrnamelijk met wrden gezcht in de pbrengsten gedurende de zmerperide (april t/m september). De pbrengsten in de drie laatste maanden van het jaar zijn in veel mindere mate gedaald, terwijl in januari t/m maart een (zij het geringe en nregelmatige) stijging van het niveau is pgetreden. Een meer gedetailleerd beeld geeft tabel 23 waarin vr de belangrijkste rzerassen het pbrengstverlp is weergegeven, al met daarbij tevens wrden vermeld dat bij enkele van deze rassen het beeld enigszins kan zijn vertekend, met name in die gevallen waar de cijfers betrekking hebben p een klein aantal waarnemingen. Van enkele van deze rassen kunnen ng de vlgende aanvullende pmerkingen wrden gemaakt. Baccara Rekening hudende met de invled van éénjarig gewas kan wrden gesteld dat de pbrengsten bij dit ras p eenzelfde niveau zijn gebleven. Dit ndanks het feit dat gedurende de laatste jaren een verandering in teeltwijze heeft plaatsgehad, waardr een zekere verschuiving van de prduktie naar de wintermaanden ptrad. In figuur 10a wrdt een beeld gegeven van het gemiddelde pbrengstverlp van drgestkte en gesneide Baccarateelten, beide resulterend in een pbrengst van 92 stuks per m 2. Hierbij valt p dat in de najaarsmaanden het pbrengstverlp bijna gelijk ligt, de tegenstellingen spitsen zich te p de aanveren gedurende de wintermaanden en de zmermaanden. Qua financiële pbrengsten zijn de pbrengstverschillen tussen beide teeltmethden aanzienlijk. Gebaseerd p het prijsniveau van 1967 bracht de drgestkte Baccara 34,87 per m 2 p en de nietdrgestkte 28,61, een verschil dusvan ruim 6, '. Hiertegenver staan hgere brandstfksten vr de drgestkte teelt, dch uit het vrige hfdstuk zal duidelijk zijn gewrden dat deze extraksten in de rde van grtte van 1, à 1,25 per m 2 bedragen. Het is dus uit een gpunt van pbrengsten (en k uit verwegingen van arbeidsspreiding) aantrekkelijk een deel van de prduktie naar de wintermaanden te verleggen. Men met hierbij echter wel beseffen dat het vaak de mstandigheden zijn die de teeltmethde bepalen, ni. de cnditie en leeftijd van de struiken, de capaciteit van de verwarming, het kastype, en de feeling van de ndernemer. Van een nieuwe aanplant van Baccara wrdt gedurende het eerste teeltjaar een pbrengst van 60 stuks per m 2 verkregen. De prijzen vr deze eenjarige rzen zijn sterk variabel, dch kmen gemiddeld neer p ngeveer 0,27 per stuk, zdat de geldpbrengst per brut m 2 ngeveer 16, bedraagt. 55

53 Tabel 23. Gemiddelde pbrengsten ver de jaren 1963 t/m 1968 Baccara Carl Garnette Parel van Aalsmeer Pink Sensatin Dr.A.J.Verhage Super Star Gem. stuks per m geen H geen pbrengsten et. per stuk 35,3 35,9 37,9 34,8 32,6 31,9 14,8 13,0 14,5 14,0 13,1 12,4 13,2 12,8. 15,4 13,4 12,9 11,9 21,4 24,6 25,5 27,6 gld. per m2 26,53 29,11 29,44 27,77 27,36 28,00 29,61 23,54 28,59 28,37 25,60 23,39 21,31 22,54 33,01 24,46 24,79 24,81 28,11 27,92 24,25 28,68 Perc. eenjarig g6w3.s Opbrengst in gld/m2 jan. t/m maart 1,81 3,48 2,97 2,76 4,93 5,54 3,84 4,78 5,12 6,61 7,61 6,65 0,48 2,20 6,59 4,63 6,40 6,24 13,29 13,59 11,02 13,45 vldende gegevens beschikbaar 27,0 28,1 27,4 31,3 28,4 25,00 21,09 30,80 27,83 26,10 M M 7,02 6,03 9,82 10,74 8,66 vldende gegevens beschikbaar 25,1 31,1 27,2 23,1 25,4 35,4 35,4 31,9 30,0 24,52 32,70 27,75 25,63 29,98 27,69 30,51 26,63 22, ,46 5,78 5,77 4,45 5,87 5,51 7,94 9,34 5,87 april t/m sept. 17,75 15,98 16,92 15,76 14,48 14,96 14,09 10,06 14,54 12,72 10,23 9,10 12,17 10,51 15,61 10,80 10,34 10,46 7,34 5,15 5,81 6,00 10,77 6,99 11,85 9,16 9,70 12,44 18,36 14,37 14,05 16,89 14,37 16,79 11,59 12,38 ktber t/m dec. 6,97 9,65 9,55 9,25 7,97 7,50 11,68 8,70 8,93 9,04 7,75 7,64 8,66 9,83 10,81 9,03 8,05 8,11 7,48 9,18 7,42 9,23 7,21 8,07 9,13 7,93 7,74 6,62 8,56 7,61 7,13 7,22 7,81 5,78 5,70 4,10 56

54 Ri u a 0 S u 0 O X! m ri ge N. cä ri *. s8.s 3 h O ii a > a S tu E ID a. I E c ta t <N q> G) bù S» a M 2 tfl g g» ud (d.w. ride, d ei) m.92 si a> c <u ^ a a. m M 5^^ ^ O. y \ s y \ \ I. ' ^ ^ ^ ' ^ ^ ' ' ^ ^ / ^ y \ ^ ^ \ \ \^ \ ***. / **^^^^^ _ I L \ / \ / \ / i 1 i I I i l 57

55 Carl en Garnette Deze twee rassen zijn te zamen genmen, mdat de teelten wat betreft pbrengsten, gemiddelde prijzen, teeltmethde en greiwijze elkaar niet veel ntlpen. In de zmermaanden kan in individuele gevallen de prijs vr Carl aanzienlijk bven de gemiddelde veilingprijs liggen; de rzaak hiervan met dan wrden gezcht in een extra gede (rse '.) blemkleur. Het aantal stuks dat van een vlledig in prduktie zijnd gewas wrdt gegst bedraagt gemiddeld 220 stuks per m 2, met als uitersten 150 en 310 stuks. De spreiding in de pbrengsten is dus wel zeer grt. Ok bij deze kleine rsjes wrdt thans veelvuldig getracht de gsttp wat af te vlakken dr een andere teeltmethde te vlgen.teelttechnisch is het drstken, vervregen f verlaten van het gewas aanzienlijk minder meilijk dan bij Baccara, als gevlg waarvan men er eerder te vergaat het gewas 's zmers een keer te laten uitbleien.dit wrdt tevens gedaan uit een gpunt van arbeidsbesparing. In figuur 10b wrdt het gemiddelde pbrengstverlp van drgestkte en gesneide Carlteelten weergegeven, in beide gevallen resulterend in een pbrengst van 220 stuks per m 2. Vergelijking met figuur 10a laat zien dat het pbrengstverlp bij de gesneide Carl veel schkmatiger is dan bij de gesneide Baccara. Van een nieuwe aanplant van Carl f Garnette kan in het eerste teeltjaar een pbrengst van gemiddeld 150 stuks per m 2 wrden verkregen, hewel k hier de variaties zeer grt blijken te zijn. In geld uitgedrukt kunnen de gemiddelde pbrengsten p ngeveer 13, per m 2 wrden gesteld. Van het ras Parel van Aalsmeer (evenals van Geheimrat Duisberg) nemen de aanveren gedurende de laatste jaren sterk a De teruggang van deze rzen met vrnamelijk wrden tegeschreven aan te lagewinterprijzen. Van de verige vermelde rassen lpen de financiële resultaten van Pink Sensatin en Super Star duidelijk terug. Het eerstgenemde ras wrdt thans vrijwel niet meer aangeplant, ver enkele jaren zal het geheel zijn verdwenen; van het tweede waren met name in 1968 de resultaten zeer slecht, zdat de anim m dit te planten eveneens zal afnemen. Met het ras Dr.A. J.Verhage, de enige belangrijke gele kasrs, zijn in 1968 gunstige pbrengstresultaten verkregen, na enkele jaren met dalende prijzen. De relatief bescheiden psitie van dit ras is hierdr versterkt.1) Een bezwaar blijft verigens het feit dat het zich niet gemakkelijk vr drstken leent, zdat het alleen in handen van zeer gede telers tt gede pbrengsten kmt. Wellicht dat dit ras p nderstam IndicaMajr betere drstkmgelijkheden biedt. 1) Overige gegevens van deze rassen zijn te vinden in bijlage 1. 58

56 2. Prijs en pbrengstbepalende factren Het bedrijfsbeleid van elke ndernemer dient er p gericht te zijn het verschil tussen pbrengsten en ksten z grt mgelijk te den zijn.het kstenaspect is in het vrgaande hfdstuk reeds uitverig besprken. Daaruit zal duidelijk zijn gewrden dat in een cncrete situatie, bij een bepaalde bedrijfsuitrusting en arbeidsbezetting, het kstenniveau een gegeven is, waar de kweker wel enige dch geen grte invled p kan uitefenen. Anders is dit met het pbrengstniveau, waarp de kweker meer greep heeft, getuige de grte verschillen die in dit pzicht van bedrijf tt bedrijf blijken te bestaan. Een nzekere factr blijft daarbij de prijs die p de veiling wrdt verkregen, en die de kweker alleen dr nauwgezette kwaliteitsbewaking enigszins kan beïnvleden. Beslissend daarbij blijft echter de aanbdvraag verhuding die p een bepaald mment bestaat. Zals al eerder in dit rapprt is uiteengezet, blijkt er grss md een nauw verband bestaan tussen aanbd en prijs; in periden dat de aangebden heveelheden relatief gering zijn, gaat dit samen met hge prijzen. Van deze wetenschap kan men gebruik maken dr te trachten hetprduktiepatrn m te buigen, en de prduktie (althans ten dele) te verleggen naar deze dure periden. In heverre de kweker daarin zal slagen dit is al eerder beklemtnd hangt af van zijn teelttechnisch inzicht en de hedanigheid van zijn bedrijfsuitrusting. Vldet deze laatste niet aan de ter zake te stellen eisen dan stuit een verlegging van de prduktie p technische bezwaren. Wil men b.v. prfiteren van de hge winteren vrjaarsprijzen dan is dit alleen ged mgelijk indien men ver mderne kassen beschikt (weinig schaduwgevende delen en een gunstige glashelling) die in de lichtarme maanden meer licht vangen dan kassen van een uder type. In het algemeen zal er dus een zekere samenhang bestaan tussen winterprduktie en de mderniteit van het kassenbestand p een bedrij Daarnaast is in vele gevallen het streven gericht p een z hg mgelijke prduktie per mß, in de verwachting daarmede een eveneens hge geldpbrengst per m^ te kunnen bereiken. De gemiddelde prijs die ver het jaar wrdt verkregen en de geldpbrengst per mß ntstaan als het resultaat van het samenspel der hiergenemde factren (aantal stuks, aanverpatrn, kaskwaliteit) en een aantal andere mstandigheden, waarvan het weer wellicht als één der belangrijkste kan wrden beschuwd, gezien de invled hiervan p de vraag. De invled van de eerstgenemde factren is nader nderzcht vr de rassen Baccara en Carl dr middel van een z.g. multipele regressieanalyse. In bijlage 15 wrdt daar nader p ingegaan. Hier wrden alleen de vrnaamste resultaten vermeld. a. De verschillen in gemiddelde jaarprijs en pbrengsten per m^ die van bedrijf tt bedrijf vrkmen, kunnen vr 5060% wrden verklaard uit het samenspel van de factren prduktiemvang (aantal stuks per m2), aanverpatrn (percentage winteraanver c.q. percentage zme raanver) en kaskwaliteit. 59

57 Het resterende deel van de waargenmen verschillen kmt dus vr rekening van andere mstandigheden. b. Een teneming van de ttale prduktie geeft een prijsdaling die evenwel meer dan gecmpenseerd wrdt in de vrm van een grtere geldpbrengst per m 2. c. Stijging van het percentage winteraanver geeft een stijging van de gemiddelde jaarprijs en een teneming hewel minder grt van de geldpbrengst per m 2. Uit dit laatste blijkt dat teneming van de winteraanver het ttale pbrengstniveau (in stuks per m2) drukt. d. Stijging van het percentage zmeraanver heeft een nadelige invled zwel p de gemiddelde jaarprijs als de geldpbrengst per m 2. Het effect p de prijs is echter sterker dan p de geldpbrengst. e. De invled van de kaskwaliteit p de gemiddelde jaarprijs en de geldpbrengst blijkt aanzienlijk te zijn. Overigens met hierbij wrden aangetekend dat in het algemeen de betere kwekers k ver de betere kassen beschikken. De invled van het vakmanschap van de ndernemer is meilijk te meten en bemeilijkt een zuivere interpretatie van de hier besprken relaties. 3. Rentabiliteit 1) In tabel 24 is een verzicht pgenmen van de ntwikkeling van de rentabiliteit van blementeeltbedrijven in Aalsmeer en mgeving.de rentabiliteit van deze bedrijven is daarbij uitgedrukt als de pbrengst per 100, ksten. Tabel 24. Opbrengst per1. 100, ksten Jaar Rzen en/f anj ierbedrijven Waarvan rzenbedrijven Gem t/m Brn: L.E.I. Uit deze tabel blijkt duidelijk dat de rentabiliteit van gespecialiseer 1) Zie.a. publikaties 4.8 en 4.21 van het LandbuwEcnmisch Instituut: Rentabiliteit van de blementeelt te Aalsmeer, vrlpige berekening 1967, resp

58 de rzenbedrijven zich gemiddeld steeds p een wat hger niveau heeft bewgen dan p bedrijven met een andere specialisatie f p gemengde bedrijven. Vrts echter dat in de lp van de laatste jaren de rentabiliteit, k van gespecialiseerde rzenbedrijven, is verminderd, zij 't dat deze zich ng steeds p een behrlijk niveau bevindt. Deze hier gecnstateerde daling is het gevlg van het feit, dat de gestegen bedrijfsksten slechts ten dele dr tenemende pbrengsten werden gedekt. Z stegen van 1965 tt 1967 de gemiddelde ksten per bedrijf met 15%, terwijl de pbrengsten per bedrijf slechts met 8% tenamen. Deze teneming van de pbrengsten per bedrijf is dan niet het gevlg van stijgende pbrengsten per m 2 deze vertnen juist gedurende de laatste jaren een dalende tendentie dch van gemiddeld grtere ppervlakten rzen per bedrij De teneming van de ksten per bedrijf is vral het gevlg van de stijging van de arbeidsksten en van de renteksten. Ten pzichte van 1965 namen de arbeidsksten in 1966 en 1967 te met resp. 18 en 28%;in de cijfers is vr 1965 en 1966 een rentepercentage van 5% en vr 1967 van 6% verwerkt. Van 1967 p 1968 stegen de ttale ksten met 8% en de pbrengsten slechts met 5%. Als gevlg van de hier geschetste bewegingen neemt het aantal verliesgevende bedrijven te en dalen de marges van de bedrijven met een winstgevende explitatie. Dit blijkt uit de cijfers van tabel 25, die een indruk geven van de spreiding van het nettverscht per 100, ksten in de jaren 1965 t/m 1968 (nettverscht p te vatten als het verschil tussen pbrengsten en berekende ksten). Tabel 25. Spreiding van het nettverscht per 100, ksten Jaar Aantal bedrijven ttaal Aantal verliesgevend Aantal bedrijven met psitief nettverscht in prcenten van ksten > Brn: L.E.I. De verwachting is gewettigd dat als gevlg van verdere kstenstijgingen en pbrengstdalingen een vrtgaande verkrapping van de rentabiliteit van de rzenteelt zal ptreden. In dit verband dient er p te wrden gewezen dat bij het rentabilité itsnderzek waarvan de resultaten hier in beknpte vrm zijn vermeld, de ksten wrden vastgesteld p een wat andere wijze dan in dit rapprt is aangegeven. Dit geldt met name bij de waardering van glaspstanden, waarbij de uderdm mede in beschuwing wrdt genmen, en de vaststelling van de arbeidsksten p de deelnemende bedrijven. 61

59 In tabel 26 wrdt tensltte een verzicht gegeven van de ntwikkeling van de rentabiliteit en het inkmen per ndernemer in de jaren 1966, 1967 en Hierbij is een glbale indeling in drie grtteklassen aangehuden. Duidelijk blijkt hieruit de gemiddelde betere rentabiliteit van de grtere bedrijven, de verkrapping van de rentabiliteit als geheel en de daling van het ndernemersinkmen. Met name p de bedrijven kleiner dan 3000 m 2 is de daling van het gemiddelde ndernemersinkmen bepaald verntrustend te nemen. (Als ndernemersinkmen is hier beschuwd het nettverscht van het bedrijf, verhgd met de waardering van de handenarbeid van de ndernemer (p CA.O.basis) en de rente van het in het bedrijf geïnvesteerde eigen vermgen). Tabel 26, blz

60 ö c S *H O O CM OS in c CM O 00 O) CM O c eg a t en 00 en 00 SO OS il e <D t CO t «5 ff> i 1 e (U U CS 0> T3 f< > O t c c > SE e aicu cd X! S ra s S.S CO SP CU u X! tü 5 S g ft M C S g ^ M ^ in CM en 00 CM CM O O in c c CM CO in eg 41 e 2 O > c CU g I ca S c CU 'S <u X > <N> CU. 03 c O) C <u > Bu c a ai eu ai,ß 1 C U eu T3 Cl c c S U,M S.2 *j ' eu CO C Ö C E g si.0 ft e CO ft C 5 O O. *j.m c > c c aicu ai i c rh CM c i O O 00 in c c c m i c in c c c in S c c Ui IN in c ets 4> O H 63

61 HOOFDSTUK VI Perspectief van de rzenteelt in Nederland 1. Afnemende rentabiliteit Uit het vrgaande hfdstuk is gebleken dat zich gedurende de laatste jaren een verkrapping in de rentabiliteit van de rzenteelt heeft vrgedaan. Naar men mag verwachten zal de marge tussen ksten en pbrengsten zich in de eerstkmende jaren ng wel vernauwen, en het gevlg hiervan zal zijn dat het aantal bedrijven met een verliesgevende explitatie verder zal tenemen. Tekmstige kstenstijgingen zullen vrnamelijk kunnen wrden verwacht bij de duurzame prduktiemiddelen en bij de arbeidsksten. Vral deze laatste zullen ngetwijfeld ng belangrijk tenemen, als gevlg van stijging van de weeklnen en verkrting van de arbeidstijd. Z kan, p basis van de C.A.O. vr de Blemisterij, van 1968 p 1969 vr een vakarbeider een teneming van het uurln wrden berekend van.5,57 tt 6,18 (inclusief sciale lasten en diverse teslagen). Uit berekeningen die in dit rapprt zijn pgenmen, blijkt dat de arbeidsksten ngeveer 35% van de ttale prduktieksten uitmaken. Indien in een tijdsbestek van enkele jaren de arbeidsksten met 25% stijgen (zals het jngste verleden te zien heeft gegeven), betekent dit dus een stijging van de prduktieksten met ngeveer 8%, aannemende dat de arbeidsbehefte van de bedrijven gelijk blijft. Besparing p arbeidsksten zal dan k in de huidige en tekmstige situatie het wachtwrd meten zijn, In het verleden zijn deze k mgelijk geweest, men denke b.v. aan de autmatisering van het stken en de invering van de regenlei ding. Thans den zich nieuwe mgelijkheden vr in de vrm van halfautmatisch luchten (wellicht ver een aantal jaren geheel autmatisch) en de srteermachine. Het zal nl. duidelijk zijn dat bij stijgende arbeidsksten de srteermachine eerder verantwrd wrdt, d.w.z. bij een kleinere ppervlakte rzen. (Zie berekeningen in hfdstuk IV.) Een tweede mgelijkheid m tt (relatieve) verlaging van de arbeidsksten te kmen ligt in de spreiding van de aanver. Op dit punt wrdt in de vlgende paragraaf nader ingegaan. Een verhging van de pbrengsten per bedrijf is een ander middel m aan de dreiging van de lager wrdende rentabiliteit te ntkmen. Uit de eerder behandelde cijfers zal echter duidelijk zijn gewrden dat dit alleen te bereiken valt met grtere ppervlakten rzen per bedrij De pbrengsten per m2 laten, in wat de stukspbrengsten betreft, nauwelijks f in het geheel geen tename zien, terwijl de gemiddelde prijzen een daling vertnen. Alleen dr met de bestaande arbeidsbezetting meer te prduceren kan men de pbrengst per bedrijf verhgen. Het spreekt daarbij wel vanzelf dat dit k een mdern rassensrtiment vraagt. Hewel de keuze van 64

62 de te telen rassen bijznder meilijk is, en eenmaal gedaan, vr een aantal jaren vast ligt, is het niet verstandig bij vervanging van versleten plantpstanden de keuze te laten vallen p rassen die uit het srtiment verdwijnen. Een dergelijke keuze, in de verwachting dat er tch wel enige vraag naar deze rassen zal blijven bestaan, lijkt wel erg speculatie Bvendien, des te meer van een bepaald ras wrdt geteeld, des te gemakkelijker leent het zich m te vlden aan de vrming van grte partijen die, bij verkp via grtwinkelbedrijven en supermarkets, als eis wrdt gesteld. Dit laatste geldt verigens waarschijnlijk niet vr langstelige rzen, die zich meilijker p deze wijze laten verkpen. Kwaliteitseisen spelen hierbij een grte rl. 2. Verschuiving in het aanverpatrn In dit rapprt is al enkele malen genemd het streven naar verschuiving van een deel van de prduktie naar de minder drukke maanden.dit heeft twee vrdelen, er kan dan wrden geprfiteerd van betere prijzen, terwijl de gsttp in de zmermaanden wat wrdt afgevlakt. De extra werkzaamheden hierdr gedurende de wintermaanden kunnen vlledig wrden pgevangen met de bestaande arbeidsbezetting zals uit de arbeidsfilms is gebleken. Een vervlakking van de arbeidstp gedurende de zmermaanden betekent een minder sterk berep p veruren, eventueel tijdelijk persneel, en zal als zdanig een verlaging van de ttale arbeidsksten met zich meebrengen. Het spreekt verigens wel vanzelf dat het srtiment zich vr een dergelijke verschuiving met lenen. Lang niet alle rzenrassen laten zich even gemakkelijk in een ander prduktiepatrn dwingen; met name de ptentie tt knpvrming nder ngunstige lichtmstandigheden ligt niet vr alle rassen gelijk. Bvendien kan men het gewas niet elk jaar tt winterprduktie brengen vr Baccara geldt b.v. dat men maximaal 5 maal per 7 jaar kan drstken zdat het ndzakelijk blijft verschillende teeltwijzen te te passen. Bleispreiding is beter te verwezenlijken naarmate er meer kassen p het bedrijf vrkmen f, bij blkbuw, er een grter aantal afdelingen aanwezig is (met de daarp aangeslten menggrep in de verwarmingsinstallatie). Dit betekent in feite, dat bleispreiding p grtere bedrijven meer mgelijkheden biedt dan p de kleinere. Een ander vrdeel van grtere bedrijven is dat inrichtingen vr het mechaniseren f autmatiseren er naar verhuding gedkper kunnen wrden aangebracht. Bvendien kan men er gemakkelijker plssingen vinden vr ndzakelijk te verrichten werkzaamheden gedurende het weekend (ruleren van het persneel). Ok vr de ndernemer liggen de mgelijkheden m met vakantie te gaan er in beginsel gunstiger dan p een klein bedrij Een mdern rzenbedrijf met dus aan de vlgende eisen vlden a. een hge bezettingsgraad vr het persneel, te bereiken dr een z ged mgelijke bleispreiding b. een hierp aangepast srtiment c. een hge graad van mechanisatie en autmatisering d. de mgelijkheid tt schaalvergrting bieden. 65

63 3. Cncurrentie uit binnen en buitenland Uit het prijsverlp van rzen gedurende de laatste jaren kan wrden afgeleid dat de prduktie sneller dan de vraag is gestegen, met als gevlg dalende prijzen. He sterk de binnenlandse prduktie is tegenmen blijkt wel uit de tegenmen ppervlakten, en uit de stijgende veilingaanveren. Een verdere vergrting van de ppervlakte rzen in Nederland ligt in de lijn der verwachtingen. Ondanks de daling van de rentabiliteit ligt deze ng p een dusdanig niveau dat een verdere verschakeling van anjerp rzenteelt nder glas te vrzien valt. Ok de rentabiliteit in de grenteteelt nder glas speelt hierbij een rl van betekenis. Blijft deze zals in de laatste jaren p een laag niveau, dan kan een verdere vergang vanuit de grenteteelt nder glas naar de blementeelt nder glas wrden verwacht, die zich k zal mededelen aan het areaal rzen. Hewel de cijfers uit het ns mringende buitenland verre van gedetailleerd zijn, kan er wel uit wrden afgeleid dat k daar zich een vergrting van de prduktie van blemisterijprduktén vltrekt, waarnder k die van rzen. Bvendien zal men rekening meten huden met het feit dat vral in de wintermaanden de aanver uit klimatlgisch (temperatuur, licht) begunstigde gebieden kan tenemen; met name uit ZuidFrankrijk, Italië en Israël liggen in dit pzicht ng vele mgelijkheden. Er zal dus een tenemend aanbd, zwel uit het binnenland als uit het buitenland p de rzenmarkt zijn te verwerken. Er is dus alle reden m marktverruimende initiatieven te ndernemen, b.v. het prpageren van het blemenverbruik dr middel van reclameacties, en de afstand tussen het publiek en het prdukt te verkleinen. Dit laatste kan.a. gebeuren dr de verkp van blemen in supermarkets en grtwinkelbedrijven. Al met al zal, behalve dr de kstenstijgingen, de rentabilité it s marge k wrden verkleind dr een vrtgezette daling van de financiële pbrengsten als gevlg van tenemende cncurrentie, verrzaakt dr zwel een verder greiend aanbd in Nederland als in het buitenland. Het perspectief vr de rzenteelt in Nederland is dan k niet zeer pwekkend. Er met echter p wrden gewezen, dat er in de huidige situatie ng bedrijven zijn met een zeer gunstige rentabiliteit, terwijl uit het desbetreffende nderzek k is kmen vast te staan dat er in de gevnden rentabiliteitscijfers een vrij grte mate van stabiliteit vrkmt.dit laatste betekent dat er een grep bedrijven is, met regelmatig ieder jaar een gede rentabiliteit, en een andere grep die wrdt gekenmerkt dr een regelmatig vrkmende slechte rentabiliteit. Van de bedrijven in de tweede grep kan men verwachten dat zij in het algemeen de tenemende cncurrentie niet kunnen pvangen; een zeker saneringsprces kan dan k niet uitblijven. De bedrijven in de eerste grep kunnen echter deze uitdaging wel beantwrden, en het perspectief vr deze grep bedrijven kan dan k gunstig wrden genemd. 66

64 Samenvatting en sltbeschuwing AREAAL, PRODUKTIEWAARDE EN VESTIGINGSPLAATS Kasrzen werden in Aalsmeer reeds mstreeks de eeuwwisseling geteeld. Het gedenkbek van de Centrale Aalsmeerse Veiling (C.A.V.) vermeldt vr het jaar 1908 een ppervlakte kasrzen van ca m2. Sindsdien is het areaal vrtdurend uitgebreid, met een nderbreking gedurende de crisis en rlgsjaren. Vanaf 1950 kan wrden gesprken van een zeer expansieve ntwikkeling. Bedreg in dit jaar de ttale veilingmzet van Nederlandse kasrzen 5 miljen gulden, in 1968 was dit gestegen tt 86 miljen gulden. Naar mzetwaarde gemeten is de kasrs thans het belangrijkste prdukt van de Nederlandse snijblementeelt. Het areaal dat in 1968 met kasrzen werd beteeld bedreg bijna 340 ha, d.i. ngeveer één vierdedeel van de ttale ppervlakte blemisterijgewassen nder glas (1 389 ha). De teelt van kasrzen kmt in alle Nederlandse prvincies vr.evenwel met een zeer duidelijke cncentratie in de prvincies Nrd en Zuidhlland. In NrdHlland is het belangrijkste gebied Aalsmeer en mgeving, waar ngeveer 70% van het ttale rzenareaal wrdt aangetrffen. Het Zuidhllands Glasdistrict en de Venen (het grensgebied tussen Zuid en Nrdhlland) vlgen daarna met resp. 12% en 8% van het landelijke areaal. Aanver en prijspatrn Het aanverpatrn van kasrzen vertnt een brede tp in de zmermaanden; gedurende het vrjaar nemen de aanveren te, gedurende het najaar a Dit patrn wrdt bepaald dr de invled van licht en temperatuur p de physieke prduktie. De prijzen daarentegen bewegen zich tegengesteld aan de aanver: hge prijzen in de winter en lage prijzen in de zmer. Vandaar het streven een grtere spreiding in de blei, en daardr in de aanver te verkrijgen, waardr kan wrden geprfiteerd van de betere prijzen in het vr en naseizen. Het belang van een grtere prduktie in b.v. de wintermaanden blijkt uit nderstaande cijfers (L.E.I.pbrengstnderzek 1968). Januari t/m maart percentage van de jaaraanver (stuks) gemiddelde prijs per stuk mzet in prcenten van jaarmzet Baccara 10,2 0,62 40,9 Carl 11,7 0,30 31,4 67

65 Juli t/m september percentage van de jaaraanver (stuks) gemiddelde prijs per stuk mzet in percentage van jaarmzet Baccara 19,8 0,19 24,1 Carl 28,4 0,05 12,6 Blei spreiding kan wrden bereikt met bepaalde teeltmethden, b.v. tppen f laten uitbleien, drstken, vervregd pstken, e.d. Welke methde wrdt tegepast, hangt.a. af van de testand van het gewas en de geschiktheid van het ras, terwijl het resultaat in belangrijke mate wrdt bepaald dr het vakmanschap van de teler. Het prijsniveau van kasrzen vertnde tt 1965 een stijgende tendentie, daarna echter een daling. Dit is mede verrzaakt dr de recente veranderingen in het srtiment. Na 1963 is nl. het marktaandeel tegenmen van de kleinblemige geplzen trsrzen, die aanzienlijk lager in prijs.zijn dan de klassieke grtblemige rzen. De gemiddelde prijs in 1968 van de grtblemige Baccara bedreg 35 cent per stuk, bij een gemiddelde jaarprduktie van + 90 stuks per m2 kas. Daartegenver staat in 1968 de gemiddelde prijs van de kleinblemige Carl van 13 cent per stuk, bij een gemiddelde jaarprduktie van 220 stuks per m2 kas. Bedrijfstype, investeringen en prduktieksten In het centrum Aalsmeer wrdt de teelt van kasrzen verwegend p gespecialiseerde bedrijven uitgeverd. De mvang van deze bedrijven lpt sterk uiteen, van minder dan m2 tt meer dan m2. Ongeveer 60% van de bedrijven evenwel bevindt zich in de grtteklasse m2. In de praktijk treft men vrts een grte variatie in bedrijf suitrusting aan. Vr een drietal type bedrijven zijn investeringsbegrtingen pgesteld en p basis daarvan berekeningen van de jaarksten uitgeverd; deze zijn in afgernde bedragen in de nderstaande cijfers samengevat m m m2 Investe ttaal , , , ringen per m2 92, 78, 75, Jaarksten per m ,50 9, In deze bedragen is de plantpstand ng niet begrepen. De stichtingsksten van een rzenaanplant tt het mment dat deze in een peride van vlle prduktie is gekmen, bedragen ngeveer 15, per m2. Rekening hudende met een vlle prduktie van 5 jaar kmen de jaarlijkse ksten aan rente en afschrijving van de aanplant p 3,50 per m2. 68

66 De teeltksten van kasrzen wrden vrnamelijk bepaald dr de arbeidsksten. Als nrm vr het arbeidsverbruik is gehanteerd 135 uur per 100 m 2 bij Baccara en 180 uur per 100 m 2 bij Carl. Zwel bij grtblemige als kleinblemige rzen geldt dat 5060% van de beschikbare arbeid met wrden gebruikt vr het gsten van de blemen en het srteren, bssen en veilingklaar maken. Rekening hudend met verwerk en (bij Carl) het inschakelen van lsse arbeidskrachten bedragen de arbeidsksten ngeveer 10,50 per m 2 bij Baccara en 12, per m 2 bij Carl. De brandstfksten wrden bepaald dr de gebruikte srt brandst Wanneer dunne lie (H.B.O. II) wrdt gestkt bedragen de brandstfksten ngeveer 7,75 per m 2 ; het gebruik van zware lie (3 500 sec) kmt p ngeveer 4, per m. De ksten aan brandstf bij het gebruik van aardgas kunnen uiteenlpen van 4,75 tt 7, per m 2, al naar gelang het vastrechttarie Deze bedragen hebben betrekking p een vlledig drgestkte teelt. Bij andere teeltmethden zijn de brandstfksten lager. De verige materiaalksten, de veilingksten en diverse algemene ksten kmen p ngeveer 3,50 3,75 per m 2. De ttale prduktieksten van de rzenteelt kunnen wrden becijferd tussen 27,50 34, per m 2, al naar gelang de gekzen uitgangspunten met betrekking tt de bedrijfsgrtte, bedrijfsuitrusting en het arbeidsverbruik. In de praktijk van de rzenteelt kunnen deze verschillen ng grter zijn dr b.v. een sterk afwijkende bedrijfsuitrusting (ander kastype), een lichtere f zwaardere arbeidsbezetting, e.d. Vr de twee belangrijkste rzerassen, Baccara en Carl, zijn, uitgaande van bepaalde vernderstellingen, een tweetal kstprijstrajecten berekend. Daarbij bleek de kstprijs per stuk Baccara uiteen te lpen van 28 cent tt 46 cent, bij Carl van 11,5 tt 18 cent. Deze bedragen waren in belangrijke mate bepaald dr de vernderstelde psysieke pbrengsten, deze varieerden vr Baccara van stuks per m 2, en vr Carl van stuks per m 2. Ratinalisatie mgelijkheden Het relatief hge niveau van de prduktieksten leidt tt het zeken naar kstenbesparingen, met name in de factr arbeid. De p dit mment belangrijkste mgelijkheid van ratinalisatie wrdt gevrmd dr de mechanisering, eventueel autmatisering van de kasluchting. De hierte vereiste investeringen wrden in sterke mate bepaald dr het kastype, dch lpen in de meeste gevallen uiteen van , , per bedrij De jaarlijkse ksten verbnden aan het gebruik van deze apparatuur variëren van 0,40 0,50 per m 2. Deze verhging van de jaarksten zal meten wrden pgevangen dr lagere arbeidsksten en wellicht k dr kwalitatief betere pbrengsten. Een tweede mgelijkheid tt kstenbesparing biedt de nlangs geïntrduceerde srteermachine. Vlgens een glbale berekening kan een 69

67 dergelijke machine uit kstenverwegingen in ieder geval verantwrd wrden geacht bij een ppervlakte rzen van na 2 en meer. Ontwikkeling van de rentabiliteit De rentabiliteit van de rzenteelt geeft gedurende de laatste jaren een dalende tendentie te zien. De pbrengsten per 100, ksten liepen terug van 136, in 1963 tt 114, in De sterk gestegen ksten zijn blijkbaar niet vlledig gecmpenseerd dr een stijging van de pbrengsten. De teneming van de pbrengsten per bedrijf is dan niet het gevlg van stijgende pbrengsten per m 2 deze vertnen juist in de laatste jaren een daling dch van een gemiddeld grtere ppervlakte rzen per bedrij Gebleken is dat de rentabiliteit p kleinere bedrijven zich p een lager niveau bevindt dan p grtere bedrijven. Parallel hiermede verlpt k de ntwikkeling van het ndernemer s ink men, Dit laatste daalde p bedrijven met minder dan m 2 in de peride 1966 p 1968 van , tt 9200,. In dezelfde peride daalde het ndernemersinkmen p bedrijven met meer dan m 2 van , tt ,. Men kan verwachten dat in de kmende jaren de marge tussen ksten en pbrengsten in de rzenteelt ng kleiner zal wrden.aan een verdere stijging van de arbeidslnen valt niet te ntkmen; naar schatting kan het uurln in , à 10, bedragen. Ok valt aan te nemen dat er in de sfeer van de slijtende duurzame prduktiemiddelen ng wel enige stijging zal ptreden. Daarnaast valt te verwachten dat de physieke pbrengsten van het bestaande rzensrtiment niet veel kunnen wrden pgeverd. Wel lijkt het waarschijnlijk dat men dr betere cultuurzrgen (kasklimaat, watervrziening, etc.) en een beter inzicht in de fysilgische eigenschappen van de rs een verdere verschuiving van de aanver naar de wintermaanden kan bewerkstelligen, hetgeen kan leiden tt een verhging van de geldpbrengst per m 2. Om een verdere verkrapping van de rentabilité it s marge te vrkmen, zal men alle mgelijkheden tt kstenbesparingen en pbrengstverhgingen dienen na te gaan. Op dit mment bieden het meest perspectief de eerder reeds vermelde mechanisering en autmatisering van de kasluchting en de mechanisering van het srteren p lengte. In de tekmst zal men evenwel, bij handhaving en z mgelijk ng verhging van de kwaliteit van de prduktie, meten streven naar een verdere vereenvudiging van werkmethden (verbetering van het intern transprt, autmatische klimaatsregeling, mechanisatie van de schuurwerkzaamhedèn). Evenmin lijkt uitgeslten een (relatieve) daling van de ksten van de duurzame prduktiemiddelen dr standaardisatie van het kastype en dr schaalvergrting. Aan de pbrengstzijde bieden de reeds genemde verschuiving van het aanverpatrn, alsmede vernieuwing van het srtiment aanknpingspunten tt verbetering van de geldpbrengsten, waarmede de dreigende verkrapping van de winstmarges kan wrden tegengegaan. 70