De zestiende-eeuwse bouwcampagnes aan de Weerter Martinuskerk

Transcriptie

1 De zestiende-eeuwse buwcampagnes aan de Weerter Martinuskerk De geschiedenis van de buw van de Weerter Martinuskerk in de vijftiende en zestiende eeuw is al eerder in grte lijnen beschreven. Nauwkeurig nderzek van buwspren in het westelijke deel van de kerk en exacte pmeting daarvan hebben nu echter details aan het licht gebracht die een genuanceerder beschuwing van de zestiende-eeuwse buwactiviteiten mgelijk maken. Tt nu te werd aangenmen dat de schepen van de kerk in twee fasen tt stand zijn gekmen. Het blijkt echter dat de schepen niet in twee maar in drie fasen gebuwd zijn, waarbij k de derde fase in twee peenvlgende delen pgetrkken is. De ude aanname, p grnd van brnnen, dat de huidige tren pas werd gebuwd na afbraak van een udere tren wrdt dr buwspren bevestigd. Verder wrdt verklaard waarm de zijwanden van de meest westelijke traveeën plaats bieden aan een breder venster dan in de andere traveeën en waarm in de zijwanden van de altaarnissen van diezelfde traveeën respectievelijk een spitsbg en een latei is pgenmen. Beschrijving Het trtse, laat-gtische Martinusmnument is een geriënteerde hallenkerk (afb.l). De uit dnkerrde baksteen pgetrkken kerk heeft drie, vr het g even brede en even hge schepen met negen traveeën (afb.2). De schepen hebben ieder een absis, gevrmd dr zeven zijden van een twaalfhek. Het middenschip is, vr de hgkr-absis, verlengd met een halve travee. De zijschepen wrden naar het westen afgeslten dr een rechte wand. Buiten staat, in de lengteas van de kerk, een rijzige tren van dezelfde breedte als het middenschip p vierkante grndslag. Geschiedenis Het staat vast dat Weert al rnd 1200 en waarschijnlijk al eeuwen daarvr een kerk bezat. 1 Over dat verdwenen gebuw, ter plekke van de huidige kerk, weten we echter nageneg niets. De geschiedenis van de buw van de 'nieuwe' Martinuskerk in de vijftiende en zestiende eeuw, is wél in hfdlijnen bekend. 2 Vlgens een in afschrift bewaard gebleven brief uit 1456 van de Weerter ntabelen aan het kapittel van Sint-Serv aas hebben deze krt daarvr een nieuw kr aan het ude schip gebuwd. 3 Hierbij ging het m de huidige drie absiden met westelijk daarvan elk drie traveeën. Op de grens tussen deze traveeën en de later gebuwde is in de gewelven een buwnaad zichtbaar. 4 Pas ruim veertig jaar later, in 1500, werd het ude schip afgebrken m plaats te maken vr de resterende zes traveeën van de schepen. 5 De buw hiervan is rnd 1512 vltid. De kerk werd ten gecnsacreerd. 6 De ude tren werd pas in 1528/29 afgebrken. 7 Men beschuwt het tt nu te als waarschijnlijk dat men hierna met de buw van de nieuwe tren begnnen is. Deze tren is destijds niet afgebuwd. Slechts het eer- Afb. 1: de Martinuskerk gezien vanuit het nrdwesten. (A lle ft's en tekeningen dr de auteurs.)

2 Afb. 2: plattegrnd van de Martinuskerk. Afb. 3: de nrdelijke zijgevel. ste segment werd vltid. Dit vrmt nu ng het eerste lid van de in de negentiende en twintigste eeuw verder pgetrkken tren zals die nu de stad siert. Structurele verschillen tussen de peenvlgende buwfasen. De vijf tiende- en zestiende-eeuwse buwfasen vertnen behalve een aantal stilistische verschillen, zich uitende in de pijlerkapitelen en de gewelven, een aantal structurele verschillen. Deze tnen zich al bij een vrij ppervlakkige beschuwing van de plattegrnd van het kerkgebuw (afb.2). In beide buwfasen staan de steunberen in één lijn. De wanden daartussen hebben echter verschillende psities. De buitenmuren van de drie udste stelijke traveeën zijn zver mgelijk naar binnen tussen de steunberen geplaatst. Hierdr ntstaan buiten nissen terwijl binnen in de kerk de wand vlak is, enkel geleed dr schalken. De buitenmuren van de jngere, westelijke traveeën staan daarentegen zver mgelijk naar buiten, waardr in het interieur tussen de steunberen plaats ntstaat vr altaren. De vlakke buitenwand wrdt hier geleed dr driehekige uitmetselingen tegen de beren (afb.3). Dit verschil in plaatsing van de buitenwanden heeft een direct gevlg vr de kapcnstructie (afb.4). De daken bven de drie udste traveeën van het nrdelijke en het zuidelijke zijschip hebben de nk precies in het midden tussen de buitenmuren en de scheimuren tussen deze schepen en het middenschip. Hierdr hebben de dakschilden bven deze traveeën een gelijke helling. Bven de na 1500 gebuwde westelijke traveeën heeft men de daknkken en de daklijsten bven de gevels in dezelfde lijn drgezet als bven de stelijke traveeën (afb.4,5). Drdat de buitenwanden hier verder naar buiten kwamen te staan werd het ndzakelijk m de buitenste dakschilden een flauwere helling te geven. De nk van de daken bven de westelijke traveeën van de beide zijschepen bevindt zich dus niet in het midden tussen de buitenwanden en de scheimuren. Welk gevlg dit heeft vr de pbuw van de westelijke gevels zal in de lp van het vlgende hfdstuk blijken. Verder nderzek De eerste aanleiding m de buwactiviteiten aan de kerk in de zestiende eeuw nader te nderzeken vrmde de schijnbaar grtere diepte van de meest westelijke traveeën. De vensters in de zijgevels van deze traveeën zijn breder dan die in de andere traveeën en hebben drie in plaats van twee mnelen (afb.3). Hierdr lijkt het alsf deze traveeën dieper zijn dan de andere. De westelijke traveeën hebben echter (ngeveer) dezelfde afmetingen als de verder stelijke. De verklaring vr het dieper lijken van deze traveeën kan wrden gevnden in het feit dat de laatste steunbeer niet binnen maar buiten staat en verheks geplaatst is en dus niet in de westelijke vrgevel is pgenmen. Hierdr wrden weliswaar de traveeën niet dieper maar de altaarnissen wel breder. Dit is duidelijk te zien drdat

3 Afb. 4 links: de kappen. Afb. 5: de O~'ergang lussen het vijf tiende- en het zestiende-eeuwse deel van de kap van het zuidelijke zijschip. de gcwelrribben naar het westen rusten p schalken tegen de vrgevel cn niet tegen een steunbeer. Dr deze grtere breedte is men met de spitsbgen bven de nissen blijkbaar in de prblemen geraakt waardr bven de bgaanzetten tegen de vrgevels een wandverdikking ndzakelijk werd. In de zuidelijke travee rust deze wandverdikking p een spitsbg, in de nrdelijke travee p een geprfileerde latei (afb.6,7). De schalken nder de spitsbg en de latei zij n in de lp der tijd vanar de vler ingekrt. Ze rusten nu ter halve wand hgte p als kraagsleentjes dienstdende basement jes. Uitgaande van het uit de gemeenterekeningen ar Afb. 6 links: de meest westelijke travee van het zuidelijke zijschip. Afb. 7: de meest westelijke travee van het nrdelijke zijschip

4 Afb. 8: een verticale buwnaad bven het gewelf. te leiden gegeven dat de schepen in 1512 vltid werden en de aanname dat de buw van de huidige tren pas na de afbraak van de ude tren in 1528/29 begn en dat de nieuwe tren p de plaats van de ude werd gebuwd, kan men cncluderen dat de schepen tegen de ude tren aangebuwd werden. Tijdens het zeken naar een verklaring vr de schijnbaar grtere diepte van de westelijke traveeën werden verdere buwspren gevnden die de aanleiding vrmden deze cnclusie ng eens tegen het licht te huden. Onderzek van de buitenmuren en de scheimuren bven de gewelven tnde ns iets westelijk van de scheiding tussen de eerste en de tweede westelijke traveeën verticale buwnaden (afb.8). Deze naden wijzen erp dat hier ver de gehele breedte van de kerk een wand heeft gestaan. Deze wand kan erte gediend hebben de kerk af te sluiten vrdat de huidige meest westelijke traveeën vltid werden. Hieruit vlgt dan dat na 1500 in elk schip eerst vijf nieuwe traveeën aan de al in 1456 vltide drie traveeën gebuwd werden en later ng eens een m de verbinding tt stand te brengen met de tren. In dit geval kan deze laatste travee k tegen de nieuwe tren aangebuwd zijn. Dit is echter nwaarschijnlijk. Het bleek namelijk dat de beide westelijke gevels, in tegenstelling met de meest westelijke pijlers, niet in één lijn staan (afb.9). Hewel het p het g lijkt alsf de beide vrgevels van de zijschepen in elkaars verlengde zijn pgetrkken bleek bij nauwkeurige meting dat de zuidelijke vrgevel 35 centimeter stelijker staat dan de nrdelijke vrgevel. 8 Dit verschil wrdt gecmpenseerd dr een grtere lengte van de zuidelijke steunbeer tussen de tren en het schip. Hierdr blijft de tren parallel aan de lengte-as van de kerk. Er is daarm geen enkele reden waarm de afwijking in de plaatsing van de westelijke gevels gezien met wrden als een aanpassing aan de psitie van de nieuwe tren. Veel aannemelijker is het dat het verschil in lengte tussen de beide steunberen tussen de tren en de gevels geïnterpreteerd met wrden als een aanpassing aan de psitie van de al eerder gebuwde gevels. De gevels zijn dus tegen de ude tren gebuwd en deze heeft de afwijking in de plaatsing verrzaakt. De verschillende psitinering van de beide gevels wijst p een in fasen tt stand kmen van de westelijke traveeën. Een vlgende aanleiding m de westelijke tra- Afb. 9: pmeettekening van de meest westelijke traveeën en de tren p de begane grnd. hrizntale drsnede 1,5m + m,v

5 Afb. 10 links: de westelijke gevel van het nrdelijke zijschip. Afb. 11: de westelijke gevel van het zuidelijke zijschip. veeën eens nader te bekijken vrmde de driehekige uitmetseling met daarp een spietren tegen de westelijke gevel van het zuidelijke zijschip. Waarm bevindt deze zich niet recht nder de daknk (afb.ll)? Tegen de gevel van het nrdelijke zijschip is dit wél het geval (afb.10). Zals we al eerder zagen bevindt zich de daknk dr de wijziging in de plaats van de zijmuren niet meer in het midden tussen de zijmuren en de scheimuren. De driehekige uitmetseling tegen de vrgevel van het zuidelijke zijschip bevindt zich in het midden tussen de buitenzijde van de steunbeer van de tren tegen de gevel en de binnenzijde van de steunbeer p de gevelhek (afb.9). Hier is kennelijk bij het maken van de fundamenten de denkfut gemaakt dat het midden van de gevel vereen zu kmen met de psitie van de daknk. Middels de tepassing van een wlfseind is deze fut hersteld. Bij het maken van de fundamenten van de vrgevel van het nrdelijke zijschip is de fut geheel vermeden. Drdat de driehekige uitmetseling met daarp een spietren hier niet in het midden van de gevel staat maar zuidelijk daarvan, sluit de dak nk hier ged aan achter de spietren. Het is dus aan te nemen dat de fundamenten vr de gevel van het nrdelijke zijschip pas werden gegraven nadat de fut bij het zuidelijke zijschip gecnstateerd was. Ok de gevelpbuw wijst dus p een in fasen tt stand kmen van de westelijke traveeën. Tt zver bleef de mgelijkheid pen dat de ude tren niet p de plaats van de nieuwe heeft gestaan waardr de gevels nch tegen de ude nch tegen de nieuwe tren gebuwd zijn. Dat de gevels tégen de ude tren zijn gebuwd en niet vrij hebben gestaan, kan echter afgeleid wrden uit het feit dat het middenschip bven de gewelven niet dr een gevel maar dr de iets verder naar het westen geplaatste trenwand wrdt afgeslten (afb.12). Omdat het niet aan te nemen is dat het middenschip hier it pen geweest is kunnen we vernderstellen dat de ude tren het gat gedicht heeft. Tegen de kppen van de gevelmuren zijn geen spren van metselwerk aangetrffen. Hieruit kunnen we cncluderen dat k de zijgevels f de steunberen van de ude tren, net als de steunberen van de nieuwe tren, haaks tegen de westelijke zijden van de gevelmuren gestaan hebben. Eindcnclusie Histrische brnnen, f eigenlijk het ntbreken daarvan, hebben ns tt nu te den aannemen dat de schepen van de Martinuskerk in twee buwfasen tt stand zijn gekmen. De stelijke drie traveeën zuden zijn vltid in 1456 en de zes westelijke in Verder wrdt aangenmen dat men pas met de buw van de nieuwe tren begnnen is nadat men in 1528/29 de ude tren geslpt had. Nauwkeurige beschuwing en pmeting van de tren en het westelijk deel van de kerk leiden echter tt de cnclusie dat de schepen niet in twee maar in drie fasen gebuwd werden. De tweede fase mvatte vijf traveeën die naar het westen werden afgeslten met een sluitwand. Spren bven de gewelven in de zij- en de scheiwanden wijzen hierp. De derde buwfase wrdt gevrmd dr de meest westelijke traveeën van de schepen. Onduidelijk blijft f in 1512,

6 Afb. 12: pmeettekening van de meest westelijke traveeën en de tren bven het gewelf. hri zntale drsnede 18m + ten de kerk gecnsacreerd werd, de schepen ng slechts vijf f al zes traveeën bezaten. Wel is het aan te nemen dat de ude tren na de afbraak van de schepen in 1500 en vltiing van de tweede buwfase een tijdlang ls heeft gestaan van de kerk. Later brachten de huidige meest westelijke traveeën de verbinding tt stand tussen de schepen en de ude tren. Ok is het zeer waarschijnlijk dat deze traveeën niet tegelijkertijd pgetrkken zijn. De verschillende psities van de westelijke gevels en de fut in de gevel van het zuidelijke schip maken dit aannemelijk. De travee van het zuidelijke zijschip is uder dan die van het nrdelijke zijschip, waar de fut vermeden werd. De vltiing van de westelijke traveeën vóór 1528/29, ten de ude tren werd geslpt, blijkt uit de buwspren, die het zeer aannemelijk maken dat de westelijke wanden tegen de ude tren gebuwd werden. De lengte van de steunberen van de nieuwe tren werd aan de psitie van die wanden aangepast. Het ntbreken van een geveltp f de spren daarvan bven de gewelven van het middenschip tnt aan dat deze gevel altijd afgeslten is geweest dr de stelijke wand van de ude en later van de nieuwe tren. Hieruit blijkt k dat de nieuwe tren p de plaats van de ude tren is gebuwd. De ude stelling, dat de buw van de nieuwe tren waarschijnlijk na de afbraak van de ude in 1528/29 begnnen is, wrdt daarmee bevestigd. Ondanks dat de meest westelijke traveeën in de zijwanden bredere vensters hebben dan de andere traveeën, blijken deze traveeën niet dieper te zijn dan de andere. Wel zijn hier de altaarnissen breder drdat naar het westen een steunbeer ntbreekt. In plaats van binnen staat hier buiten een, verhekse, steunbeer. Als gevlg van deze grtere breedte van de altaarnissen is bven de bgaanzetten tegen de vrgevels een wandverdikking ndzakelijk gewrden. NOTEN W. Beelen en E. Caris 1. E. Caris, 'De buwgeschiedenis van de St.-Martinuskerk te Weert', De Maasguw 112 (1993) 1-4 en E.Caris. 'Het Sint Martinuspatrcinium in Limburg', in: Cat. tent. Weert, Gemeentelijk Museum Jacb van Hme, Martinus in Limburg (Weert 1991) 7 e.v. 2. Caris, 'Buwgeschiedenis', RAL, archief kapittel St.-Servaas: Varirum decem vlumina, dl. IX. 4. Caris, 'Buwgeschiedenis',5. 5. Vlgens een gedenksteen in de zuidelijke buitenwand van de kerk. 6. GAW, Oud-Archief Weert, inv. nr GAW, Oud-Archief Weert, inv. nr De metingen werden uitgeverd met een infrard 'Distmat Wild T 1600' thedliet dr de heren T. Hefnagels en J. Schuten, landmeters van de gemeente Weert