VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit HEUVELLAND Gemeente NIEUWKERKE eertijds genaamd WESTNIEUWKERKE Parochiekerk Onze Lieve Vrouw Arrondissement Ieper KERK In de 13 de e. een kapelanie van de abdij van Zonnebeke. Westnieuwkerke was ooit een belangrijk handelscentrum dat deel uitmaakte van de kasselrij van Belle (F - Bailleul). Na verwoesting door de geuzen in 1582, waren stadhuis, halle en kerk heropgebouwd in In 1647 nogmaals verwoest door de Fransen. Volgens arch. J. Cooman die in 1911 de kerk restaureerde, was de toren 1592 gedateerd en het schip Na verwoesting tijdens de Eerste Wereldoorlog (- enkel de zuidwestgevel is behouden -), werd in de vooroorlogse laat-gotische hallekerk met kruisingtoren gereconstrueerd; gele baksteen en ijzerzandsteen. Bepleisterd en beschilderd interieur; houten spitstongewelf. ORGEL Voorgeschiedenis Reeds van in de 16 de e. was er een orgel aanwezig. Een nieuw orgel werd in 1739 gebouwd door Mathieu Leroy (Rijsel). In de eerste jaren van de 20 ste e. vonden nog herstellingen plaats door J. Anneessens (Menen). (1911?, n.a.v. de kerkrestauratie). Het orgel, mogelijks nog het instrument van M. Leroy, werd samen met de kerk vernield in de Eerste Wereldoorlog. Huidig orgel Auteur instrument : V. Van de Loo & Zoon (Rotselaar) Orgelkast : Lelan (Ieper) Bouwjaar : 1924 Plaatsing electro-ventilator : J. Anneessens (Menen), 1936 Herstelling : J. Anneessens, 1941 [dit werk was gepland, cfr. Archivalia, maar het is niet zeker of het uitgevoerd is] INSTRUMENT Dispositie Reciet Pedaal Groot Orgel Tremblant Sousbasse 16 Bourdon 16 Salicional 8 Flûte 8 Flûte 8 Picolo 1 Montre 8 Voix Céleste 8 Bourdon 8 Cor de Nuit 8 Viola 8 Violine 4 Prestant 4 Basson-Haut. 8 Fourniture Trompette 8

2 pedalen : Pedaal aan groot orgel Pedaal aan reciet Reciet aan groot orgel Forte Piano (Forte & Piano = in wisselwerking, schakelt Fourniture + Trompet in en uit) manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór de laterale zijde van de kast die het groot orgel bevat - ronde registertrekkers met ingewerkt porceleinen naamplaatje - koppelingspedalen in lepelvorm Pijpwerk - fronten met houten sierpijpen - fabriekspijpwerk, o.m. veel zink Windladen - de laden buigen door - er is veel doorspraak ingetreden; het ganse instrument is overigens windziek Tractuur - mechanische toets- en registertractuur - alles is nogal erg ontregeld ORGELKAST - twee onfunctionele meubels, een aan elke kant van het doksaal; de smalle zijde (met vals front) naar de kerk gericht - links het Reciet, rechts het Gr. Org. (vanuit de kerk bekeken) huidige toestand : in verval datum onderzoek : juni 1989 * * * ARCHIVALIA 1. Gegevens uit het parochiearchief (pastorij Westnieuwkerke) [nota opgesteld door E.H. Jozef Lambrecht, pastoor, 5 juni 1989] uit Liber Memorialis (Dagboek) E.H. Robert Passchier, pastoor Ontvangen van het Kerkfabriek van West-Nieuwkerke de som van drij en dertig duizend vier honderd franken voor het leveren van een nieuwe orgel in de kerk Voldaan te West-Nieuwkerke 15 december 1924 Van de Loo Systeem mekaniek, twee klavieren, 17 spelen geleverd door Victor Van de Loo en Zoon,

3 kerkorgels Rotselaar (Leuven) prijs: Andere toebehoordsels Orgelkas in eikenhout, gemaakt door Lelan fr fr fr fr fr. jaarlijks onderhoud Andriessen - Orgelbouw p.v.b.a. (Menen) 2. Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map West-Nieuwkerke zijn volgende documenten aanwezig : < , brief, gedrukt briefhoofd, van J. Anneessens aan de pastoor van Nieuwkerke Eerweerde Heer Pastor, Vernomen hebbende dat de electriciteit geplaatst is in uwe kerk neem ik de eerbiedige vrijheid U te vragen of gij niet zinnens zijt een electrieken ventilator te laten plaatsen aan het orgel. Indien het U aangenaam is zal ik eens tot bij U gaan om over die zaak te spreken; ik moet er ook een plaatsen te Westoutre, dit werk zullen wij aanstaande week uitvoeren en het ware mij dan zeer gemakkelijk eens tot bij U te gaan, dit zonder kosten noch verbintenis voor U. In de hoop met een klein antwoord te zullen vereerd zijn bied ik U, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten aan. [get.] Jules Anneessens < onderaan deze brief heeft de pastoor zijn antwoord geschreven en teruggestuurd naar Anneessens : Helas! Ils sont trop verts!!! Westouter, Dranouter Wulverghem --- ja! Maar Nieuwkerke??? Toch ware het mij aangenaam wildet Gij, naar Westouter komende eens onze orgel te willen een beetje komen retoucheeren : ik geloof dat er "touchen" of pedalen blijven zitten sinds een tyd. Kom dus langs hier a.u.bl. Genegen en beleefde groeten West-Nieuwkerke 8 Juni J.B. Clarebout Pastor < Anneessens is ter plaatse geweest en heeft wellicht beloofd het orgel te herstellen (- wellicht met weinig animo : het is een instrument van concurrent Van de Loo -); de pastoor stuurt een postkaartje : West-Nieuwkerke Mag ik U herinneren aan uwe belofte : een helen dag te komen werken aan onzen orgel-?- Nog andere noten blijven steken en piepen. - De dagen zijn nu nog goed - schoon en lang - beter dan later. Besten dank op voorhand en beleefde groeten [get.] JB Clarebout Pastor

4 < , brief van pastoor Clarebout aan J. Anneessens West-Nieuwkerke 6 de Oktober 1935 Men verzekert ons, electrische courant te hebben tegen Nieuwjaar en zoo zou het ook mogelijk zijn een elekt.ventilator te plaatsen voor onzen orgel. - De verlichting der kerk staat voltooid; ik heb het nu reeds gedaan omdat ik schending wilde vermyden na 't schilderen der kerk. Maar die zelfde reden bestaat nu ook voor wat de ventilator aangaat. Sedert acht dag is men begonnen schilderen in de kerk en 't ware te wenschen dat ook nu zonder verder uitstel, ten minste de courant zou gelegd worden. Ik weet nu niet of Gij zelf daarvoor zorgt of niet en daarom zou ik van U een spoedig antwoord verlangen om te weten wat er te doen valt eerder dat het te laat is voor de schildering der kerk. Aanveerd intusschen de verzekering mijner beste gevoelens, J.B. Clarebout Pastor < , contract ondertekend door beide partijen [gedrukt briefhoofd firma Anneessens] Meenen, den Parochiale kerk van WEST-NIEUWKERKE -:-:-:-:-:-:- Bestek voor het plaatsen van een electrieken ventilator aan het orgel der kerk te WEST-NIEUWKERKE. Tusschen Eerweerde Heer CLAEREBOUT, pastor, handelende in naam der kerkfabriek, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen,anderzijds; is overeengekomen als volgt: De orgelmaker verbindt zich een geruchtloozen electrieken ventilator te leveren en te plaatsen aan het orgel der kerk. Hij zal 1430 toeren draaien per minuut volgens courant triphasé 220/380 volten- 50 perioden. De ventilator zal voldoende wind geven om het orgel in volle spel te spijzen. Alle onkosten zijn ten laste van den orgelmaker, z.a. leveren en plaatsen van valve, windbuizen, enz.; enkel de electrieke leiding voor de motor is ten laste der kerkfabriek. Prijs voor het hierboven beschreven werk: frank (drie duizend zes honerd fr.) Gedaan in dubbel te Meenen den 7 October Voor de kerkfabriek. De orgelmaker. [get.] J.B. Clarebout Jules Anneessens pastor. < , brief van pastoor Clarebout aan J. Anneessens Hierbij 't dubbel van ons contract voor aankoop van den ventilators. De levering geschiede bij later bericht, toen de courant aangelegd is. De ventilator zal beter tot dan toe bij U bewaard zijn dan hier. Genegen groeten J.B. Clarebout Pastor < , factuur en verzendingsnota van firma Meidinger (CH - Basel) voor een ventilator met electro-motor; bijgevoegd : inklaringsdocument van expediteur A. Natural (Brussel)

5 < , postkaart van pastoor Clarebout aan J. Anneessens Van nu af is er geen belet meer voor 't leveren van den "ventilator" volgens ons bestek van 7 oct. 35. De Electrieke leiding is er en men belooft ons aansluiting tegen Kerstdag. Genegene Groeten, J.B. Clarebout pastor. < , postkaart van pastoor Clarebout aan J. Anneessens Ik kreeg tot nog toe geen aansluiting voor den "moteur" maar ik dring aan en krijg het wellicht tegen Zaterdag - Maar Zaterdag te 10 uur. is er hier een grooten uitvaart, en zoo zal het wellicht niet gaan om daar te werken - Anderzijds is het zeer nodig dat ge komt want heel 't sport van den orgel gaat niet meer. Er moet luchtverlies zijn aan oude of nieuwe ventilator en 't orgel zelf moet ook nagezien. Mag ik op U rekenen dat Gij er uw werk van maakt zoo spoedig mogelijk en 't noodige medebrengt voor te stoppen, na te zien enz. Genegene Groeten, J.B. Clarebout pastoor < 9.06.[ ] [geen jaartal, doch is 1941], brief van pastoor J. Sobrie aan J. Anneessens West-Nieuwkerke (Ieper) - 9/6 Geachte Heer, Ik zou heel graag het orgel der kerk doen accordeeren tegen 26 Juni, dag van de H.Vorming alhier. Zou het mogelijk zijn deze week of in de naaste week? Mag ik een antwoord verwachten? Genegen achting, Jos. Sobry, Pastoor Wellicht is Anneessens ter plaatse geweest en heeft vastgesteld dat het orgel meer nodig heeft dan alleen een stembeurt. < s.d. (= juni 1941), kladblaadje waarop J. Anneessens de diverse mankementen aan het orgel noteerde : Nieuwkerke. Orgel verbeteren. alleen nu het Hoogst noodige. 1) Gaten der chappen zijn niet gebrand. (pijpen Verliezen wind.) 2) Monter 8 2 e C bestaat niet. 3) Klavieren onder de toetsen feutreren, koers regelen, toetsen die spannen of vastzitten. 4) Tremolo gaat niet. (de 2 soupappen maken gerucht) 5) Harmonisatie en Egalisatie slecht. 6) Expression spant (balancier bijvoegen) 7) Schuiven spannen. 8) kuischen 9) Pistons B.16 Verliezen wind. ook zonder een register te trekken blaast het mekanisme van Pedaal. 10) feuter op de koppen der schuiven doen. 11) regulateur klopt als hij opengaat. Mr. Dujardin verwittigen als men schrijft. %. Pastoor zal trachten logement en eten te vinden. zeggen rond wanneer men denkt te kunnen gaan.

6 nota: - in de map steekt ook een naamkaartje van "Mr & Mw Dujardin-Vandromme / onderwijzer / Nieuwkerke-Ieper", door Anneessens bijgeschreven "Koster in 1941" - met " % " (cfr. supra) suggereert Anneessens dat de koster een commissieloon zal krijgen; op een ander kladblaadje waarop Anneessens zijn rekening maakt staat inderdaad o.m. "300,00 Koster" < bestek (doorslag), 18 Juni 1941 Parochiale kerk van WESTNIEUWKERKE. Bestek voor het herstellen van het orgel. Tusschen Eerwaarde Heer SOBRY, Pastoor, eenerzijds; en Jules ANNEESSENS, orgelbouwer, anderzijds; is overeengekomen als volgt: 1. Gansch het orgel zal gekuischt worden.- 2. Al de pijpen zullen uitgenomen worden, gekuischt, en hersteld.- 3. Er zal eene nieuwe pijp geleverd worden, nl. de 2 de grootste do van de Montre 8'.- 4. Gansch het orgel zal opnieuw herstemd worden; de harmonisatie zal zooveel mogelijk verbeterd worden.- 5. Vele pijpen blazen doordien de chappen waar ze opstaan niet gefraiseerd zijn, al de gaten zullen dus gefraiseerd worden.- 6. De deurkens van expressiekas spannen, het noodige zal eraan gedaan worden omdat ze goed zouden werken. Een tegengewicht zal geplaatst worden.- 7. De schijven (registers) spannen, men zal er ook het noodige aan doen om ze zoo gemakkelijk mogelijk te doen werken, de koppen der schijven zullen gefeuterd worden.- 8. De soupapen van tremolo zullen herbelegd worden met nieuw dik en zacht speciaal leder.- 9. De toetsen der klavieren zullen uitgenomen worden, gefeuterd en het noodige aangedaan opdat ze gemakkelijk zouden worden De windverliezen zullen dichtgemaakt worden met nieuw leder De regulator zal de noodige werken ondergaan om het gerucht te doen verdwijnen. 12. Gansch de mekaniek zal goed nagezien en geregeld worden Alle kosten zijn ten laste van den orgelbouwer uitgenomen het licht dat men zou kunnen noodig hebben en het gebruik van ventilator welke ten laste zijn der kerkfabriek Prijs voor de bovenbeschreven werken vier duizend zes honderd zeventig frank (4.670 fr.) betaalbaar met de voltrekking der werken.- Gedaan in dubbel te Meenen den 18 Juni Voor de kerkfabriek. De orgelbouwer. Er is geen ondertekend exemplaar aanwezig; het is niet duidelijk of deze werken uitgevoerd zijn. < [1941], postkaart van pastoor Sobrie aan Anneessens Nieuwkerke, den 23/7. Geachte Heer, Vermits ik pastoor werd benoemd te Moorslede, heb ik uwe zaak Herstel orgel alhier overhandigd aan mijn opvolger Z.E.H. Passchier. Gelieve met hem dus te handelen. Genegen groeten in X Jos. Sobrie

7 < s.d., naamkaartje van J. Sobrie, met bijgeschreven tekst: J. SOBRIE Pastoor dankt u hartelijk voor de gelukwenschen. Wat WEST-NIEUWKERKE betreft, hij heeft gesproken met Z.E.H. Passchier en denkt dat het herstel van 't orgel zal doorgaan. Er was slaping & soep + bereiding van eten aangevraagd bij Wyckhuyze Gr. markt voor 2 mannen. BIBLIOGRAFIE * Over voormalige orgels * 1) C. Verhelst, onderpastoor : West-Nieuwkerke, beschrijving en geschiedenis, reeks Bibliotheke Rond Den Heerd, XIX, Brugge, in het hoofdstuk met de opsomming van pastoors : blz. 53 : [N. Streck, pastoor tot 1580] - Niklaais Streck, wiens familie te Steenwerk te vinden is, na orgelist-kaplaan dezer parochie geweest te zijn en vice-regent van Immeloot van 1554 tot 1526, is in de rekening van dit laatste jaar bekend als erfachtige Pastor. blz. 79 : [P. Erkelbout, pastoor ] In 1607 was er een orgel in de kerk die bespeeld wierd door Jacob Jacobs, waarvooren hij jaarlijks voor pensioen trok 102 ponden parisis. - blz. 89 : [Door het Franse leger worden in 1647 kerk en dorp in brand gestoken; er wordt nog vermeld:] De beiaart of carillon speelde juiste vóór het uurslag, toen men de vlammen zag klimmen buiten den torre. - blz. 163 : 2. De Orgel Het orgelspel gemaakt door Mathieu Leroy van Rijsel in 1739 en de orgelkas met alle de toebehoorten door Jacobus Heuze ook van Rijsel kostte 320 guldens. Messire Gille le Cat, ridder-heere van Nieuwkerke, van Clinquennois, enz. deed ze maken en betaald ze. 2) P. François : Brugse Orgelmakers, tweede aflevering, in Biekorf, jg. XLIX/7-8, Brugge, 1948; blz blz. 159 : [...] Mathieu Le Roy, orgelmaker te Rijsel, die in 1727 een nieuw orgel geplaatst heeft in St Vedastus te Meenen en in 1739 te Westnieuwkerke. (bron: Westnieuwkerke, beschrijving en geschiedenis. Bibl. van Rond den Heerd XIX, blz. 163, Brugge, 1877). 3) "Het Handboek van P.J. Vandendorpe, pastoor van Nieuwkerke ( )", uitgegeven door Jozef Geldhof, uitg. Genootschap voor Geschiedenis, Brugge, blz. 50 : (onder het pastoraat van P. Erkelboud) [...] in tjaer 1609 (*) en 1607 was er eenen orgel inde kerke. (*) men gaf aen Jacobus Jacobs pensioen van 102 lb pars. by jaere voor het bespelen van den orgel en 6 lb groote gereet. - blz. 53 : Nochtans op den 21 july (1624) daer naer wierd alhier aenveert

8 Passchier Ghardes geboortig van St Venant om hier den orgel te bespelen voor acht ponden grooten sjaers. - op blz. 153, 154, 156, 157 en 160 zijn nog gegevens aan te treffen aangaande regelingen i.v.m. begrafenissen, gebruik en kosten van orgelspel. 4) In het inwijdingsprogramma van het orgel in Handzame, dec. 1922, liet J. Anneessens een dubbele werklijst afdrukken "Lijst der nieuwe Orgels, veranderingen en herstellingen uitgevoerd door het huis J. Anneessens, I. Sedert den Wapenstilstand II. Sedert 1905 tot 1914". In lijst II (tussen 1905 en 1914) komt voor : Neuve-Eglise, 2 clav., rest. 5) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert - Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Herstelde Orgels vóór den oorlog hierin : 12. Neuve-Eglise [het betreft wel degelijk Nieuwkerke, cfr. infra] - Lijst der Ventilators [Nieuwkerke is hierin nog niet opgenomen, cfr. infra] * Over het huidig orgel * 1) tijdschrift Musica Sacra, jg. XXXVI/1, maart 1929, Vlaamse editie, blz. 57; LIJST van orgels geleverd door andere huizen [= andere dan J. Anneesens], aan 't front van West-Vlaanderen of in bestelling. [...] 9. West-Nieuwkerke. 2) Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Nieuwkerke komt voor in de - lijst "Vernieuwde en Herstelde Orgels" [deze vermelding slaat wellicht op werk vóór de eerste wereldoorlog, cfr. supra] - lijst "Electrische Ventilatoren"

9 ICONOGRAFIE 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. & Verschraegen, H. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Poperinge; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1977; blz. 17, NIEUWKERKE, kerk Onze Lieve Vrouw Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché M53774 (1970). KIK-IRPA, Brussel

10 2) foto VIOE (E. Hooft), 2010