VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit DEERLIJK Arrondissement Kortrijk Gemeente DEERLIJK wijk Sint-Lodewijk (soms ook "de Pladijshoek" genoemd) Parochiekerk (Kapelstraat 2) O.-L.-Vrouw Onbevlekte Ontvangenis & Sint-Lodewijk KERK Een eerste kapel op deze plaats werd gesticht in 1666; ze werd vergroot in In 1802, toen de Westvlaamse parochies bij het bisdom Gent gevoegd werden, wordt "Den Bottenhoek" vermeld als succursale kapel van Deerlijk. Deze kapelanie werd in 1855 verheven tot parochie, met als patroon Sint- Lodewijk. In werd de kapel vervangen door een driebeukige kerk. Het gebouw liep schade op in de Eerste Wereldoorlog, en werd hersteld in de jaren Moderniseringen vonden plaats in Zie ook ORGEL Auteur oorspronkelijk orgel : C. Cacheux (F - Arras) Bouwjaar : 1734 Het orgel zou uit de kerk van Waregem komen; het werd in 1854 door Ch.L. van Houtte (Waregem) overgeplaatst naar de kapel van Sint-Lodewijk. - overplaatsing in de nieuwe kerk & renovatie : P. Loncke (Hoogstade), nieuwe blaasbalg : Fr. Joris (Ronse), wijzigingen : Jos. Loncke (Esen), totale renovatie : Jos. Loncke & Zonen (Zarren), 1967 INSTRUMENT Dispositie registers op een horizontale rij boven het klavier : Spitsfluit 8 Gedekt 8 Oktaaf 2 Vulwerk 3 r Prestant 8 (disk) Prestant 4 Fluit 4 Nazaard 2 2 /3 Kromhoorn 8

2 voetbediend : - pedaal die Prestant 4 in/uit schakelt - V + I (koppel voetklavier aan manuaal) manuaalomvang : C f 3 pedaalomvang : C d 1 Klaviatuur - naar sporen in de orgelkast te oordelen, was de klaviatuur in origine aan de rugzijde (de orgelkast was in de balustrade van het doksaal ingewerkt) - gedurende bepaalde periode heeft de klaviatuur zich aan de zijkant bevonden (dit was mogelijks een arrangement van Van Houtte) - thans is er aan de frontzijde een aparte speeltafel met roldeksel (zelfde type als een moderne vrijstaande speeltafel) maar tegen de orgelkast aangebouwd Pijpwerk + front - nieuw van binnenpijpwerk Prestant 4 : de bas in het front, nieuw; de discant staat op de lade en is oud (Cacheux?); in het algemeen is het oudste pijpwerk (Cacheux?) dikwandiger dan dat van Van Houtte Gedekt 8 : - groot octaaf: eiken pijpen, enkel de corpora zijn nog oud, het overige is volledig vernieuwd - verder metalen gedekten met verschuifbare hoed; mogelijks Cacheux maar bijgewerkt door Van Houtte (o.m. verschoven tot 16') - de kleinste pijpjes zijn roergedekten in flesvorm (bouwwijze gebruikelijk bij Cacheux) Prestant 8 diskant : pijpwerk vermoedelijk van Van Houtte, 1854 (door hem Traversière genoemd?) Spitsfluit 8 : nieuw van 1967; gedekten in de bas, spitsfluiten in de discant Fluit 4 : oud, Cacheux-constructiekenmerken - 13 metalen gedekten met verschuifbare hoed roergedekten in flesvorm (Cacheux-bouwwijze); zeer enge mensuur; alle roeren zijn verlengd in 1967; sommige pijpen zijn door Loncke van een nieuwe kern voorzien (waardoor de opsnede verlaagde); alle baardjes zijn nieuw - de kleinste zijn wijde open fluiten (allen oud? de tessituur bij Cacheux liep slechts tot c 3!); stemranden nu erg naar binnen gestemd Oktaaf 2 : geheel of deels aan Van Houtte toe te schrijven; enge mensuur; dunwandig metaal; de opsneden zijn verlaagd

3 Nazaard 2 2 /3 : - de 9 grootste zijn gedekten met een verschuifbare hoed - verder pijpen die roergedekt zijn geweest maar waarvan het roer verwijderd is - verder gedekten met verschuifbare hoed en dun kort roer; vermoedelijk Van Houtte - de 19 kleinste gebouwd als wijde open fluit Vulwerk 3 r : integraal nieuw Kromhoorn 8 : - de bas is nieuw van Loncke, met schuif-stemringen - de discant bevat een hoeveelheid oude pijpen, die van Cacheux kunnen zijn, maar die dan uit een ander orgel afkomstig moeten zijn (in de Van Houtte-dispositie van 1854 is geen tongwerk meer aanwezig!) - oude pijpen : het conisch deel schuift in de stevel (Frans systeem); opgeronde lepels; de tongen zijn wellicht reeds vervangen; ijzeren spemkrukken; de koppen in een bouwwijze zoals bij de Gentse orgelmakers Van Peteghem Windlade & Tractuur - integraal nieuw van onder de lade bevindt zich een compresseur-balg Windvoorziening - integraal van 1967 ORGELKAST - viervoets-orgelkast, kan eventueel de kast zijn van het Waregemse Cacheux-orgel uit in origine een balustrade-orgel - de bovenste deuren aan de rugwand zijn nieuw, de onderste zijn oud - aan de zijwanden zijn de lijsten verdwenen - het dak is aan de binnenkant met unalit beslagen (1967) HUIDIGE TOESTAND - normaal datum onderzoek : mei 1977

4 ARCHIVALIA A. kerkarchief, Pastorij Deerlijk Sint-Lodewijk 1) "Boek van correspondenties 1857" (fungerend als een soort Liber Memorialis) - blz. 4 Zitting van den 1 Zondag van april 1856 in deze zitting is ter goedkeuring aen den kerkraed voorgelegd de overeenkomst door Mr den pastor aengegaen op den 7 july 1854 met Mr van houtte orgelmaeker te Waereghem wegens het stellen van eenen orgel. kas en verdere toebehoorten. Mijnheer van houtte verplicht zich eenen orgel te maeken voor de kapel pladyshoek voor de somme van dertien hondert en vyftig francs betaelbaer binnen den tijd van vijf jaeren den ondergeteekenden bekend hier op ontvangen te hebben de somme van vierhondert en tien francs dus verplicht zich de Kapel jaerlyk nog te betaelen de somme van twee hondert en vijfendertig francs den orgel moet Bestaen 1 o Bourdon 8 voet 2 o prestant 4 voet 3 o flùtte 4 voet in toon a scheminé, 4 o doublette 2 voet 5 o traversiere te saemen vijf registers hier op bekend Louis van Houtte op den 7 july 1854 gelyk hierboven aengeteekend ontfangen te hebben frs 400:0 item op den 3 July :0 Goedgekeurd door ons leden van den Kerkraed van S Louis secretaris P. Verroken F. De Lombaerde C Van Slambrouck Ivo Vermout - blz. 8 [blijkt een gedeeltelijke herneming te zijn van voorgaande] in de zelve zitting is ter goedkeuring van den Kerkraed voorgelegd geweest, de overeenkomste door den heer pastor aengegaen op den 7 July 1854, met mijnheer L. Van Houtte orgelmaeker te Waereghem wegens het stellen van eenen orgel, met Kasse enz: Mijnheer van houtte verplicht zich eenen orgel te stellen met de volgende registers 1 Bourdon 8 voet 2 o praestant 4 voet 3 o flutte 4 voet in toon scheminé 4 Doublétte 2 voet 5 o traversière te samen vijf registers en dit voor de somme van dertien hondert en vijftig francs betaelbaer in den tijd van vyf jaeren, hier op bekend den ondergeteekenden Louis van houtte ontfangen te hebben de somme van vierhonderd en thien franken, dus verplicht zich de Kapel in de volgende jaeren nog te betaelen twee honderd en vijfendertig franken, deeze jaerlijkse gevoegd bij de vierhonderd en thien franken maecht de geheele somme uit van dertienhonderd en thien franken was onderteekend: goed voor vierhonderd en tien franken. Louis van houtte. hier op den 3 july 1855 nog betaele 285 f. ondert. v r van houtte

5 op den 13 april 1856 is er in de pastorie te Deerlyk eene vergadering geweest van alle de leden der Kerkraed van deerlyk ende van S t Louis, ten einde de scheiding der beide Kerken te bewerken, en alle de tytels van inkomsten aen de Kerk van S t Louis over te stellen. [etc.] - blz S t Louis 7 November 1859 [... ] De kerkmeesters stellen voor die 23 alhier te behouden en het noodig geld aen 4 / c: te neemen, te meer om dat er middel is jaerlijks eenig geld te spaeren en de verschotten in te korten. de uitgaven deezer Croisen zullen niet veel hooger beloopen, als de som van huispacht, 167 fr. welk de kerk jaerlyk betaeld, alsoo zouden wij met verloop van tyd onze gemaekte schulden, konnen inkorten onze alhier behouden en eene pastorie hebben het is alzoo dat ik hier reeds eenen nieuwen orgel, en veele andere noodige objecten in de Kerk bezitte vor welke ik binnen mynen tyd omtrent de frs in uitgave gebragt heb, de Kerk heeft geen schulden meer 2) "Gedenkboek der Parochie van St-Louis sedert juni 1909" 1915 sept. De blaasbalg van den orgel, versleten en onbruikbaar geworden, wordt vervangen door een nieuwen, verveerdigd in het huis Jooris, orgelmaker Ronse. Prys 350 fr. Met eenen wordt de orgel geaccordeerd, en het klavier vernieuwd voor de som van 100 fr. Alles wordt bekostigd door de milddadigheid van byzonderen. [nota: "klavier vernieuwd" zal enkel beduiden dat het toetsbeleg vervangen werd, wellicht in kunststof zoals toen gebruikelijk] 1933 Inventaris Doxaal orgel en orgelkas Louis Vanhoutte, orgelmaker van Waereghem levert in 't jaer 1855 voor de som van 1350 frs een orgel met kas. Het orgel bevat de volgende registers een Bourdon 16 voet praestant 4 voet fluite 4 voet doublette 2 voet traversière te samen 5 registers februari Het kerkorgel werd volledig hersteld, aangevuld en voorzien van eene voetpedaal en eenen electrischen ventilator, door den Heer Jozef Loncke orgelbouwer te Eesen, voor den gezamelijken prijs van 1650 fr. Twee mannen hebben vier weken lang eraan gewrocht en waren 't huis in de pastory voor slaping en voedsel.

6 Het orgel heeft thans volgende bezetting: montre 8, bourdon 8, traversière prestant 4 flute 4 Nazard 2 2 /3 doublette 2 fourniture 3 r basson 8, dus 9 spelen Oogst De orgelmaker Loncke verplaatst de orgelkas en begint heel 't orgel weer op te stellen met nieuwe blaasbalg, windlade, traktuur en voetklavier. Ons oud Cacheux orgel van 1734 (gebouwd voor de kerk van Waregem zie bijgevoegde bladen) werd in zijn vermoedelijke oorspronkelijke staat hersteld met 9 spelen : 1 Prestant 8 voet (hoofdstem van het orgel, ook genoemd montre, die de koperen instrumenten weergeeft) 30 pijpen waarvan 19 frontpijpen in 75 % tin. 2 Prestant 4 voet 54 pijpen 3 Prestant 2 voet (of oktaaf-doublette) 54 pijpen 4 cimbel (vulwerk) 3 rijen 162 pijpen (ook genoemd Fourniture) de 4 eerste zijn alle weergave van koperen instrumenten 5 Gemshoorn of spitsfluit 8 voet 54 pijpen. 6 gedekt 8 voet (of Bourdon) 54 pijpen 7 Fluit 4 voet 54 pijpen 8 Nazard 2 2 /3 voet (neusklank) 54 pijpen 9 Kromhoorn (tongenspel) helder en snaterend karakter 8 voet 54 pijpen. samen 570 pijpen. Alles is gereed voor Kermis zondag, zodat de koster het orgel weer kan in gebruik nemen. Het wordt nog herstemd in de volgende week, om het te laten inspelen op Zondag 11 september door Heer Albert Van Haute, orgelist van St-Maarten te Kortrijk. Er was veel belangstelling voor dat kunstig orgelconcert dat toegelicht werd door E.H. Ant. Deschrevel onderp. v. Ingooigem en lid van de orgelcommissie van het bisdom onder wiens leiding het orgel hersteld werd. Een oude schilderij, Kruisweg in 6 staties elk ± 30 x 50 cm gevonden op de zolder der pastorij, waarschijnlijk uit de 2 kapel v St-Lodewijk werd ter gelegenheid van het inspelen van het orgel in de kerk tentoongesteld en toegelicht door Eerw Heer Deschrevel, voor wat we erover konden achterhalen (zie bladje hierbij) NOTA : "in zijn vermoedelijke oorspronkelijke staat hersteld" is een grove overschatting van de werkelijkheid, cfr. supra inventaris van het pijpwerk B. In de bundel archiefstukken m.b.t. de bouw van het Van Peteghem-orgel in de kerk van Kruishoutem, 1753, bevindt zich ook een document dat een beschrijving bevat van het Cacheuxorgel (1734) van Waregem; misschien wilde men dit instrument als vergelijkingspunt gebruiken (alhoewel Pieter van Peteghem uiteindelijk een aanzienlijk groter instrument voor

7 Kruishoutem bouwde). De tekst in het kerkarchief van Kruishoutem luidt als volgt: [Het zou dus dit orgel zijn dat later door Ch.-L. Van Houtte overgeplaatst naar Deerlijk-Sint-Lodewijk; indien het effectief dit orgel betreft, dan was het reeds fel gewijzigd, cfr. de afwijkende dispositie van het instrument dat Van Houtte in 1854 in Sint-Lodewijk leverde] De orghele van wareghem cost 200 ponden wysselgheldt en bestaet soo hier volght 1. Spiecen casse 2. dry blaesbalcken 3. een secret 4. een clauwier van 48 toussen van been en hebben hout De registers zijn als hier naer volght 5. Cromhoren met 6. Clairon t'samen van 48 pÿpen van suyver Inghels tin 7. trompet superius en 8. trompet bas van inghels tin 9. Cimbal en 10. forniteure t' samen van 5 pypen 11. Cornet verheven van 5 pypen 12. montre van inghels tein ghebrueneert 13. Bourdon 14. prestant 15. flutte 16. Doublette 17. tierse 18. nazar 19. voix humen ten vollen 20. Rosignol 21. trambalant Royael 22. tremblent douche 23. Ventile BIBLIOGRAFIE 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz : VAN HOUTTE-VANDEN POEL (Charles Louis), à Waereghem [...] Nous faisons suivre la nomenclature des orgues placées par ce facteur: [...]; , St-Louis (Courtray), de 8 reg., [...] Tous ces orgues ont un clavier, sauf ceux de Zweghem, de Cortemarck et de Commem qui en ont deux. NOTA: er zijn geen aanwijzigen dat Van Houtte in de kerk van Waregem zou gewerkt hebben (en daar eventueel het Cacheuxorgel heeft overgenomen)

8 2) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl. III, in De Schalmei, jg. I/5, Gent, 1946; blz , Werken van Jozef en Pieter Loncke; - blz. 24 : 1940 : St. Louis (Deerlijk), 9 sp., 1 klav. (vernieuwing en aanvulling orgel). 3) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in De Praestant, jg. VIII, 1959, blz ; - blz. 58 : 1940 : Deerlijk, S. Lodewijk, restauratie, orgel grootvader Pieter Loncke, hern. 9 sp., 1 kl., ped.kop. 4) Gh. Potvlieghe : Orgelbouwer Charles Louis Van Houtte / , in De Praestant, jg. XV/2, april 1966, blz ; blz. 30, in de werklijst : 1854 St.-Lodewijk-Deerlijk, 8 reg., was het orgel dat door Cacheux in de kerk van Waregem gebouwd. Van Houtte verplaatste het naar St.-Lodewijk-Deerlijk toen hij er in de Dekenale kerk een nieuw orgel bouwde. (Mededeling Gabriel Loncke). 5) De Praestant, jg. XVI, 1967, blz. 45, in de rubriek "Orgelinhuldigingen" : Deerlijk, Sint-Lodewijk Orgelbouwer : Fa. Jos. Loncke & Zn., Diksmuide Orgel van C. Cacheux Dispositie : Prestant 8 (vanaf c 25), Gedekt 8, Spitsfluit 8 (nieuw), Prestant 4, Fluit 4, Nazaard 2 2/3, Oktaaf 2, Vulwerk 3r, Kromhoorn 8 (gedeeltelijk nieuw). 6) G. Moortgat : Oude Orgels in Vlaanderen, II, uitg. Dienst Pers & Publikaties v.d. BRT, brochure nr.30, Brussel 1965, blz. 122 (korte tekst, viertalig) & 123 (afbeelding). 7) anon., "Parochie Sint-Lodewijk ", kleine monografie n.a.v. het 100-jarig bestaan van de parochiekerk : 1966 : Het orgel werd volledig vernieuwd. Men had ontdekt dat ons orgel afkomstig was uit Waregem en gebouwd werd door de vermaarde Franse orgelbouwer Cacheux in Orgelbouwer Vanhoutte verkocht het aan de proost van de Pladijshoek in Na de bouw van de nieuwe kerk verhuisde het orgel van de oude kapel naar het huidig oksaal. 8) R. Bulcaen : Het orgel van de kerk te St.-Lodewijk, in Derlike, nr. 3, , p [in dit korte artikel staan geen gegevens die niet reeds in bovenstaande publicaties voorkwamen; ook deze auteur schrijft dat orgelmaker Van Houtte in 1854 een nieuw orgel plaatste in Waregem, zonder bronopgave]

9 ICONOGRAFIE K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, a) cliché B39669 (1942), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel

10 b) cliché M54471 (1971), orgel