VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit KORTRIJK Gemeente KOOIGEM Parochiekerk Sint-Laurentius Arrondissement Kortrijk (Kooigemplaats z.nr.) KERK Vóór de Franse Revolutie behoorde Kooigem tot het bisdom Doornik, dekenij Helkijn. Een oude kerk werd gesloopt in 1840 en een nieuwe kerk werd ingewijd in In 1918, bij het eindoffensief van de Eerste Wereldoorlog, werd de toren gedynamiteerd; de kerk werd beschadigd en o.m. het orgel vernield. Na de oorlog werd de kerk wederopgebouwd; voltooid in Zie ook ORGEL Voorgeschiedenis In de 18 de e. was een orgel aanwezig; het werd onderhouden door P.-J. De Rijckere (Kortrijk), o.m. in Activiteiten in Kooigem zijn vermeld in de werklijst van Th. Delmotte (Doornik) in 1903, en in die van Fr. Joris (Ronse), ergens tussen 1900 en Het orgel werd vernield in de Eerste Wereldoorlog wanneer in 1918 de toren gedynamiteerd werd. Huidig instrument Auteur oorspronkelijk orgel : onbekend Bouwjaar : eind 19 de e.? Het betreft een occasie-instrument, afkomstig uit de kerk van Bissegem, en hier geplaatst door J. Anneessens (Menen) in Het bevat een hoeveelheid materiaal die verwijst naar 19 de -eeuws werk van Van Peteghem (Gent). Renovatie : Ph. Busschaert (Kortrijk), ca INSTRUMENT Dispositie Gedekt 8' Fluit 8' Roerfl. 4' - klavier - Prest. 4' Oktaaf 2' Tromp. 8' manuaalomvang : C f 3 pedaalomvang : C g 0, aangehangen

2 Klaviatuur - ingebouwd aan de prospectzijde - koperen naamplaatje achter de boekenplank (is in plexiglas): Pijpwerk BUSSCHAERT Orgelbouw Kortrijk Nota: het "oude" pijpwerk is op basis van constructiekenmerken toe te schrijven aan de Gentse orgelbouwers Van Peteghem, midden 19 de e. + front - de grootste pijpen van Prestant 4', ab D# - pijpwerk uit eind 19 de e. (wsch. uit pijpenfabriek) + houten pijpen eiken pijpen (van Gedekt 8') staan terzijde, tegen de binnen-zijkanten van de orgelkast - daarvóór staan nog houten pijpen van de gedekt 8', en (in hun verlengde) (C#, D#, F / C, D, E) van de Roerfluit 4' - deze 4 reeksen staan op de originele banken, ook de ondersteuningen zijn oud - de voorslagen van de Gedekt 8' zijn allen vernieuwd op eind 19 de e., die van Roerfluit 4' zijn in eik en oud - alle pijpen nu met ronde gedraaide voeten + binnenpijpwerk Oktaaf 2 : niet van Van Peteghem maar laat 19 de -eeuws; constructie zoals de frontpijpen; van zelfde makelij als het serie-pijpwerk dat ook door de Brugse orgelbouwer Hooghuys aangewend werd; op een pijp staat "C Doublette 1 speel fasade", alsook inscripties van latere datum; mogelijks heeft op deze plaats in origine een "Flûte traversière" gestaan Prestant 4 : ook Van Peteghem-pijpwerk doch eerder uit begin 19 de e.; eerder wijde mensuur; corpora nu ingekort (zeker met ½ toon); op de grootste binnenpijp staat een opschrift (in Van Peteghem-stijl) met zwarte inkt "Engels", alsook latere 19 de -eeuwse inscripties; pijpwerk redelijk gehavend (stemlappen in geknipt etc.) Roerfluit 4 : de 6 grootste in hout (cfr. supra); verder metalen pijpen van Van Peteghem, met nummer in zwarte inkt op het labium; op de voeten staan laat-19 de -eeuwse inscripties; aan de C-kant 4 metalen gedekten met hoed (w.o. één die ook van Van Peteghem is maar uit een ander register; engere mensuur), aan de C#-kant eveneens 4 pijpen;

3 de G# draagt een originele Van Peteghem-nummering "2", de A "3" enz.; verder 27 roergedekten en 12 wijde open fluiten, in zeer hoog loodgehalte; de corpora zijn aanzienlijk ingekort, de roeren minder; alle pijpen zijn zeer gehavend Fluit 8 : de bas van de Gedekt 8 en de Fluit 8 zijn gemeenschappelijk; discant 26 pijpen, de 16 kleinste hiervan zijn voormalige prestantpijpen die zeer ingekort zijn en nadien gedekt met een hoed; Van Peteghem-makelij, niet homogeen; enge mensuur; enkele hebben een tinnen corpus, op één ervan staat "12 tuyau que seulement..." (rest is afgeknipt), en op een andere "12 tuyau conique qui suit"; later gedekt met een verschuifbare hoed (deze hoeden hebben ooit een roer gehad, nu dichtgesoldeerd); op een pijp staat "Bourdon 4 spel"; de 12 kleinste zijn conische (uit strijker-register?), hoog opgesneden Gedekt 8 : de 17 grootste zijn in hout, cfr. supra; de metalen pijpen zijn ook hier heterogeen van samenstelling, zo is bijv. de eerste pijp een voormalige frontpijp (met spitslabium) van Van Peteghem, die gedekt werd en waar baarden aangesoldeerd werden, ook de voet is deels vernieuwd; de rest zijn gedekten van Van Peteghem, waarvan mogelijks de hoeden niet origineel zijn; het is niet zeker dat dit in origine een Bourdon was, gezien de vrij enge mensuur Trompet 8 : niet gedeeld; in tegenstelling tot het registernaamplaatje is dit een 4-voets spel; in de archiefdocumenten (cfr. infra, brief van Anneessens d.d ) heette dit spel trouwens nog "Clairon 4"; het pijprooster is nog origineel en daaruit blijkt dat de bas een Clairon 4 was, maar de discant een Trompet 8 (een praktijk die door orgelbouwers zoals Van Peteghem of Lovaert toegepast werd bij kleine orgels; bas en discant waren dan wel gedeeld, in twee registers "basse" & "sup"); duidelijk is dat de huidige (originele) boringen in het rooster nu te groot zijn, en er is leder in gekleefd om de (te) kleine pijpen te stabiliseren; de 31 grootste pijpen zijn trompet-pijpen in laat-19 de - eeuwse factuur; de 16 kleinste zijn thans labialen (divers occasiemateriaal); Windlade - ééndelige lade met volgende toonindeling: C D E F# G# A# c 0 d 0 d# 0 f 3 c# 0 B A G F D# C# - afmetingen van de lade: 101,7 cm x 53,8 cm

4 - registerslepen: C-kant Gedekt 8' Fluit 8' Prestant 4' C#-kant Trompet 4' Roerfluit 4' Oktaaf 2' - enkele pijproosters (Gedekt, Trompet...) zijn oud - de originele conducten naar de houten pijpen zijn verdwenen en vervangen door plastic-buis (Busschaert) - de ventielkas is oud en bevindt zich aan de frontzijde; nieuwe voorslag (Busschaert) in multiplex; een eendelige voorslag was reeds in origine bovenopliggend (niet meer in een sponning vallend) - hoogte ventielkas 6,7 cm (inwendig), diepte 21,8 cm - de ventielen zijn thans achteraan in een stift gevat, waarschijnlijk waren ze in origine nog ingelijmd - de ventielen hadden oorspronkelijk een geleiding aan hun zijkant, later is dit gewijzigd tot een geleiding aan de voorkant (er is een groef gezaagd in de voorkant, deze voorkant loopt nu in een geleidstift) - de veren-kam is origineel - van C tot c# 0 staan de pulpeten op één lijn, vanaf d 0 staan ze geschrankt Tractuur - deels nieuw (wellenbord in multiplex, van Busschaert; aluminium-wellen etc.) - de abstracten bestaan thans uit ijzerdraad voorzien van regelschroefblokjes Windvoorziening - Schwimmer-balg in de voet van de orgelkast; recent ORGELKAST - in het prospect zijn meubelelementen in neo-gotische stijl verwerkt (recuperatiemateriaal? eind 19 de e. aangebracht?) - de orgelkast bestaat als het ware uit drie geledingen, waarvan de middenste schijnbaar recenter is HUIDIGE TOESTAND datum onderzoek : jan. 1998

5 ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Coyghem zijn volgende documenten aanwezig : 1) brief (doorslag) van J. Anneessens aan pastoor H. De Vloo Eerweerde Heer Pastor, Te Bisseghem moet ik een nieuw orgel maken en heb er het oude overgenomen. Dit orgel bestaat als volgt: Prachtig buffet in eik, style gothique, 2.14 m. breed; 3.58 m. hoog, 68 cm. diep, in het buffet zijn er 27 tinnen pijpen. er zijn 6 spelen t.w. Bourdon 8- Flûte 4- Doublette 2- Prestant 4- Clairon 4- Flûte 8- en 1 handklavier. Binnen 2 maanden zal dit orgel uitgebroken worden en terug geplaatst in mijn werkplaats en er al de noodige herstellingen ondergaan, zooals nieuwe blaasbalg, het klavier gansch erbelegd, enz, het orgel zal in heel goeden staat gesteld worden; het is ook alle dagen zichtbaar in de kerk. De prijs ervan is frank, gansch geplaatst in uwe kerk, alle onkosten ten mijnen laste. Gelief mij binnenkort te laten weten wat gij erover denkt; ik zal uw antwoord afwachten vooraleer het aan iemand anders aan te bieden. Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 2) brief van pastoor De Vloo aan Anneessens Mijnheer, Als antwoord op uw geëerd schrijven van 3 dezer over het orgel van Bisseghem welke gij hebt overgenomen is, dat ik geheel waarschijnlijk zal kooper zijn, indien zooals gij schrijft het in heel goeden staat zal hersteld zijn, want het is gevaarlijk iets koopen dat oud is, voor de gedurige herstellingen, daarom zou ik het laten. Natuurlijk zal ik het zelf eerst gaan bezichtigen, en ook raad vragen aan vrienden die meer van muziek afweten dan ik zelf. Daarbij voor hetgeen de blaasbalg aangaat, ik zou willen dat het hij met den electriek in beweging zou gebracht worden; is dit in de prijs van , is dit daarin begrepen? Wees dus zoo goed dit orgel aan niemand anders aan te bieden. Aanveerd Mijnheer mijne achtbare groeten. H. De Vloo Coyghem ) overeenkomst (1 ondertekend origineel + 1 doorslag) voor de levering van een occasieorgel

6 [briefhoofd firma Anneessens] Kerk te COYGHEM. -:-:-:-:-:- Tusschen Eerweerde Heer DE VLOO, Pastor, handelende in naam der kerkfabriek, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: 1/ Een occasie-orgel met buffet, zal geleverd worden en geplaatst in de kerk- 2/ Het orgel bestaat uit 6 spelen en 1 handklavier- 3/ Het orgel is in goeden staat en het zal goed geaccordeerd worden, juist gelijk een nieuw- 4/ De blaasbalg zal in beweging gebracht worden A/ Met de handen, B/ door een electrieken ventilator- 5/ Alle onkosten zijn ten laste van den orgelmaker, uitgenomen de electrieksche leiding, licht gedurende het plaatsen in de kerk en een blazer of het gebruik van den ventilator gedurende het accordeeren- 6/ Het orgel is gewaarborgd gedurende 5 jaar tegen alle gebreken van constructie, gelijk een nieuw- 7/ Prijs voor het orgel gansch afgewerkt in de kerk VEERTIEN DUIZEND ZEVENHONDERD frank- Gedaan in dubbel te Meenen den 24 Januari Voor de kerkfabriek De orgelmaker. B DeKeirel Voorz Jules Anneessens H DeVloo pastor [door Anneessens in potlood bijgeschreven:] achevé le ) brief (doorslag) van Anneessens aan pastoor De Vloo Eerweerde Heer Pastor, Veel dank voor de bestelling van het occasie-orgel, en ik verzeker U dat het zeer goed zal werken. Men is reeds bezig met het uit te nemen en in te pakken en Maandag morgend zal de voerman het brengen. Den Dinsdag moet ik vertrekken naar Holland, doch ik zal Maandag morgend met de mannen mede komen. De roode stof van het buffet is reeds door nieuwe vervangen. Wilt zoo goed zijn een der 2 bestekken te teekenen en mij dan Maandag terug te geven. Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 5) brief (doorslag) van Anneessens aan pastoor De Vloo Eerweerde Heer Pastor, In antwoord op uw geëerd schrijven van 29 dezer, heb ik de eer U te laten weten dat die motor niet kan veranderd worden, volgens het zeggen van den electricien. Ik zal dus dezen motor behouden, met zelfde post bestel ik een anderen op 130 volt, 50 perioden, monophase, met démarreur; dezen zal iets meer

7 kosten doch niet veel; ik kan nu de juiste prijs niet zeggen. Maandag komen wij dus met het orgel af. Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 6) orderbevestiging door firma Meidinger (CH- Basel) van Anneessens' bestelling van een ventilator; onderaan de brief heeft Meidinger genoteerd: Veuillez prendre note, qu'il nous est impossible, d'annuler votre commande du 28 janvier a.c. pour un ventilateur FOHD0 No , car celui-ci a été expédié le 31 janvier ) postkaart van pastoor De Vloo aan Anneessens Mijnheer, Ik verneem met genoegen dat gij een motor zult bezorgen, die past die de drijfkracht neemt op het licht. Er woont hier een electricien die mij verzekerd de leiding van dien motor met den courant te kunnen verbinden vandaar is het moeilijk voor mij iemand anders te vragen Wees zoo goed Mijnheer mij een spiegel te bezorgen voor te hangen boven het orgel en het maandag mede te brengen dat kunnen wij hier niet krijgen, en gij weet wat er best past. Beste groeten HDeVloo 8) brief van pastoor De Vloo aan Anneessens Madame, Ingezien Mijnheer afwezig is richt ik mijn schrijven tot u. Wij hebben bij het schrijven van de twee bestekken ontvangen en zullen ze teekenen wanneer het orgel geplaatst is, wij aanveerden al de voorwaarden. Vraagt aan Mijnheer, als het mogelijk is, de rekening voor de Kerkfabriek die zal moeten dienen als weerbeleg van oorlogschade, te maken op 1927 of 1928 er moeten min timbers op staan voor de Kerkfabriek of voor bijzondere zooals Mijnheer zeker weet. t'is om geen interest te moeten uitkeeren van geld van oorlogschade ontvangen in Nu nog een woord over den electrieken ventilator. Vraagt eens aan den electricien of er geen middel is een ventilator te hebben op 130 volt in plaats van op 220, om de courant te kunnen nemen op het licht, want wij zullen veel onkosten hebben als het is zooals nu; en ook groote moeilijkheden voor den courant. Als Mijnheer hier geweest is zegde hij dat ik de courant zou hebben kunnen nemen op het licht, wat maar 0,10 fr zou kosten per uur gebruik, dat scheen mij zeer voldoende, maar nu ik alles gezien heb, zou het zoo gemakkelijk niet gaan zooals ik dacht, zooveel te meer dat de compteur in de pastorij is. Aanveerd Madame mijne achtbare groeten HDeVloo

8 9) factuur en verzendingsbericht, van firma Meidinger aan Anneessens, voor een ventilator / te leveren in Kooigem 10) postkaart van pastoor De Vloo aan Anneessens Mijnheer Ziehier de maat voor het kasje welke het klavier van het orgel moet overdekken lengte 82 centimeter breedte 15 centimeter hoogte 8 centimeters. Voor Ik zal een kwijtschrift moeten hebben voor het orgel voor de schadevergoeding; voor taxen en datum zullen wij elkander spreken wanneer gij komt. Beste groeten HDeVloo pastor 11) postkaart van pastoor De Vloo aan Anneessens Mijnheer, De electrieke ventilator is toegekomen, ik heb hem doen in gang steken, maar hij wil niet draaien: op den ventilator staat er continu, is het daar de reden, want de courant van Sweveghem is alternatif; wees zoo goed dit eens te vragen aan den electricien; of te wel zijn ze gemist van zenden in Bazel? dit waar een tegenslag. Ik hoop dat gij de zaak zult klaar trekken en dat wij welhaast het orgel zullen hooren Beste groeten HDeVloo 12) postkaart van pastoor De Vloo aan Anneessens Mijnheer, Dikwijls ontvang ik het nieuws van nieuwe orgels door Ued. geleverd, maar ik ben verwonderd dat gij nog niet gekomen zijt om het orgel door U geleverd geheel in orde te stellen. Gij weet dat het groot spel nooit voledig [sic] geaccordeerd is geweest; wat nogthans volgens contract moest gedaan zijn Wanneer mag ik Ued verwachten? De naaste week is het hier Kermis den 7 en 8 September zou het niet wel passen. Beste groeten H. De Vloo 13) postkaart van pastoor De Vloo aan Anneessens Mijnheer, Zaterdag den 12 dezer is er hier eene begraving, gij zult dus willen komen maandag den 14 dezer. Dijnsdag is er ook belet. Het ressort van den regulator van den electrieke ventilator is gesprongen, wees zoo goed een nieuwe ressort te bezorgen Beste groeten HDeVloo pastor

9 BIBLIOGRAFIE A. Aangaande orgels vóór de Eerste Wereldoorlog 1) Folder Eglise Paroissiale de Saint-Walburge à Furnes / Bénédiction et Inauguration de l'orgue, d.d. 12 aug (orgel gerenoveerd door Th. Delmotte); op de rugzijde staat een Liste des principales orgues construites par la Maison DELMOTTE, à Tournai; in deze lijst : Coyghem (Flandre Occidentale), 1 cl. 9 j. (s.d., maar uit een andere bron - cfr. infra sub 4 - is bekend dat het jaar 1903 is). 2) Programmafolder "Parochiale kerk te St. Gillis-Waas / Inhuldiging van het nieuwe Orgel.", d.d. 5 sept Op de laatste bladzijde staat een "Lijst der Orgels vervaardigd en der merkelijke herstellingen gedaan door het huis François Joris, gebreveteerd te Ronse." "Coyghem" wordt in deze lijst vermeld (zonder verdere specificaties). In een gelijkaardige lijst in 1900 heeft Fr. Joris Kooigem nog niet vermeld, wat toelaat om deze werken in Kooigem te situeren tussen 1900 en ) Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; Deel 3 (Synthese), Kortrijk 1984; blz , in 15. Orgel en Orgelbouwers; blz. 579 (onder activiteiten van orgelmaker De Rijckere :) In chronologische volgorde noemen we: 1737, Wevelgem (herstel orgel); [... ] 1762, Kooigem (rente voor onderhoud); [... ] 4) R. Servais : Les facteurs d'orgues Delmotte / Cent ans d'activités en Tournaisis rélévées par leurs archives ( ), 2 vol., doctoraatsthesis, UCL (Louvain-la-Neuve), mei 1986; - in Deel I, blz : KOOIGEM = Coyghem Fl.Occ. (L-3) Un inventaire établi par Edouard Delmotte nous renseigne que l'orgue de Kooigem a été entretenu par les Delmotte au moins six années avant 1862 (pour 25 Fr par an). Le livre d'accords rapporte que l'orgue a été accordé de 1865 à F 1 doc 5 (v) p.5 L IIb Lc 10/69 [deze sigels zijn verwijzingen naar de resp. plaatsen in het Delmotte-archief] L'instrument fut restauré en Une abondante correspondance entre le curé et les facteurs (Théophile Delmotte & Fils) nous apprend que différentes solutions avaient été

10 envisagées, que, le 2 février 1903, un nouveau soufflet avait été installé, et que le curé, désirant commander la restauration, se demandait ce qu'il [fallait] faire de l'ancien positif. Rc C Lc 12/174, 195 Rc C Le travail fut commandé le 7 mars 1903, et il fut vraisemblablement décidé de supprimer le positif, puisqu'il ne figure plus dans la nouvelle composition: Montre 8 (nouvelle) Bourdon 8 (ancien modifié) Salicional 8 (emprunt des 12 basses au bourdon 8) Prestant 4 (ancien modifié) Flûte 4 (ancienne modifiée) Quinte 3 (ancienne modifiée) Doublette 2 (ancienne modifiée) Cornet (ancien) Trompette 8 (nouvelle) L III 218 Les travaux, qui coûtèrent Fr, prévoyaient la construction d'une nouvelle console, d'un nouveau clavier et pédalier (27 notes), d'un nouveau sommier, et d'une nouvelle mécanique. L III 218 Des transformations au buffet entraînèrent des frais supplémentaires (78 Fr): il fallut transformer les postages de certains tuyaux de bois et de façade. L'orgue est inauguré le 19 juillet Il est entretenu de 1903 à 1907 (30 Fr par visite); en 1904, les Delmotte renouvellent la peau des chapes. L III 219 L III 218 L V 18 Le 7 janvier 1906, le curé écrit aux Delmotte pour savoir s'il est possible de déplacer l'orgue, car le sacristain n'est pas maître des chantres qui entrent et sortent à volonté, et l'église aurait un beaucoup plus bel aspect intérieurement. Ce projet ne semble pas avoir eu de suite. Rc C B. Aangaande het huidig orgel "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / " (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Kooigem komt voor in de lijst - Okkasie Orgels

11 ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché M75214 (1971), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel

12 2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, jan. 1998

13

14

15

16