Stad DIKSMUIDE Parochiekerk Sint-Niklaas

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit DIKSMUIDE Stad DIKSMUIDE Parochiekerk Sint-Niklaas Arrondissement Diksmuide KERK Een eerste bedehuis dateerde van de 12 de eeuw, met heropbouwcampagnes in 1333, na 1513, en na 1672 (beschieting van de stad Diksmuide). Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd de kerk praktisch volledig vernield, met een onnoemelijk verlies aan kunstschatten. Vanaf 1924 herbouwd naar het plan van de vroeggotische kerk. In 1940 zwaar beschadigd door brand (opnieuw oorlogsgeweld) en gerestaureerd vanaf In de toren een beiaard met 30 klokken. De kerk is beschermd als monument, K.B. 20 II ORGELS Voorgeschiedenis Reeds in de 15 de e. (o.m. 1447) werd er "dienst Gods met oorghele en met discante" gevierd. In 1555 werd een nieuw orgel geleverd door Rombaut van der Muelen uit Brussel. Uit de rekeningen van naar aanleiding van werken door P. Ysoré - valt op te maken dat er twee orgels in de kerk aanwezig waren. In 1680 plaatste J. van Belle een nieuw orgel op het vermaarde koordoksaal. In 1855 werd een occasie-orgel (gebroeders Van Peteghem, uit 1838) aangekocht: werd dit als tweede orgel geplaatst, of werd het in de oude kast van 1680 ingewerkt? (de schaarse bibliografische gegevens zijn niet duidelijk). In 1906 werd het orgel nog verbouwd door J. Deprez uit Gent. De orgelkast van 1680 ging, samen met het prachtige koordoksaal, verloren in 1914, door oorlogsgeweld. In 1932 werd een nieuw orgel geleverd door Jos. & P. Loncke uit Esen; dit werd vernield in 1940 (eveneens door oorlogsomstandigheden). Huidig instrument Auteur : Jos. Loncke en zonen (Esen) Bouwjaar : 1966

2 INSTRUMENT Dispositie V. Ped. Brompijp 32 (comb.) Open bas 16 Gedektbas 16 Zachtbas 16 (comb.) Oktaafbas 8 Gedekt 8 Kwintbas 5 1 /3 Koraalbas 4 - Ruispijp 4 r Bazuin 16 Trompet 8 Hoorn 4 Voetw. + I Voetw. + II Voetw. + III II. Rugpositief Zingend principaal 8 Roergedekt 8 Prestant 4 Roerfluit 4 Oktaaf 2 Larigot 1 1 /3 Stemmeke 1 - Klein Kornet 3 r Cimbel 2 r Kromhoorn 8 Regaal 8 norm.kop. II + III okt.kop. II + III(16) okt.kop. II + III(4) I. Hoofdwerk Prestant 16 Gedekt 16 Prestant 8 Spitsfluit 8 Gedekt 8 Oktaaf 4 Roerfluit 4 Kwint 2 2 /3 Oktaaf 2 Gedekt fluit 2 - Kornet 5 r Vulwerk 3 r Cimbel 4 r Fagot 16 Trompet 8 Schalmei 4 norm.kop. I + II norm.kop. I + III okt.kop. I + II(16) okt.kop. I + III(16) okt.kop. I + III(4) III. Zwelwerk Zweving 8 Kwintadeen 16 Principaal 8 Wilgenpijp 8 Roerfluit 8 Oktaaf 4 Gemshoorn 4 Nazaard 2 2 /3 Woudfluit 2 Terts 1 3 /5 Nachthoorn 1 - Klein Vulwerk 4 r Dulciaan 16 Trompet 8 Hobo 8 okt.kop. III + III(16) okt.kop. III + III(4) normaal af Tremulant - druktoetsen onder het klavier : P. MF. F. Tutti af Reg. Vr.1 Vr.2-2 reeksen wipjes boven de registerknoppen, voor de Vrije Comb. 1 en 2-1 reeks afstellers voor Bazuin 16, Trompet 8, Hoorn 4, Fagot 16, Trompet 8, Schalmei 4, Kromhoorn 8, Regaal 8, Dulciaan 16, Trompet 8, Hobo 8.

3 - omschakelaar registratie Voetwerk 1 / Voetwerk 2 (registers Voetwerk 2 = zelfde als gewone registratie) - voetbediend Tongw. af : Voetw., I, II, III Gen. Tutti Voetw.+ I, V + II, V + III, I + II, I + III, II + III \ (zweltrede) Vrije comb. 2, deelbaar : Vr 2 / V / I / II / III manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 (het superoctaaf voor de koppels xxx + III(4) is reëel uitgebouwd) Klaviatuur er zijn 2 identieke speeltafels aanwezig : één op het doksaal vóór het orgel, één beganegronds in het midden van de kerk Pijpwerk - integraal nieuw - frontpijpen ten dele in koper - ook spotted metaal - Zwelwerk-registers met 68 tonen Windladen, tractuur, etc. - electro-pneumatisch systeem ORGELKAST - er is alleen een voet in paneelwerk, het pijpwerk staat in open opstelling; - zwelwerk in een zwelkas huidige toestand : normaal datum onderzoek : augustus 1986 * * *

4 BIBLIOGRAFIE > a) aangaande orgels vóór 1914 < 1) W.H. James Weale : Les églises du Doyenné de Dixmude [...], deuxième partie: documents, Brugge, s.d. (= ); [n.b.: een eerste deel is nooit verschenen]. Samenvattend overzicht van gegevens over de orgels : blz. jaar Rombaut van der Muelen 1556 id (schilderen van de orgeldeuren) Rombaut van der Muelen laatste afbetaling aan Van der Muelen 1566 demonteren van een van beide orgels Jacob Stoop Pieter Ysoré, werkt aan de 2 orgels goedkeuring van de werken 1576 Pieter Ysoré id id Michiel Langhedul Pieter Ysoré G. Medaerdt Fr. van Isacker V. van Isacker Chr. Miller Joris Galiaert id. ("Gilliaert") R. Schipman (orgelkast) Jan van Belle (orgel) Jan van Belle (diverse onkosten) , 1683, 1684 Jan van Belle herstellingen na schade door beschieting D. Berger [Nota : Alle auteurs die verder vermeld worden in de hierna volgende Bibliografie, - zie nrs. 3 tot 11 -, hebben zich op Weale gebaseerd.] 2) R. Pieters : Geschiedenis van Dixmude, Diksmuide 1885; (anastatische reprint uitg. Familia et Patria, Handzame); - blz. 100 : Van oudsaf was het te Dixmude het gebruik de jaarmarkt, die zooals heden nog, gehouden werd in de maand Juli, met spelen en feesten op te luisteren. Zoo leest men dienaangaande in eene stadsrekening van het jaar 1447 het volgende : Den 22 Juli, de priesters van de kerke, die deeden den dienst Gods ter wieynge (wijding) van der kerke solemnelyc met discante, 2 k wyn. Item up den feestelycken dach van sente Marie Magdaleenen, alsoo 't hier danne jaermarct es gepresenteert den priesters van der kerke, die solemnelyc deeden den dienst Gods met oorghele en met discante, ter eere van der feeste en verchieringe van der kerke, omme de lieden, die van buten ter feeste en jaarmarct kwamen, 2 k. wyn (2).

5 (voetn. 2 = Rek. Dixm.) - blz : Op het doxaal staat een groot en schoon orgel. Het werd er geplaatst ten jare 1678, zooals blijkt uit een opschrift dat het draagt en dat luidt: "Ter eere en glorie Gods, heeft M r P. Van Poorte, licenciaet in beide rechten, tzyner memorie en van zyn vader d'h r Jacques, burgemeester dezer stede, gegeven tot dezen orgel 200 ponden grooten. Beide overleden te Brugge en begraven in O.L.V.kerk, 1678 en 1679." In 1555 werd er een nieuw orgel (waarschijnelijk het eerste), in de kerk geplaatst. Daarover leest men in de kerkrekening van dat jaar: "Een nieuwen orgel gekocht aan meester Rembout Van der Meulen te Brussel, ten prijze van twaalf honderd ponden parisis. Twee kerkmeesters, vergezeld van twee "organisters" uit Brugge, werden naar Brussel gezonden om het orgel te onderzoeken. Zij verbleven negen dagen om deze reis te doen. De belooning der experten was voor elk 12 p.p. boven 19 p.p. voor reiskosten. De reiskosten der kerkmeesters beliepen tot 2 p.p. daags voor elk (1). (voetn. 1 = Rek. kerk Dixm.) In 1573 werd dat orgel hersteld en vermeerderd met twee nieuwe registers. Het laatste nieuw orgel moet ten tijde des bombardements en der plunderingen van Dixmude, gedurende de oorlogen van het einde der zeventiende eeuw, erg beschadigd geweest zijn. In de kerkrekening van 1697 leest men :"Het gestoelte, alsook het orgel in S t Niklaaskerk, gedurende het laatste bombardement der stad zeer beschadigd zijnde worden hersteld door Adriaan Schrynvent en Joos Van Nieuwenhuyze (2). (voetn. 2 = id. als voetn. 1) Het thans bestaande orgel komt uit S t Niklaaskerk te Gent, aangekocht en alhier geplaatst in ) M.A. Vente : Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie, afl.3. Het geslacht Langhedul, in tijdschrift De Schalmei, jg. I, nr. 4, Gent 1946; zie blz. 5. 4) M.A. Vente : Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie, afl.4. Pieter en Louis Isoree, in De Schalmei, jg. I, nr. 6, Gent 1946; zie blz ) P. François : Brugse orgelmakers (afl.2), in Biekorf, jg. XXXIX, 1948, nrs. 7-8; zie blz. 158 (zelfde gegevens als sub 4.) 6) A. Deschrevel : Het orgel van de St.Bertinuskerk te Poperinge, in De Schalmei, jg. III, Gent 1948; zie blz. 139 (werken J. van Belle). 7) M.A. Vente : Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie, De geslachten Buus en Van der Keere, in De Schalmei, jg. IV, Gent 1949; zie blz. 5 (Joos van der Keere, keuring Van der Meulenorgel, 1555). 8) A. Deschrevel : Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie, Het orgelbouwersgeslacht Medaert, in De Schalmei, jg. V, Gent 1950; zie blz. 92.

6 9) A. Deschrevel : Aanvullingen betreffende 'Figuren uit Vlaanderens Orgelhistorie', in De Schalmei, jg. V, Gent 1950; blz. 115 (werken van Fr. & V. van Isacker; werken J. Galliaert). 10) M.A. Vente : Die Brabanter Orgel, Amsterdam 1963; over Mich. Langhedul, blz. 124, blz. 230 (bibliografie). 11) A. Deschrevel : Het orgelbouwersgeslacht Medaert, in 'Rollariensa' (Gesch. & Oudheidk. Genootsch. v. Roeselare), I, 1969, blz ) G. Theys : Orgelcultuur in Vlaanderen, afl. XIII, in De Gidsenkring, jg. XV, 1977, nr.2, blz [In dit artikel worden eerst de gegevens uit Weale's archiefbundel beknopt voorgesteld (zonder bronvermelding). Na de vermelding van D. Berger volgt :] blz. 26 : Waarschijnlijk ook Jean-Antoine Loret (Dendermonde Diksmuide 1815). Loret betekent meteen een streep onder de bedrijvigheid van de barokke vertegenwoordigers in de St.-Niklaaskerk. In is het orgel omgebouwd tot een romantisch orgel (informatie orgelbouwarchief Loncke). Er is sprake van de Gentse orgelmaker Deprez. Nu komt de rampenperiode van Wereldoorlog I die alles vernielde. 13) L. Lannoo : De Brugse orgelmakers Berger en hun familie, uitg. Instrumentenmuseum / Brussel, 1982; blz. 26, vermelding werk D. Berger (zonder bronvermelding). 14) Gh. Potvlieghe : Jan en Guillelmus van Belle, orgelmakers te Ieper tijdens de 17de eeuw, in Orgelkunst, jg. V, nr. 2, juni 1982, blz. 3-16; zie o.m. - contract Jan van Belle, 1680, nieuw orgel - kerkrekeningen (deze laatste eveneens geciteerd uit Weale).

7 > b) aangaande het orgel tussen WO I en WO II < 1) Uitnodiging/Programmafolder bij de inwijding van het nieuwe orgel op 20 juli 1932 :

8

9 2) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl.iii, in De Schalmei, jg. I, nr.5, Gent 1946; blz , Werken van Jozef en Pieter Loncke : [vermelding:] 1931 : Diksmude, 26 sp., 2 klav., afz. ped. (vernield door oorlogsfeiten, 1940) 3) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in De Praestant, jg. VIII, 1959, blz ; (randvermelding "vanaf 1924 zijn alle nieuwe orgels gebouwd met kegelladen en pneumatisch regeerwerk")

10 1930 / Diksmuide; nieuw, 26 sp., 2 kl. ped., (vernield in 1940). 4) Programmaboekje "Plechtige Orgelwijding" bij de inwijding van het nieuwe orgel op 12 juni 1966 : Hierin "Vier eeuwen muziekcultuur in de St.-Niklaaskerk te Diksmuide" door Gh. Potvlieghe, blz blz. 9 : afbeelding van het plan van doksaal en orgel door arch. J. Viérin (1930) 5) G. Theys : Orgelcultuur in Vlaanderen, afl. XIII, in De Gidsenkring, jg. XV, 1977, nr. 2, blz ; blz. 26 : In 1932 plaatsten Joseph en Pieter Loncke uit Esen een orgelkast vervaardigd door M r Lelan uit Kortrijk, naar het plan van architect Viérin uit Brugge, een instrument in romantische stijl [...] Het orgel stond in de rechter zijbeuk van de kerk die het koor van de kerk afsluit. Omtrent 4 à 5 meter van de begane grond rees het pijpwerk tussen pilaar en de rechterbuitenmuur. Tussenin was de gotische boog met opgaande muur zowel van voor als van achter bezet met pijpwerk. Het buffet [n.v.d.r. de auteur bedoelt de speeltafel] stond juist beneden, bijna onderaan de zoldering maar in omgekeerde richting zoals het buffet van het huidig orgel nu staat. Dus de organist keek naar het hoogaltaar.

11 > c) aangaande het huidig orgel < 1) Programmaboekje "Plechtige Orgelwijding" bij de inwijding van het nieuwe orgel op 12 juni 1966 : Hierin o.m. "Vier eeuwen muziekcultuur in de St.-Niklaaskerk te Diksmuide" door Gh. Potvlieghe, blz ) tijdschrift De Praestant, jg. XV, 1966; zie blz. 68 in de rubriek 'Orgelinhuldigingen' : Diksmuide, 12 juni 1966 Orgelbouwer : firma Jos. Loncke & Zonen, Diksmuide (+ opgave van dispositie) 3) G. Theys : Orgelcultuur in Vlaanderen, afl. XIII, in De Gidsenkring, jg. XV, 1977, nr. 2, blz ; blz. 27 : In 1952 maakte Deken Vanden Abeele plannen voor het nieuwe orgel. Zeereerwaarde heer Deken Alfons Beel deed al het mogelijke voor de voltooiing van de administratieve plannen. Ziehier een citaat Orgelcommissie-advies. [De auteur verwijst naar informatie die hij verkreeg van resp. de orgelbouwers Loncke en Gh. Potvlieghe, uit het archief van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen te Brussel.] Z.E.H.Kan. Beel heeft aan de eerste plannen grondige wijzigingen aangebracht teneinde ze te moderniseren. Onder de kundige leiding van de heer architect Luc Viérin, bouwmeester der gerestaureerde St.-Niklaaskerk kon uiteindelijk in worden overgegaan tot de bouw van het huidige orgel. In omvang en in pijpenaantal is dit instrument het monumentaalste orgel van West-Vlaanderen. Zowel na dispositie als betreffende de technische opbouw sluit het een periode in de orgelbouw af: immers heden wordt teruggestreefd naar het barok-ideaal. Dit instrument werd zo geconcipieerd dat het zowel de vertolking van de oude, de romantische als de hedendaagse orgelliteratuur toelaatbaar maakt. De dispositie ervan werd verwezenlijkt in samenwerking met de bisschoppelijke orgelcommissie, terwijl de vulstemmen de signatuur dragen van het advies van wijlen Dom Jozef Kreps. Mocht die orgel, dat getuigt van een hoogstaand vakmanschap der bouwers, nog vele jaren de muzikale luister en Gods lof verkondigen in de St-Niklaaskerk. Dat is de innige wens der bouwers. (einde citaat). De plechtige Orgelwijding door zijne Exc.Mgr. De Keyzer, Hulpbisschop van Brugge vond plaats in de St.-Niklaaskerk te Diksmuide op zondag 12 juni 1966 om u. Het orgel is gebouwd door de firma Jos. Loncke en zonen orgelbouwers. Het monumentaal orgel bezit twee buffetten, drie manualen en voetklavier, 3546 pijpen, 69 registers of 54 spelen. Alle prestantkarakters en meerdere tongspelen zijn uit 75% tin vervaardigd. [...]" [daarna volgen nog de dispositie en niet ter zake doende bedenkingen van de auteur]

12 ICONOGRAFIE 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : De Vos-Stockman, A. & Roose, B. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West- Vlaanderen, kanton Diksmuide; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1973; blz , DIKSMUIDE, kerk Sint-Niklaas * [voormalige toestand:] - Interieur / Alg. gezicht met voormalig doksaal, orgelkast en preekstoel, cliché E7774 (cl. vóór 1914) KIK-IRPA, Brussel

13 - Doksaal / door Jan Bertet, westzijde met vijf traveeën waarvan de buitenste met altaar, middenvak met gesculpteerde houten deur, afsluiting met geelkopren balusters door Jacob De Keyzer, van Brugge, borstwering met apostelenbeelden door Urbain Taillebert, van Ieper, (volgens inscr.), , Brabantse gotiek, steen van Ecaussines en van Avesnes (vernield ), cliché B112 (cliché c.1900); detail: de drie middenvakken, afsluiting en borstwering met beelden van God de Vader, twee engelen en zes Apostelen, cliché B113 (cliché c.1900). KIK-IRPA, Brussel - Klank / Orgel, orgelkast ged (vernield ), cliché E7774 (cl. vóór 1914). cfr. supra. * [huidige toestand:] - Interieur / Algemeen zicht naar het huidig doksaal, cliché M33860 (1968). [geringe kwaliteit; hier niet weergegeven]

14 2) nieuw orgel in 1966 (foto : privé coll. Gabr. Loncke, Overmere)

15 3) op