VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Roeselare Administratieve entiteit MOORSLEDE Wijk SLIJPSKAPELLE Parochiekerk Sint-Theresia van het Kind Jezus KERK De Heerlijkheid was genaamd naar haar stichter Slyp (14 de e.); de proosdij werd ingesteld op het einde van de 17 de eeuw. Bij de Franse Revolutie werd de kapel gesloten. In 1802, toen de Westvlaamse parochies bij het bisdom Gent gevoegd werden, wordt Slyps vermeld als succursale kapel van Moorslede; de erkenning als parochie geschiedde slechts in De oude kapel was zwaar beschadigd in de Eerste Wereldoorlog en werd voorlopig hersteld. Het huidige kerkgebouw dateert van ORGEL Voorgeschiedenis In 1836 werd een orgel gebouwd door Ch.-L. Vanhoutte (Waregem); dit orgel ging verloren, waarschijnlijk tijdens de Eerste Wereldoorlog. Huidig orgel Het orgel werd gemaakt voor de voormalige Sint-Catharinakerk in Brugge [zie BRUGGE, parochiekerk H. Magdalena & Sint- Catharina]. Rond 1880 werd het gekocht als eerste orgel voor de heropgerichte benedictijnenabdij van Steenbrugge. In 1933 belandde het uiteindelijk in de nieuwe kerk van Slyps. Auteur oorspronkelijk orgel : A.J. Berger (Brugge) Bouwjaar : 1760 Renovatie : L.-B. Hooghuys (Brugge), 1880 Plaatsing in Slijpskapelle : J. Anneessens (Menen), 1933 Renovatie : E. De Munck (Sint-Niklaas), 1988 INSTRUMENT Dispositie - registertrekkers op een horizontale rij : Devanture [4'] 2. Cornet 5 st 3. Bourdon [8'] 4. Fluyte [4'] 5. Doublet [2'] 6. Fourniture 7. Trompet 8 bas 8. Trompet 8 sup

2 deling bas/sup = c# 1 /d 1 manuaalomvang : C.D - c 3 geen pedaal Klaviatuur - was in origine ingebouwd in de rugwand - bevindt zich thans aan de zijkant (deze wijziging is wellicht het werk van L.-B. Hooghuys) - het huidige klavier is nieuw - registratuur op een horizontale rij boven het klavier - de registerstokken (in staal!) zijn nieuw Pijpwerk + front - de oorspronkelijke frontpijpen waren door J. Anneessens (of reeds door Hooghuys?) buiten gebruik gesteld; ze zijn door De Munck terug functioneel gemaakt - de grootste in de torens hebben opgeworpen labia, de overige hebben een opgeworpen onderlabium en spits bovenlabium + binnenpijpwerk Devanture : (Prestant 4'); bas in het front, discant op de lade; de binnenpijpen zijn allen uitgelengd (reconstructie) Cornet : reconstructie van 1988, nieuw pijpwerk (8' gedekten met verschuifbare hoed, de overige koren wijde open fluit), nieuwe eiken cornetbank; de conducten zijn flexibels Bourdon : bas in eik, terzijde geplaatst, de eiken voorslagen zijn nieuw; verder roergedekten in flesvorm, bij de kleinste is het roer uitgelengd (reconstructie); de kleinste zijn gedekten met een verschuifbare hoed Fluyte : de grootste zijn gedekten met verschuifbare hoed, verder roergedekten in flesvorm, de overige zijn open conische fluiten Doublet : enkele van de grootste staan in het front Fourniture : 4 koren; grotendeels oud, met enkele aanvullingen; de meeste oude pijpen zijn uitgelengd (reconstructie); samenstelling: C c# g# e 1 c / /3 4 2 / / /3 1 /2 2 / /3 2 1 /3 1 /2 2 / /3 Trompet bas & sup : de 10 grootste pijpen zijn van Berger; daarna volgt een gedeelte in de stijl de orgelbouwers Van Peteghem, plaatlengte-incirkelingen nog aanwezig, waarbij vast te stellen is dat de bekers licht ingekort werden; het kleinste pijpwerk is opnieuw van Berger, zonder

3 plaatlengte-incirkelingen, koppen in fleskurk-vorm en licht conisch Windlade - originele windlade - de pijpstokken zijn thans aangeschoefd - er is nog een pijpstok vrij, voorzien voor een gedeeld tongwerk (Clairon bas & Cromhorne sup?) - de voorslagen van de ventielkas zijn van Hooghuys Tractuur - registertractuur deels nieuw Windvoorziening - één kleine balg, in de voet van de kast geplaatst; het is vermoedelijk de pomp van een oude magazijnbalg - electro-ventilator in een kist achter het orgel - nieuw windkanaal ORGELKAST - aanvankelijk stond het orgel in Slypskapelle op een zijdoksaal; in 1988 werd het in het koor opgesteld, achter het altaar - origineel rococo-meubel; hoofdzakelijk eik, maar sommige delen in grenen - het meubel werd helemaal gedecapeerd huidige toestand : normaal bespeelbaar datum onderzoek : oktober 1989

4 ARCHIVALIA A. er zijn nog twee naametiketten van orgelbouwers aanwezig: Louis Hooghuys Rue St.Jacques N 5 Facteur Accords et d'orgues Bruges réparations 1 novembre 1880 (de datum is met de hand bijgeschreven) Jules Anneessens-Tanghe Orgels en harmoniums Leverancier van Z.H. den Paus Meenen Dit orgel komt van de E.E. Paters Benedictijnen en in maart 1933 geplaatst in de kerk van Slyps (gedrukt etiket; cursief = met de hand bijgeschreven) B. Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Slypskappelle zijn volgende documenten aanwezig : 1) s.d. - strookje kladpapier met daarop volgende notitie door J. Anneessens : Het occasieorgel te Slypscapelle (Moorlede) [sic] heb ik geleverd in voor de som van fr. Het komt van de kapel der Paters Benedictijnen te Steenbrugge. 2) brief (doorslag) van J. Anneessens aan "Eerweerde Heer Dumortier / Bestuurder der Vakschool / KORTRIJK." Eerweerde Heer Bestuurder, U had mij gezegd voor het orgel te Steenbrugge niets meer te geven dan frank, absoluut niets meer, in plaats van fr. Ik heb dan die som aan den Hoogw. Pater Abt, voorgesteld, doch deze wilde er in geen geval in toestaan, hij zegde dat hij het oud orgel wilt afstaan voor fr. geen cent minder. Ik heb hem dan voor dien prijs gekocht. - voor mij. Indien U liefhebber zijt, Eerweerde Heer, ik geef U de eerste

5 gelegenheid voor fr voor mij = fr. Het is mij gansch onmogelijk 500 fr. van mijn prijs af te staan; ik heb daar het orgel nog eens goed nagezien en vind het niet mogelijk minder te doen. Gelief, Eerweerde Heer Bestuurder, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 3) brief (doorslag) van Anneessens aan de abt van Steenbrugge Hoogwaarde Pater Abt, Dezen morgend heb ik Eerw. Heer Pastor van Slypskapelle gezien; hij heeft mij gezegd dat hij kooper is van het orgel aan frank. Deze som zal hij U overhandigen als men het orgel komt halen; er is geen haast bij, als hij het heeft tegen Paschen van aanstaande jaar, zegt hij, het is zeer wel. Gelief, Hoogwaarde Pater Abt, de uitdrukking mijner eerbiedige gevoelens te aanveerden. Jules Anneessens 4) s.d. (door Anneessens bijgeschreven Reçu le ) - naamkaartje van "J. OPSOMMER / Pastor / Slypskapelle." Bijgeschreven "is zeer verwonderd M r Anneessens niet te zien noch te hooren. Twee domestieken hebben in alle haast den orgel opgetrokken en geplaatst volgens hun oordeel, zonder eens hun meester gezien te hebben. En iedereen hier dacht dat wij zouden muziek hooren met paschen. Maar neen! geen mijnheer Anneessens te zien en geen woordje! Gegroet en Zalige Paschen 5) s.d. (door Anneessens bijgeschreven Reçu ) - naamkaartje van pastoor Opsommer Bijgeschreven "Kan jammer genoeg aan uw verzoek niet voldoen bij volledig gebrek aan geldmiddelen." 6) brief (doorslag) van Anneessens aan A. Labis, (nieuwe) pastoor in Slijpskapelle Eerweerde Heer Pastor, Gelijk gij weet ben ik vandaag tweemaal in de pastory geweest. Ik had U gaarne eens willen spreken over de betaling van het occasie orgel dat ik daar over twee jaar geplaatst heb voor frank. Van die som heb ik frank ontvangen, er blijft dus nog vijf duizend frank te betalen; die som aan 5% geplaatst ware reeds 500 frank hetgeen zeer veel is als men in acht neemt den zoo voordeeligen prijs waarvoor ik het orgel geleverd heb. Ik vraag u dus zoo goed te willen zijn mij die frank te willen betalen, of indien dit niet mogelijk is dan een intrest te betalen van 5% te rekenen van af 1 Januari In de hoop dat wij alzoo akkoord gaan bied ik U, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten.

6 7) brief van pastoor Labis aan Anneessens Mynheer Anneessens, Het heeft my waarlyk gespeten dat ik afwezig was toen gij gekomen zijt, zooveel te meer dat ik nooit had kunnen gissen dat het voor zulk 'n zaak was. Van de gansche zaak weet ik niet het eerste woord, en 't ware beter konden wy eens persoonlyk met elkaar spreken. Het ware goed wanneer gy komen wilt, my te verwittigen, dan blyf ik t'huis. Maandag eventwel ben ik afwezig. Ontvang, Mijnheer, mijne eerbiedige groeten Ad. Labis pastor 8) naamkaartje van "Adolphe LABIS" aan Anneessens [de pastoor laat weten dat hij 642 fr. van een omhaling heeft als eerste inlossing van de schuld] 9) brief (doorslag) van Anneessens aan pastoor Labis Eerweerde Heer Pastor, Toen mijne dochter is komen ontvangen, zegdet U dat ik vele winst gehad heb op het orgel, hetgeen waarin U zich zeer vergist. Ik heb het orgel gekocht aan de paters Benedictynen van Steenbrugge voor frank en heb het verkocht voor frank; voor die frank heb ik het orgel moeten laten uitnemen- vervoeren- terug monteeren in de kerk- buffetpijpen geleverd en geplaatst. Ik ontving frank er bleef dus frank vanaf April '33- deze som bracht ook gedurende 2 jaar niet den minsten intrest op. U ziet dus dat mijne winst maar heel klein geweest is; maar misschien denkt U dat het orgel meer dan frank gekost heeft, doch daar is niets van. Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. P.S. Ik hoop dat u nu op mij niet meer zult mistevreden zijn nu dat ge ziet dat ik om zeggens geene winst heb op het orgel. 10) kwitantie (met zegel) van Anneessens voor ontvangst van 217,90 fr (intrest over jaar 1938) 11) s.d. (door Anneessens bijgeschreven Reçu avril 39) - naamkaartje van pastoor Labis aan Anneessens [laat weten dat hij een titel (aandeel) kan te gelde maken] 12) brief van pastoor Labis aan Anneessens Mynheer Anneessens De stukken waarbij de toelating gevraagd werd den titel uit te betalen werden goedgekeurd door de gemeenten Ledeghem en Moorslede en werden verzonden naar de provincie. Daar er 'n Koninklijk Besluit noodig is zal de zaak misschien nog 'n

7 tijdeke aanslepen. Wanneer de toelating gegeven wordt zal u aanstonds de nog verschuldigde som betaald worden. Gij ziet dat ik doe wat ik kan, maar ook dat mijn systeem: "niets aan te koopen wat ik niet kan betalen" het beste is. Dan ten minste heeft de opvolger geen last van schulden die hij niet maakte. Intusschen zou ik u willen vragen of uw werkman Vande Kerckhove niet zou mogen de blaasbalg van het orgel vermaken? er is 'n groot gat in dat dient gestopt te worden. U by voorbaat bedankte, om 'n gunstig antwoord, bied ik u mijn eerbiedigste groeten. Ad. Labis pastor 13) brief van pastoor Labis aan Anneessens [nog over de financiële kwestie] 14) s.d. - kladblaadje van Anneessens met notitie : Intrest ontvangen van 36 en 37 Intrest van 38 en 39 nog te betalen blijft nog ) s.d. - kladblaadje van Anneessens [berekening van de intresten] 16) s.d. - idem dito 17) brief (doorslag) van Anneessens aan pastoor Labis [vraagt of hij het saldo van de openstaande rekening kan komen ontvangen] 18) s.d. (bijgeschreven Reçu ) - brief van pastoor Labis aan Anneessens [de pastoor vraagt nog uitstel wegens aanslepende problemen om het aandeel uitbetaald te krijgen] 19) s.d. (bijgeschreven Reçu le ) - naamkaartje van pastoor Labis [laat weten dat de problemen opgelost zijn] 20) s.d. (bijgeschreven Reçu le ) - naamkaartje van pastoor Labis [nodigt Anneessens uit om het saldo te komen innen] 21) nota (doorslag) Uittreksel der rekening van het orgel der kerk van SLYPSKAPELLE. Bleef nog te betalen, allen achterstalligen intrest inbegrepen Ontvangen op 13 December Blijft nog te betalen :

8 BIBLIOGRAFIE a) aangaande het voormalig orgel 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz : VAN HOUTTE-VANDEN POEL (Charles Louis), à Waereghem [...] Nous faisons suivre la nomenclature des orgues placées par ce facteur : [...]; , Slipscapelle (Menin), de 9 reg.; [...] Tous ces orgues ont un clavier, sauf ceux de Zweghem [sic], de Cortemarck et de Commem qui en ont deux. 2) Gh. Potvlieghe : Orgelbouwer Charles Louis Van Houtte / , in De Praestant, jg. XV/2, april 1966, blz [zelfde vermeldingen als bij Gregoir] b) aangaande het huidig orgel 1) MUSICA SACRA, jg. XXXX, 1933, Vlaamse uitgave, blz. 65, in de rubriek "KRONIEK" : Nieuwe Orgels [... ] Ook dit orgel komt uit de werkhuizen van Juul ANNEESSENS-TANGHE te Meenen. Dezelfde firma kondigt nog de inhuldiging aan van verschillende andere orgels : [... ] Begin April voltrekking van het okkasie-orgel te Slyps (Moorslede). 2) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / " (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Slijpskapelle is vermeld in de lijst "Okkasie-orgels". 3) De Weekbode (regionale krant voor Roeselare en omgeving) a (vóór ) kadertekst : Slijpskapelle heeft een zeldzaam orgel Op 4 oktober viert Slijps "50 jaar nieuwe kerk". Wij vonden het passend aan de verre vooravond van dit feest even aandacht te schenken aan een van de merkwaardigste schatten van de Slijpse kerk, namelijk het Sint-Catharinaorgel dat wel een unicum in de Belgische orgelbouw mag genoemd worden. Wij danken onderstaande gegevens aan Luc Lannoo uit Brugge die omtrent dat orgel - en op aanvraag van Luc Castelein - een grondig onderzoek instelde. > Het begint in Brugge De aloude Brugse parochie Sinte-Catharina, die sinds de Geuzentijd zonder eigenlijke kerk zat, nam in 1766 bezit van de een paar jaar voordien verlaten kerk van het Wilhelmijnen-

9 klooster. Met het oog op dat gebeuren werd bij de bekende Brugse orgelbouwer Andries Jacob Berger een passend kerkelijk instrument besteld. Toen na de Franse revolutie naar een nieuwe kerk moest uitgekeken worden liet men het oog vallen op de kapel van het Magdalenatehuis, heilige naar wien de parochie in 1809 herdoopt werd. Dat was andermaal een voorlopige oplossing zodat er uitgekeken werd naar een definitieve nieuwbouw. Deze kwam er in 1853 onder de vorm van een neo-gotische kerk. Naar de smaak van die tijd bleek het Roccoco-orgel hier een vreemde eend in de bijt te zijn, reden waarom de kerkfabriek besloot het oude Bergerorgel van de hand te doen. De heren lieten inderdaad een nieuw instrument bouwen dat in 1875 in gebruik werd genomen. In 1890 belandde het St. Catharinaorgel in de pas gestichte abdij van Steenbrugge. Kort daarop (1933) werd het orgel overgeplaatst naar de Ste Theresiakerk te Slyps. Het werd ondertussen, in 1932, door Jules Anneessens uit Menen volledig omgebouwd. > St. Catharina-orgel te Slyps Reeds in 1836 bezat de Theresiakapel een orgel. Oudere getuigenissen ontbreken echter. Maar, in 1836 bouwde Charles Louis Van Houtte ( ) er een instrument met 9 of 10 spelen. Het werd in 1917 volledig vernield (tijdens de Eerste Wereldoorlog). Wanneer de nieuwe kerk voltooid was plaatste Jules Anneessens het Berger-orgel (1766), dat hij te Steenbrugge had weggenomen. De veranderingen die hij aan dit meesterstuk aanbracht zijn van tweeërlei aard : ten eerste werd er een dispositie-verandering uitgevoerd (daar het orgel anders niet kon geplaatst worden) en ten tweede werd er een ander klavier aangebracht. Momenteel is de heer Luc Lannoo bezig met nagaan in hoeverre de windvoorziening omgebouwd werd. Omtrent de huidige toestand van het orgel, en hoe het unieke orgel kan hersteld worden leest u in een volgende bijdrage. Eén ding staat rotsvast, volgens de heer Lannoo : "De Ste Theresiakerk van Slyps heeft een uniek Berger-orgel". [foto van de kerk van Slypskapelle, met onderschrift:] In deze St. Theresiakerk, te Slypskapelle, staat een uniek Bergerorgel uit zij het in sterk beschadigde staat (vanwege de diverse veranderingen die het heeft moeten doorstaan in de loop der tijden), doch nog herstelbaar tot zijn oorspronkelijke staat. Wie had dit ooit durven denken? (DEP) b. De Weekbode, , blz. 41 Het roccoco-orgel Het viel ons duidelijk op : "Slyps heeft veel Weekbodelezers". De verbaasde gezichten logen er niet om... men had het artikel rond het vroeger-roccoco-orgel gelezen en men was verwonderd en verheugd omtrent dit Belgische orgelunicum. In dit tweede

10 deel wensen we de huidige toestand en het mogelijks herstelrestauratie te belichten. Het klavier is hoogstwaarschijnlijk het klavier van het Van Houtte-orgel, dat gerekupereerd werd uit het oude vernielde instrument. De 61 toetsen werden op een ongelooflijke slordige wijze verzaagd tot 49 toetsen. De registertrekkers zijn op twee na toe te schrijven aan Hooghuys, dit uit Twee registers zijn daarbij van Anneessens en duidelijk van mindere kwaliteit dan die van het overige pijpwerk, dat grotendeels nog van Berger (1766) stamt. De typische Bergerinscripties als de Bergerfaktuur van het vermelde pijpwerk zijn aanwezig. Daarbij is eveneens de windlade origineel van Berger en zij heeft de typische 18 de eeuwse samenstelling : 48 tonen (C/D - c") met weglating van Cis tussen C/D, of de huidige eerste en derde toets van het klavier - links. De windvoorziening is 19 de eeuws, doch zij is later veranderd geworden (elektrische aandrijving). De orgelkas is overduidelijk in roccocostijl gemaakt en ze dateert van ca Zij is achteraf afschuwelijk behandeld geworden met een lelijke roestbruine verfkleur. Op de drie torens aan de zijkant werd snijwerk aangebracht. > Rekonstruktiepoging Volgens Luc Lannoo, licentiaat muziekwetenschappen, lid van het Centraal Orgelarchief van het Instrumentenarchief te Brussel en lid van het Interdiocesaan orgelkommissariaat van alle Vlaamse bisdommen, die nog volop gaande is met het gedetailleerde onderzoek, kan het Berger-orgel, dat ondanks zijn omzwervingen nog opmerkelijk goed bewaard is gebleven, terug in zijn oorspronkelijke toestand hersteld worden, waarbij deze dan nog meer waarde zou hebben dan in de huidige toestand. Ook Luc Castelein, samensteller van het boek "De geschiedenis van Slypskapelle" dient hier even vermeld om zijn volhardend zoekwerk. Te Slyps huist er dus een zeer waardevol kunstwerk... een rasecht Berger-orgel uit Een mooi geschenk toch voor de komende 4 oktober feestdatum. [foto van het orgel op het doksaal, met onderschrift:] Het leuke verfkleurtje valt niet op te merken... de roccocoornamenten zijn duidelijk zichtbaar; het Bergerorgel uit voer voor specialisten. (DEP-Beerland). 3) L. Lannoo & K. D'Hooghe : West-Vlaamse Orgelklanken, uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1997; hierin : Lannoo, L. : De familie Berger / Hoogtepunt van de orgelbouw tijdens de 18 de eeuw in het voormalige bisdom Brugge, blz ; - blz. 84 : (werken van A.J. Berger:) : Brugge, Sint-Catharina; thans in Slijpskapelle

11 (Moorslede), Sint-Theresia; gerestaureerd; - blz. 89 : kleurenafbeelding : - blz. 96 : Slijpskapelle, Sint-Theresia, Berger bouwde dit orgel voor de Sint-Catharina te Brugge. Deze parochie, die deels buiten de muren lag, verhuisde enkele keren in de binnenstad, en het orgel verhuisde mee. Zo is geweten dat deze parochie vanaf 1766 gehuisvest was in de Wilhelmijnenkerk bij de Gentpoort. Na de Franse Revolutie verhuisde de parochie naar de kapel van het Magdalena-gasthuis aan de garenmarkt in 1803 en veranderde de naam van de parochie naar Sint-Magdalena. Het orgel werd overgeplaatst door Van Peteghem. In 1853 was de nieuwe Sint-Magdalenakerk op de gronden van het verdwenen klooster van de Staelijzerbroeders voltooid en werd het instrument in deze kerk overgeplaatst door Louis-Benoît Hooghuys. Daar het te klein was voor deze ruime neogotische

12 kerk werd het in 1875 vervangen door een nieuw orgel van de Brusselse orgelmaker P. Schijven. Kort daarop dook het terug op in de nieuwe kerk van de opnieuw gestichte Benedictijnenabdij te Steenbrugge, waar het dienst deed tot In dat jaar werd het er vervangen door een nieuw Jules Anneessensorgel. Zo dook het dan in 1933 op in de kerk van Slijpskapelle, ter vervanging van het vernielde Charles-Louis Van Houtte-orgel. Het oorspronkelijke Van Houtte-klavier werd echter ingebouwd in het Bergerorgel. Het kreeg toen volgende dispositie: (I/49; de Cis-toets mechanisch gekoppeld aan de cis-toets) Prestant 4, Bourdon 8, Flûte 4, Doublette 2, Fourniture IV, Voix céleste 8, Trompette 8, Salicional 8. In 1989 werd het gerestaureerd door orgelmaker Etienne De Munck uit Sint-Niklaas. Tijdens de werken aan de orgelkast werden er sporen van de originele beschildering van het meubel teruggevonden. Er werd toen spijtig genoeg voor geopteerd de beschildering van het meubel niet door te voeren. Voor het overige werd het instrument echter opnieuw naar zijn oorspronkelijke dispositie gerestaureerd: (I/48) Devanture 4, Cornet V, Bourdon 8, Fluijtte 4, Doublet 2, Fourniture 4, Trompet bas 8, Trompet sup. 8, Clairon bas 4, Clairon sup. 4. [nota: de Clairon is niet aanwezig, cfr. supra]

13 ICONOGRAFIE A) Er bestaan foto's van de oude kapel, vóór de Eerste Wereldoorlog; hieronder bevinden zich echter geen gezichten naar het doksaal. B) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché M75868 (1973), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel

14 C) Toestand sinds zie onder Bibliografie sub b.3 - foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, 1989 :