Gemeente HANDZAME Parochiekerk Sint-Adriaan

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit KORTEMARK Gemeente HANDZAME Parochiekerk Sint-Adriaan Arrondissement Diksmuide KERK De voormalige driebeukige gotische kerk werd in 1887 vergroot en hersteld. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd ze samen met het hele dorp grotendeels vernield (toren gedynamiteerd in juni 1918). In werd de kerk in haar vroegere toestand wederopgebouwd. ORGEL Voorgeschiedenis Vóór 1837 was er reeds een orgel aanwezig, aangezien het in dat jaar hersteld werd door S.G. Hooghuys (Brugge); verdere gegevens hierover ontbreken. Kort vóór de Eerste Wereldoorlog was een orgel geleverd door J. Anneessens (Menen). Dit werd vernield in In het contract voor de bouw van een nieuw orgel in 1922 is geen sprake van recuperatie van oude onderdelen, zodat men kan aannemen dat het vorige orgel totaal vernield was. Huidig instrument Auteur : Jules Anneessens (Menen) Bouwjaar : 1922 Huidig onderhoud : P. Andriessen (Menen) INSTRUMENT Dispositie Ped. Soubasse 16 Basse 8 Gr.Org. Bourdon 16 Bourdon 8 Montre 8 Flûte harmon: 8 Violon 8 Prestant 4 Doublette 2 Trompette Réc. Diapason 8 Flute d'orchestre Cor de nuit 8 Salicional 8 Voix-Céleste 8 Flûte 4 Fourniture Basson-Hautbois 8 Voix-Humaine 8 pedalen : - Grand orgue au pédalier - Récit au pédalier - Réunion des claviers - Octave grave Récit au G.O. - Octave aigué [sic] G.O. - Expression (= \ zweltrede) - Forté générale - Trémolo

2 manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel in het midden van het doksaal, de rechterzijde naar het altaar gericht - op de speeltafel staat een fraai firma-etiket met in ingewerkte messing-letters Jules Anneesens Orgues-Harmoniums, Fournisseur de S.S. le Pape Menin deze titel van "leverancier" was aan Anneessens verleend in maart 1910; ná de Eerste Wereldoorlog gebruikte hij gewoonlijk een ander type van naamplaatjes, zijn atelier (incl. eventuele voorraad) werd vernield in de oorlog; het gebruik van een "oude" naamplaat in Handzame is merkwaardig : had hij nog een oud naamplaatje in voorraad? een andere mogelijkheid is dat toch nog enkele elementen uit orgel van de vernielde kerk konden gerecupereerd worden - registertrekkers op één rij boven het klavier; blauwe porceleinen registernaamplaatjes voor het Ped., witte met zwarte letters voor het Gr.Org. en witte met rode letters voor het Rec. Pijpwerk, windladen, tractuur, etc. - integraal Anneessens - pneumatische tractuur ORGELKAST - gedeeld, aan weerszijden van het doksaal - fronten met metalen sierpijpen huidige toestand : bespeelbaar, doch in verval datum onderzoek : december 1986 ARCHIVALIA * * * Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map "Handzaeme" zijn volgende documenten aanwezig : 1) ; postkaart van (koster-organist) aan J. Anneessens Handzaeme den 16 0 October 1919 Heer en de vriend, Wij hebben hier in de kerk te Handzaeme eenen harmonium in gebruik en in de eerste drie weken moeten wij hem aan den eigenaar teruggeven. Zoudt gij ons geenen goeden harmonium kunnen bezorgen, liefst eene occasie en best een système américain? Tracht zoo gauw mogelijk te doen wat gij kunt, ik denk dat gij het later wanneer de oude kerk herbouwd is niet zult beklagen, want er

3 zal dan natuurlijk een nieuw orgel moeten gemaakt worden. Verhopende, Beste Vriend, van u in 't korte een goed antwoord te ontvangen, bied ik u mijne beste groeten aan [get.] A Basyn Koster Handzaeme P.S. Gelief den prijs aan te duiden 2) ; postkaart van pastoor V. Priem aan J. Anneessens Mynheer, Als gevolg op onze onderhandelingen nopens een harmonium, zoo begeert men dezen van 350 f. (occasie). Wacht a.u.b. van zenden tot dat ik U berichte Hoogachtend V. Priem p. 3) s.d. (poststempels & ); postkaart van pastoor V. Priem aan J. Anneessens Mijnheer, Gelief den harmonium van 350 f mee te geven dynsdag : de voerman van Handzaeme moet hem dan dynsdag mee nemen tot aan 't Oudmanhuis alhier, op rekening van de overste Hoogachtend V. P. past. 4) ; brief van koster Basyn aan J. Anneessens Ik heb een aardig geval tegengekomen met den Harmonium, dien wij verleden jaar bij u gekocht hebben voor de Kerk van Handzaeme. De fa # van de middelste octaef van het spel Basson-Hautbois gaf op zekeren dag slechts nog den toon van fa naturel. Dat was natuurlijk een groot ongemak. Ik heb den Harmonium opengelegd en er de vleer van fa # in het midden van den harmonium van het spel Hautbois uitgehaald. Deze vleer was gekraakt en ik heb ze er natuurlijk uitgelaten. Hoe dat gekomen is weet ik niet. Indien er iemand buiten mijne wete den harmonium opengelegd en breuk veroorzaakt heeft, kan ik ook niet zeggen. Zoudt gij mij geen nieuwe vleer die fa # geeft voor datzelfde spel kunnen bezorgen? Gij zoudt ze kunnen opsturen en ik zou ze zelf kunnen plaatsen. Het is de fa # uit het midden van het klavier.- Ik zou zeer tevreden zijn kondet gij mij het gevraagde bezorgen want het is juist eene noot die men om zoo te zeggen gestadig noodig heeft. De kosten die er aan vast zijn, zoudt gij kunnen doen ontvangen. Het gaat met ons allen zeer wel en ik verhoop dat gij ook allen in volle gezondheid zijt. Naar alle waarschijnlijkheid zal men toekomende jaar beginnen de Kerk te herbouwen en wie weet indien wij dan na korte jaren geen nieuw orgel bekomen. In de hoop, beste dat gij, zoo spoedig mogelijk, aan mijne vraag zult voldoen, bied ik u mijne baste groeten aan. A Basyn Koster Handzaeme 5) ; postkaart van pastoor Priem aan Anneessens Mijnheer, Daar oorlof gegeven is tot het laten maken der Kerkmeubels, zoo bid ik U bereid te houden om een nieuwen orgel te maken voor mijn kerk.- Niets belet van alreeds plan en begrooting (gansch geplaceerd) op te maken. Daartoe zult ge moeten ter plaats komen en in mijn afwezigheid u begeven tot bij M r Basyn, Koster.

4 Daar gij den vernielden orgel bezorgd hebt, zoo zijt gij op de hoogte van den toestand. Hoe eer hoe liever. Met alle achting. V. Priem pastor 6) ; handgeschreven document, briefpapier met firmahoofding prix de Devis. Voor het plaatsen van eenen nieuwen orgel bestemd voor de Kerk van Handzaeme : 1/ Den orgel zal gansch nieuw zijn, en verdeeld in twee deelen, de venster vrij latende. De speelkas zal midden der twee orgels geplaats worden. 2/ De twee buffetten zijn in den orgelprijs begrepen. 3/ De prijs is voor den orgel, gansch afgewerkt in de Kerk, alle onkosten ten laste van de orgelmaker, uitgenomen het licht gedurende het plaatsen in de Kerk, en blazer gedurende het stemmen, die ten laste zijn, van de Kerkfabriek 4/ Den orgel is gewaarborgd, gedurende tien jaren. Het jaarlijks stemmen komt niet in den waarborg, en moet betaald worden. 5/ Al de matérialen zullen van de 1 qualiteit zijn, en zeer goed en droog hout. 6/ Al de spelen zijn echte, en volledig. De Sousbasse 16, Basse 8 en Violoncelle 8 zijn per transmissie. 7/ Den orgel zal bestaan uit 19 spelen, waarvan 9 voor 't groot orgel, 7 op Recit expressif en 3 op 't pedaal 8/ De handklavieren zijn ieder van 56 noten en 30 voor pedaal. 9/ Prijs voor den orgel gerekend aan prijs 1914 Zeven tien duizend acht honderd franken Eerste Klavier 1/ Bourdon 16 2/ " 8 3/ Montre 8 4/ fl. Harm. 8 5/ Violon 8 6/ Prestant 4 7/ Doublette 2 8/ fourniture 2r. 9/ Trompette 8. Tweede Klavier. 10/ Diapason 8 11/ flûte 8 12/ Bourdon 8 13/ Salicional 8 14/ V. Céleste 8 15/ flûte 4 16 Basson & Hautbois 8 Combinaties. 1/ Eerste Klavier op pedaal 2/ Tweede " " " 3/ Koppeling der Klavieren. 4/ expression Recit 5/ Trémolo. Pedaal. 17/ Sousbasse 16 18/ Basse 8 19/ Violoncelle 8. De betaling zal geschieden, den dag der voltrekking van den orgel in de Kerk. Voor de Kerkfabriek [in potlood bijgeschreven :] hoogte V. Robeays 5,25 m orgelmaker Jules Anneessens

5 7) s.d.; brief van pastoor Priem aan Anneessens Mynheer, Spytig dat Ge niet voor 5 minuten by my zyt gekomen zaterdag avond. Ik heb uw devis ontvangen, doch daarin staat niet vermeld de prys die de orgel nu zou kosten; 'k peis wel dat dat er moet bystaan. Ook moet vermeld worden dat de orgel onlangs nieuw was en gansch hersteld, want men zou aftrekken voor slete. De 2 buffetten zouden ook best op het devis komen om maar één uit te maken. Mr van robeays [sic] van S. Kruis zal u de afmetingen vragen en zal het plan en devis opmaken : gij zoudet u met hem kunnen verstaan en in uw devis ook byvoegen de kosten van buffetten : deze moeten niet luxueus zyn, daar ze toch niet gezien zyn. Ik weet niet waarom gy zet in het devis : licht gedurende het plaatsen enz. ten laste de Kerkfabriek : volgens my moet zulks in geen oorlogdevis komen. Dit devis is geen akkoord nog. - Gelieve my dus na effen te zyn met m r vanrobeays over de buffetten, waarvan de prys moet aangeduid worden een nieuw devis op te sturen in de eerste dagen. Er is immers haast by. met alle achting V. Priem pastor [daarnaast :] model van hoofding : Voor het plaatsen van een nieuwen orgel in de Kerk van H., als oorlogsschadevergoeding van een onlangs nieuwen orgel vóór den oorlog, vry van alle slete en gebreken. [in potlood nog bijgeschreven :] P.S. mogelyks kan onze Koster nog eenige afmetingen geven, zoo nodig 8) ; brief van meubelmaker Van Robays aan Anneessens [gedrukt briefhoofd] "Walter Van Robays Prins Leopoldstraat, Sint-Kruis-bij-Brugge, (Belgie)." MIJNHEER Heden zond ik U teekening van de orgelkassen zooals die in de Kerk van Handzaeme zullen moeten voorzien zijn en waarvan de prijs Fr zal bedragen in eiken hout met geschilderde pijpen. In deze prijs is het opstellen ter plaatse begrepen en de stijl is deze die door den Heer Provinciale Bouwmeester mij werd voorgeschreven. Groete U hoogachtend, [get.] WvanRobays 9) s.d. (poststempel 10(?) ); postkaart van pastoor Priem aan J. Anneessens Mynheer, Bestelling kan ik niet doen daar, volgens de laatste onderrichtingen een vonnis by kortgeding moet gevraagd en bekomen worden by den tribunaal van oorlogschade! Welke vertraging! V. Priem p 10) ; handgeschreven contract, voor de bouw van een

6 nieuw orgel, ondertekend door beide partijen; briefpapier met firma-hoofding Jules ANNEESENS-TANGHE Devis voor het leveren en plaatsen van eenen nieuwen orgel, bestemd voor de Kerk van Handzaeme, Art I/ Den orgel zal gansch nieuw zijn. Art II/ De prijs is voor den orgel, gansch afgewerkt in de Kerk, alle onkosten ten laste van de orgelmaker, uitgenomen: het licht gedurende het plaatsen in de Kerk, en blazer gedurende het stemmen, die ten laste zijn, van de Kerkfabriek. De twee kassen (meubel) zijn niet begrepen in den orgelprijs. Art III/ Den orgel is gewaarborgd, gedurende tien jaren. Het jaarlijks stemmen, komt niet in den waarborg, en word afzonderlijk betaald. Art IV/ Al de materialen zullen van de eerste qualiteit zijn, en zeer goed en droog hout. Art V./ Al de spelen zijn echte en volledig. Sousbasse 16 Basse 8 en Violoncelle 8 zijn per transmissie. Art VI/ Den orgel zal bestaan uit 19 spelen, waarvan 9 op 't groot orgel, 7 op Recit expressif en 3 op 't pedaal. De handklavieren, zijn ieder van 56 touchen en 30 voor 't pedaal. Art VII/ Prijs voor den orgel: Twee en veertig duizend, acht honderd franken. De betaling geschied den dag der voltrekking van den orgel in de kerk. Groot orgel 56 t. 1/ Bourdon 16 2/ " 8 3/ Montre 8 4/ fl. Harm. 8 5/ Violon 8 6/ Prestant 4 7/ Doublette 2 8/ fourniture 2r. 9/ Trompette 8. Recit 56 t. Meenen 15 Juny 1922 In dubbel Voor Kerkfabriek. [get.] V. Priem p. 10/ Diapason 8 11/ flûte 8 12/ Bourdon 8 13/ Salicional 8 14/ V. Céleste 8 15/ flûte 4 16 B et Hautbois 8 Verbindingen. 1/ Groot orgel op pedaal 2/ Recit op pedaal 3/ Koppeling der Klavieren. 4/ expression Recit 5/ Tremolo. door Anneessens naderhand bijgeschreven : Payé le 1 Dec J'ai payé à M r le Curé 77 f interêt lui laissé 23 f. à M r A. Basijn 1600 f. Payé pour l'harmonium à M r le Curé 1300 f. Pedaal.30 t. orgelmaker. Jules Anneessens. 17/ Sousbasse 16 18/ Basse 8 19/ Violoncelle 8.

7 pension 519,50 f. reste à payer encore 3 jours de pension & deux fait 6 jours. octave aigue G.O " Grave Recit au G.O. forté Général donné gratis 11) s.d. (poststempel?? ); postkaart van pastoor Priem aan Anneessens Mynheer, Niets belet dat ge begint aan den orgel : de kas zal nog wat moeten verschoven worden, daar wy een eindvonnis moeten vragen en dat wij niet weten hoeveel er zal betaald worden Hoogachtend V.P. p 12) s.d. (maar door Anneessens bijgeschreven "reçu le "); naamkaartje van "Georges Grillet / Hoofdonderwijzer" Geachte Heer, Dezen namiddag bracht ik Ued. een bezoek doch spijtig Gij waart afwezig. over enkele dagen spraken wij over het harmonium van Handzaeme. Ik weet van een liefhebber M r Vandeweghe, koster te Rousselare Gelief mij dus te laten weten a.u.b. hoeveel het harmonium moet kosten (ik verhoop wel Mynheer dat Gy mij het gewone commissieloon zult toestaan en ingevolge uwen prijs zult stellen. Ik zal die Heer dan verwittigen dat het harmonium bij U te zien is en den prijs dien Gij stelt hem laten kennen. Gebaar niet dat ik hier geweest ben, of dat ik U hierover geschreven heb, ik zal zeggen dat ik in Handzaeme zelf vernomen heb dat Gij het harmonium aan dien prijs zoudt willen verkoopen. Met achtingsvolle en toegenegene groeten NB. Verschooning U in potlood te hebben geschreven, ik beschik over geene inkt en ik heb zeer weinig tijd 13) ; brief van onderwijzer Grillet aan Anneessens Geachte Heer Anneessens, Ik heb de eer Ued. ontvangst te melden van uw geëerd schrijven van 12 en dezer. M r Vandeweghe heb ik verwittigd en ik denk dat Hij Ued zal schrijven om den dag der bijeenkomst te bepalen. Zondag laatst vroeg Hij mij naar den prijs. Ik antwoordde dat ik hem niet kon vaststellen, doch dat ik meende dat hij zou zijn van 1450 à 1500 fr. Ik hield natuurlijk geen rekening van vervoerkosten noch van herstel. Indien Ued. aldus 1700 fr. stelt, zult Gij dezen prijs gemakkelijk kunnen verrechtveerdigen met te zeggen dat de verhooging van prijs voortspruit uit kosten van herstel en vervoer en terzelvertijd om Hem een zeker % te kunnen voorbehouden- Ik zegde M r Vandeweghe dat het harmonium, als nieuw van 2000 à 2200 fr. moest gekost hebben, ik denk dat zulks toch zoo is, doch ik was zulks niet zeker- Hopende, Geachte Heer Anneessens dat Ued. deze zaak zult mogen afhandelen, bied ik Ued. mijne innigste groeten aan G. Grillet

8 14) inwijdingsprogramma 7 dec :

9

10

11 15) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Ik vind mij verplicht u nogmaals te schrijven over het orgel, daar ik alle dagen onaangenaamheden tegenkom. Ik denk dat de oorzaak meest de wakte is. Er zijn verschillige noten die altijd achterkomen en die dikwijls niet meer spelen.- Het gebeurt ook dat ze dan al met eens weder spelen. De laagste ré van de Sousbasse 16 of bourdon 16 speelt niet meer maar blaast nog enkel; de laagste do van hetzelfde spel geeft nog een weinig toon, doch veel te flauw.- In het midden van

12 het klavier zijn er ook verschillige noten van den Monter die veel te flauw zijn alsook van de Flûte Orchestre (Récit) en deze laatste zijn zelfs wat valsch. De tremolo gaat ook niet meer en in verschillige plaatsen van het orgel hoort men de wind blazen. Ware er geen middel om dat eens te komen nazien en te verbeteren? Het ware zeer aangenaam voor mij en voorzeker ook voordeelig voor uwen goeden naam. Gij moogt niet denken dat ik meen dat het orgel niet goed afgemaakt is; want ik weet dat dit alles aan u niet liegt [sic] maar wel aan het wak weder.- Ik schrijf u dit enkel uit vriendschap en genegenheid omdat de menschen die van zulke zaken geene kennis hebben u in uwe reputatie niet zouden schaden. Verhopende, dat gij aan mijne vraag zult voldoen, bied ik U mijne genegenste groeten aan. 16) ; brief van pastoor Priem aan Anneessens Mynheer, 't Is over de kassen boven den orgel, (dien gij beloofd hebt te komen nazien) in eikenhout. Een man van hier, soort schrynwerker, Emiel Verhaeghe, die vóór den oorlog ook de kassen gemaakt heeft, zou geerne nu nogmaals, als inwoner van Handzaeme, die kassen maken. Hy heeft een plan van noode en 't ware jammer moesten die kassen niet in order gemaakt zyn. Daarom zult gij wel willen een plan opmaken (met devis) van die kassen, in eiken hout : 't geen dat van al vooren niet kan gezien zijn, in gewoon hout- zonder groote kosten. Mag ik U bidden dit te willen doen?- Die man klaagt dat hij nog niets voor de kerk heeft mogen maken! Hy zou er aanstonds aan beginnen. Ik weet toch niet dat er reeds een plan gemaakt is door U en naar mij gezonden? Met alle achting V. Priem pastor 17) s.d. (1923?); brief van pastoor Priem aan Anneessens Geachte Heer, Ik kom daar zooeven van by den staats-commissaris M r Buysssens te Thourout, die vindt dat de prys van den orgel van Handzaeme wat hoog is : hij zou geerne aftrekken! Doch hy zal U schryven om te vragen hoeveel de orgel gekost heeft over een jaar. Gy hebt hem geplaatst meen ik. Mogelyks is hij enkel hersteld geweest. Wil in uwe opgave aanduiden de geheele onkosten ervan; niets belet meen ik de kosten van wyding enz in de globale som te brengen : hoe hooger deze globale som, hoe min hij zal aftrekken. Van zelf zal hij al aftrekken de slete. 'K schryf u dit confidentieel opdat gij zoudet weten hoe best de zaak zou opgelost zyn. Dankbaar & hoogachtend V. Priem past [in potlood toegevoegd :] P.S. Wil opmerken dat de 2 kassen, my dunkt 9000 f. gekost hebben: daar zou moeten melding van gemaakt worden.- 't schilderen der pypen komt by den orgel zelf meen ik.-

13 18) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Heer en den Vriend, Gisteren namiddag, dus juist op den dag dat gij hier geweest zijt, is de Koster van Staden met zijnen zoon (die insgelijks een diploma van koster heeft) bij mij gekomen om naar het orgel in de kerk te zien en om mijn gedacht over te vragen. Zij hadden maar een slecht gedacht van het orgel omdat het een systeme tubulaire is; doch wanneer ik hun alles getoond en eenige stukken gespeeld had, was hun gedacht zoodanig veranderd dat zij er vlak af in bewondering voor stonden. Alles stond hun ten zeerste aan en zij zegden tot elkaar, nadat ik hun gezegd had dat men overal van uwe orgels uiterst tevreden is; wij moeten te Staden ook zulk een orgel hebben. De kerk te Staden is reeds opgebouwd en er zal daar in 't korte een orgel gecommandeerd worden. Het vorig orgel was van Delmotte en bevatte 19 of 21 spelen, twee klavieren enz. Delmotte (of zijn opvolger) heeft reeds een devis naar Staden opgestuurd en hij vraagt Fr. met de orgelkas medebegrepen.- Gij kunt dus daar min of meer een gedacht van maken. Het orgel is nog niet gecommandeerd en koster en zoon, hebben mij stellig gezegd dat zij u bij den heer Pastor, met wien zij in zeer goede betrekkingen leven, warm zullen aanbevelen. Ik heb de vaste hoop dat gij dat orgel zult mogen maken.- Gij zoudet, volgens mij, u op de ene of andere manier met den heer Pastor van Staden moeten in betrekking stellen of er zelf naartoe gaan Gij kunt hem zeggen dat gij van iemand, - ik weet niet wien - vernomen hebt dat er daar een nieuw orgel zal geplaatst worden en dat gij zoo vrij zijt u aan te bieden om het orgel te leveren. Gij moogt in alle geval mij niet noemen want de koster zou voorzeker denken dat ik daar tusschen zit. Ik ben overtuigd dat deze zaak goed zal gelukken en in dit geval hoop ik dat gij ook op mij zult denken. Uw genegen vriend P.S. Madame - Indien uw man reeds naar Luxemburg vertrokken is, gelief hem dezen brief aanstonds op te sturen. Beste groetenissen A.B. Haastig gekrabbeld.- 19) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Volgens ik uit goede bron vernomen heb zal men te Ardoye in 't korte ook een nieuw orgel plaatsen van twee klavieren - waarschijnlijk grooter dan het onze. In de eerste dagen zal de eerw. heer onderpastor van Ardoye, met nog andere liefhebbers naar het orgel van Handzaeme komen zien en het onderzoeken en bespelen.- Ik zal er natuurlijk bij zijn en u ten hoogste aanbevelen. Waarschijnlijk nog eene goede zaak- Wanneer steekt gij nu over om het orgel in orde te stellen? Beste groeten aan u allen en tot in 't korte hoop ik 20) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Emile Verhaeghe is bezig met de orgelkas te plaatsen en alles zal tegen Maandag of Dinsdag aanstaande gedaan zijn.- Gij kunt dus best wachten tot bij uwe terugkomst van Luxemburg om het orgel te

14 komen in orde stellen, doch dan verwacht ik u zonder fout. *Over veertien dagen zijn er drie heeren van Ardoye het orgel van Handzaeme komen nazien. Het waren de eerw. hr. Onderpastor (Busschaert geloof ik) met Jerome Deboutte architect die getrouwd is met eene Handzaemsche en een heer die mij zijnen naam niet kenbaar gemaakt heeft. Deze laatste kon een weinig orgel spelen.- Ik heb dan meer dan een uur het orgel bespeeld en alles moeten *. Ik had u nog maar eenige dagen geschreven toen ze afgekomen zijn. uitleggen en toonen. Om kort te zijn mag ik u zeggen dat die heeren in bewondering stonden voor het orgel en ten slotte onder malkaar zegden : 't is wel de groote orgel zooals deze die wij hebben moeten en niet de kleine en wij moeten en zullen zoo een orgel hebben. Ik wist natuurlijk niet wat zij wilden zeggen toen zij spraken van het kleine orgel maar daarmede bedoelden zij natuurlijk het orgel van 15 spelen waarvan gij in uwen brief gewag maakt.- Gij moogt dus om zoo te zeggen verzekerd zijn dat gij daar de leverancier zult zijn nog te meer daar ik hun gezegd heb dat M r Van Nuffel van het Lemmensgeticht te Mechelen het orgel was komen nazien en mij verzekerd had dat het een geluk was zoo een orgel te mogen bespelen. Bij het scheiden hebben zij mij nogmaals verklaard dat zij zonder twijfel zoo een orgel zullen plaatsen en geen ander. Zij zijn daarna bij den heer Pastor geweest en weten natuurlijk hoeveel het orgel gekost heeft; doch volgens mij doet dat niet ter zake daar gij hun kunt zeggen dat alles duurder is en willen zij octaaf grave en aigue, zij kunnen wat meer betalen. Die heer die ik niet kende is groote liefhebber van muziek en het ziet er ne rijken type uit en hij voerde een auto van eersten luxe 's avonds vóór het lof vertelde mij de heer Pastor welk bezoek hij ontvangen had. Hij voegde er bij dat elk en iedereen boft met het orgel en dat deze drie heeren hem gezegd hadden at zij vlak af in bewondering gestaan hadden bij het hooren van het orgel. Wij zouden willen orgel en koster te zamen koopen hadden ze hem gezegd. De heer pastor weet ook den naam niet van dien derden heer, doch 't is voorzeker iemand die te Ardoye veel te zeggen heeft. Ik leef dus ten volle op hoop en gij ook voorzeker; ik weet natuurlijk niet als het orgel in de eerste dagen zal gecommandeerd worden doch 't zal toch zekerlijk voor u zijn. - Wanneer zult gij de facade pijpen kunnen leveren voor onze orgelkas? Ik zal u dus na uwe terugkomst van Luxemburg aanstonds verwachten om het orgel in orde te brengen. Wie weet hoevelen er nog afkomen om het orgel na te zien. Beste groetenissen aan u allen haastig gekrabbeld. 21) ; briefkaart van koster Basyn aan Anneessens Wij allen wenschen aan u en aan gansch uw huisgezin een zalig en voorspoedig nieuwjaar. Het is te hopen dat uw menagie nog met een of twee kleintjes zal aangroeien. Ik heb aan den statieoverste gereclameerd op de verzendingskosten der kisten naar Dottignies en heb 6,30 fr. terugontvangen die ik ter uwer beschikking houd.- Wanneer komt gij nu het orgel in orde

15 stellen? 't Is toch spijtig dat wij zulk een goed orgel hebben en ik altijd op een valsch orgel moet spelen In al de spelen zijn er valsche noten - Ik verwacht u zonder fout.* *Kom maar gauw af, want het is noodig 22) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Van deze week heeft de wijding der Kerk plaats gehad te Cortemarck en volgens ik vernomen heb, zal men al gauw, schikkingen nemen voor het plaatsen van een nieuw orgel. Men is mij komen inlichtingen vragen nopens de verschillige orgelmakers. Ik heb u warm aanbevolen en ik ben omtrent zeker dat gij de voorkeur zult bekomen. Het ware misschien best voor u van niet rechtstreeks naar Cortemarck te gaan. In alle geval moogt gij niet laten kennen dat gij van mij ingelicht zijt. Ware het niet beter dat gij in de eerste dagen naar Handzame kwamet om ons orgel te stemmen? Gij zoudt dan mogen zeggen dat gij hier geweest zijt en dat gij van de gelegenheid gebruikt maakt om eens te zien als men te Cortemack niet van plan is om in de opgedane kerk een orgel te plaatsen Ik zal u zonder fout, in de eerstkomende dagen verwachtende zijn.- Mr Ghesquiere leeraar aan de normaalschool te Thourout, zal in de eerste weken ons orgel komen bespelen en onderzoeken. Tot in 't korte dus. Uw genegen vriend 23) ; postkaart van de West-Vlaamse Electriciteitsmaatschappij aan Anneessens; typoscript Dixmude, den 3/7/25 Mynheer, Als antwoord op uw geeerd schryven van 3/7/25, hebben wij de eer U te laten weten dat de electrische stroom te Handzaeme zal verdeeld worden onder den vorm van: driephasigen wisselstroom 50 perioden 220 volts tusschen phazen. Aanvaard, Geachte Heer, de verzekering onzer oprechte hoogachting W. Vl. ELEKTRICITEITS Mij De Hoofd-Ingenieur, [get.] Joseph Petre 24) ; brief van koster Basyn aan Anneessens De electrische leiding is reeds gedaan in de kerk en waarschijnlijk zullen wij de verlichting hebben vóór het einde der maand; immers de openbare verlichting is reeds sedert eenige dagen in gang en van toekomende week af zal de verbinding gedaan worden met de huizen en gebouwen. Wil dus, zoo gauw mogelijk, den ventilateur voor het orgel leveren en plaatsen. De leiding voor den ventilateur is gereed. De heer Pastor heeft mij verzocht u hiervan te verwittigen. Nopens het orgel van Cortemarck weet ik geen nieuws. Doktor Jacques is erg ziek en hij heeft over veertien dagen eene operatie onderstaan. Dit zou de zaak wat kunnen vertragen. Van zohaast ik

16 iets nieuws verneem zal ik het u schrijven. Ik zal u in 't korte verwachten en bied u mijne genegenste groeten aan 25) ; brief van J. Anneessens aan koster Mijnheer, Goed uwen brief van 21 ste dezer ontvangen, mij de bestelling meldende van den ventilator; ik bestel hem per zelfde post. Jammer dat Eerweerde Heer Pastor hem niet vroeger besteld heeft, ik zou hem seffens kunnen plaatsen hebben. Ik vraag dat men de bestelling ervan zooveel mogelijk zou bespoedigen, gelief mij te verwittigen zoohaast hij toekomt. Hierbij twee devis, gelieft ze den Eerweerden Heer Pastor voor te leggen, en er mij een door hem geteekend terug te bezorgen. Ik vraag U den Eerweerden Heer Pastor mijn over te zeggen, en bied U mijne vriendelijke groeten aan. 26) ; bestek/contract voor het plaatsen van een electroventilator; typoscript; 1 door beide partijen ondertekend exemplaar en 1 doorslag [gedrukt briefhoofd Jules Anneessens-Tanghe] Kerk van HANDZAEME. Tusschen Eerweerde Heer PRIEM, Pastor, handelende in naam der kerkfabriek, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: Den orgelmaker verbindt zich een geruchtloozen ventilator te plaatsen. Hij zal in overvloed wind geven zelfs in volle spel. Hij zal komen van het Huis Meidinger, Basel; hij zal 1430 toeren per minuut draaien, volgens courant triphasé, 50 perioden 220 volten. Het plaatsen zal zoo geschikt zijn, dat, in geval er geen stroom is men onmiddellijk kan blazen met het oud stelsel, zonder eenige verandering. Het leveren en plaatsen van ventilator-dynamo-valve-verbinding van windbuizen enz. enz. het leveren en plaatsen van de electrieke draden tot aan de motor, is ten laste der kerkfabriek. Prijs voor bovenbeschreven werk DRIJ DUIZEND ZES HONDERD frank. Gedaan in dubbel te Meenen den 22 November Voor de kerkfabriek. Den orgelmaker. [get.] V. Priem past Jules Anneessens. Handzaeme 27) ; "Confirmation de commande" van firma Meidinger (Basel) aan J. Anneessens 28) ; factuur van firma Meidinger 29) ; document van inklaringstaksen door kantoor Natural - Le Coultre (Brussel) 30) ; kwijtschift van J. Anneessens voor de ventilator, fr.; in 2 exemplaren, met zegels 31) s.d. [=1926]; kaartje van pastoor Priem aan Anneessens [de blijkbaar zuinige pastoor gebruikte als "papier" de blanco achterzijde van een nieuwjaarskaartje van onderwijzer C. Maes voor het jaar 1926; met "orgelpijpen" zijn de sierpijpen in het front bedoeld]

17 Mynheer, Daar ik nog geen Kwittantie heb van de orgelpijpen, 't zy 3750 fr., bid ik u met keerende post er eene te zenden (8 feb. 1924): 't bedrag der timbers moogt gy voegen by de kosten van onderzoek van den orgel toekomende maal. Hoogachtend V. Priem p. 32) ; dubbel (doorslag) van een kwitantie (geantedateerd, cfr. vorig schrijven) van Anneesens Ontvangen van de kerkfabriek van Handzaeme, de som van DRIJ DUIZEND ZEVEN HONDERD VIJFTIG frank, voor het leveren en plaatsen der façadepijpen van het orgel der kerk. Meenen, den 8 Februari ) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Hierbij twee rekeningen - eene van Emile Verhaeghe timmerman ten bedrage van 5 fr. en eene van Alfons Vuylsteke metser, ten bedrage van 12,50 frs.- Deze beide rekeningen heb ik zelf betaald.- De som van 17,50 fr. zal dus aan mij moeten terugbetaald worden. De ventilateur doet goede zaken. Ik heb het zoo verwacht want hij is goed gesmout geweest.- Zijt gij nog altijd onthouder?- Ik vrees dat gij aan de bekoring niet altijd zult kunnen weerstaan. Beste en genegene groeten 34) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Hierbij zend ik u twee programma's van inhuldigingen van nieuwe orgels. Ik ben te Cortemarck gaan luisteren. Het orgel is niet te vergelijken aan het onze te Handzaeme. De Voorzitter der kerkfabriek vroeg mij wat ik dacht van het orgel te Cortemarck. Ik heb hem geantwoord dat het van veel minder kwaliteit was dan het onze en hij antwoordde mij dat hij mijn gedacht ook deelde. Wanneer komt gij eens naar Handzaeme om het orgel te stemmen? De hoogste sol van de voix humaine speelt niet meer; ik denk dat er eene nieuwe lame zal moeten ingezet worden. Vergeet ook niet de reeds lang beloofde pijp voor de hoogste sol van den violon mede te brengen. Beste en genegen groeten 35) ; naamkaartje "Alf. Basyn-Matten / statiestraat / Handzaeme" aan J. Anneessens Het kerkorgel is noodig eens goed nagezien. Verschillige koppelingen werken niet meer goed en sommige spelen kunnen niet meer getrokken worden zonder dat er andere spelen medegaan. De wind lost ook fel waar hij in het secreet gaat en ik weet niet wat er te doen staat om dit te verhelpen. Mag ik u in de eerste dagen verwachtende zijn om alles weder in orde te brengen? Genegene groeten

18 36) s.d.; naamkaartje ut supra van koster Basyn aan Anneessens Ik ben geheel verwonderd dat gij het orgel nog niet komen stemmen zijt. Gij hadt nochtans beloofd van telken jare rond mei en rond Kerstdag te komen. Mag ik u in de eerste dagen verwachten? Genegene groeten en tot in 't korte. 37) ; postkaart van koster Basyn aan Anneessens Alles is in orde - Gij moogt, zoo gauw mogelijk, de soupappen van de pompen vernieuwen.- Er is geen wind meer genoeg om met volle spel te spelen- Er zijn ook drie spelen die niet medegaan met de forté générale en andere die, wanneer zij getrokken zijn, wat gefluit laten horen. Gelief dus te zorgen dat alles spoedig in orde gesteld wordt. Genegene groeten 38) ; brief van koster Basyn aan Anneessens Reeds lang heb ik van u geen nieuws meer ontvangen en ik dacht altijd dat gij den eenen of anderen keer naar hier gingt oversteken om over de zaak van het stemmen van het orgel te spreken; doch ik was in mijne verwachting bedrogen en ik wacht nog. Vandaag heb ik aan den heer Pastor over het accordeeren van het orgel gesproken. Hij vroeg mij wanneer het orgel voor de laatste maal gestemd wierd en ik heb hem geantwoord dat het moest in de eerste helft van het jaar 1930 zijn. Hij heeft mij gelast u te vragen van het orgel regelmatig tweemaal 's jaars te willen komen stemmen en hij zal eens onderzoeken wanneer hij u laatst betaald heeft.- Ik heb daar niets op geantwoord daar gij mij vroeger hebt laten weten dat gij nooit iets ontvangen hebt. Ik denk toch dat de zaak nu geheel in orde zal komen. In alle geval verwacht ik van u daarover een klein woordje en hoop ik dat gij in 't korte eens naar hier zult oversteken. Genegene groeten 39) ; factuur (briefdoorslag) van Anneessens, 75 fr. voor een stembeurt op ) ; naamkaartje van "M. Basyn-Ampe / Koster / Handzame" (zoon van vorige koster?), aan Anneessens Mijnheer, Zoudt U willen de goedheid hebben naar onzen orgel te komen zien. Mijnheer Pastoor zou graag hebben dat U eerst eens bij hem gaat om een akkoord te maken voor het onderhoud van den orgel Het is den Eerw. Heer Van Kemmel, die nu pastor is Beste groeten M. Basyn 41) ; postkaart van pastoor Van Kemmel aan Anneessens Geachte Heer, Maandag, Dynsdag en Woensdag aanstaande schikken niet om aan het orgel te werken, daar er diensten zijn.- De volgende dagen

19 schikken goed voor ons, indien er van uwentwege geen belet is. Hoogachtend, K. Van Kemmel pastor Handzame 42) ; bestek/contract voor een grote onderhoudsbeurt; 1 origineel door beide partijen ondertekend + 1 doorslag [briefhoofd Jules Anneessens-Tanghe] Parochiale kerk van Handzaeme. Tusschen Eerweerde Heer Van Kemmel, handelende in naam der kerkfabriek eenerzyds, en Jules Anneessens orgelmaker te Meenen anderzyds, is overeengekomen als volgt: 1/ Gansch het orgel zal gekuischt worden. 2/ De pypen zullen uitgenomen worden en gekuischt. 3/ Gansch het orgel zal gestemd worden. 4/ Het mekanisme zal goed in orde gebracht worden. 5/ Al de onkosten zyn ten laste van den orgelmaker, uitgenomen het licht dat men zoude kunnen noodig hebben, en 't gebruik van ventilator gedurende het stemmen. 6/ Prys: franken. Gedaan in dubbel te Meenen, den 11 April Voor de kerkfabriek. Den orgelmaker. [get.] K. Vankemmel pastor Jules Anneessens 43) ; postkaart van pastoor Van Kemmel aan Anneessens Geachte Heer, Mag ik Ued. verzoeken een kwijtschrift af te zenden der herstellingen gedaan aan den orgel te Handzame verleden jaar. De som bedroeg 2300 fr.- Ik heb het noodig voor de rekening der kerk in te dienen. Hoogachtend en besten dank. K. Van Kemmel pastoor Handzame 44) 23 dec. 1939; kwijtschift (doorslag) van Anneessens voor herstellingswerken, fr. 45) ; postkaart van aan Anneessens [het betreft wel degelijk de oude koster Alfons Basyn; zijn zoon (cfr. 1938) was misschien afwezig wegens de oorlog] Geachte Heer en Vriend, Wij zullen u vóór Kerstdag verwachtende zijn om het orgel te akkordeeren en er de noodige verbeteringen aan te doen- De si b van de onderste octaaf van den monter speelt sedert geruimen tijd niet meer en ik denk ook dat er wind van den blaasbalg verloren gaat. Wij allen zijn gedurende den oorlog samen gebleven en tot op heden gaaf en gezond. Wij hopen ook dat bij u alles goed gaat Genegenste groeten 46) ; postkaart van pastoor Van Kemmel aan Anneessens Geachte Heer, Mag ik Ued. beleefd vragen iemand in de eerste dagen naar Handzame te zenden om aan het orgel der kerk eenige kleine herstellingen te doen. Hoogachtend K. Vankemmel

20 pastoor Handzame 47) ; postkaart van pastoor Van Kemmel aan Anneessens Geachte Heer, Een kleine herstelling aan den orgel. Ook iets aan de soupapen. Mag ik iemand verwachten om het orgel in orde te brengen. Hoogachtend. K. Vankemmel pastoor Handzame 48) ; postkaart van pastoor Van Kemmel aan Anneessens Geachte Heer, De gedane herstelling heeft het orgel niet verbeterd. Ik durf Ued. beleefd verzoeken nog eens terug te komen. Hoogachtend K. Vankemmel pastoor 49) kladblaadje "Handzame july 47"; notities van J. Anneessens, hoofdzakelijk over de pneumatische tractuur ("relais", "blaasbalgskes" etc.) BIBLIOGRAFIE * over voormalige orgels * 1) P. François : Brugse Orgelmakers, tweede aflevering, in Biekorf, jg. XLIX/7-8, Brugge, 1948; blz. 161 : De oudstgekende vertegenwoordiger van deze orgelmakersfamilie te Brugge, SIMON GERARDUS HOOGHUYS, [...] Orgelherstellingen werden hem volgens de kerkrekeningen betaald te Handzame (1837), [...] 2) A. Verberne : HOOGHUYS, Simon Gerard, in Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel, 1972, kol ; [citaat van het werk te Handzame, met P. François (cfr. supra) als bronverwijzing]. 3) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert - Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Nieuwe Orgels geplaatst vóór oorlog hierin : 6. Handzaeme 4) Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); de lijst "Nieuwe orgels" vermeldt - Handzame (vernield in 14-18)

21 * over het huidig orgel * 1) tijdschrift Musica Sacra, jg. XXXVI/1, maart 1929, Vlaamse editie, blz. 56 : LIJST der nieuwe orgels, geleverd door het huis Jules ANNEESSENS te Meenen, in vervanging van deze welke door den oorlog vernietigd werden, aan 't front in WEST-VLAANDEREN. [...] 16. Handzame 2 Kl. 19 sp. 2) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert - Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Lijst der Nieuwe Orgels geplaatst sedert den oorlog door het Huis Jules Anneessens-Tanghe, Meenen, gesticht in 1905 hierin : 21. Handzaeme - Lijst der Ventilators hierin : 62. Handzaeme

22 ICONOGRAFIE Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. & Verschraegen, H. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Torhout; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1976; blz , HANDZAME, kerk Sint-Adriaan Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché M45476 (1968). KIK-IRPA, Brussel