VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit AVELGEM Gemeente OUTRIJVE Parochiekerk Sint-Petrus (Sint-Pietersstraat, z.nr.) KERK Parochie en kerk Een kerkje te Outrijve wordt reeds in de X e eeuw vermeld. Van de XII e eeuw tot de Franse Overheersing valt de parochie onder het patronaat van de Gentse Sint-Pietersabdij. De vroeg-gotische resten die thans in het huidig gebouw geïntegreerd zijn dateren van de XIII e eeuw. De toren dateert waarschijnlijk uit de XIV e eeuw; versterkt in Wijzigingen op eind XV e e. (noord- en zuidkapel; enkel de laatste is bewaard), (zuidbeuk, westgevel, koornis), 1788 (bakstenen noordbeuk). Verder sacristie van 1904 en kleinere verbouwingen in In 1972 werden de bedakingen vernieuwd. Drie klokken uit resp. 1803, 1951 en Glasramen van 1900 e.v. Doopvont uit naar schatting midden XV e eeuw. XVIII e -eeuwse koorbank en predikstoel. zie ook De kerk is niet beschermd als monument. ORGEL Auteur instrument : Pieter van Peteghem (Gent) Bouwjaar : 1741 Auteur orgelkast : niet bekend Het orgel is afkomstig uit de parochiekerk van Ouwegem (nabij Oudenaarde); het was wellicht voor die kerk gebouwd. De overplaatsing naar Outrijve is te schatten rond 1867 (in dat jaar werd een nieuw orgel gebouwd in Ouwegem). Verdere historiek : - lichte aanpassing bij de overplaating naar Outrijve, en toevoeging van een strijk-register door K. van Thuynen (een totnogtoe niet bekend orgelbouwer) , stembeurt door P. Haelvoet (Kerkhove) , nieuwe blaasbalg, installatie occasie-klavier en kuisbeurt door Th. Delmotte & zoon (Doornik) , door oorlogsfeiten : beschadiging van enkele pijpen , herstellingen door Fr. Joris (Ronse) , herstellingen door P. Anneessens (Menen) , herstellingen door Ph. Busschaert (Kortrijk)

2 INSTRUMENT Dispositie (huidige samenstelling) Prestant Doublette Nasard Gambe (4') Cymbale Trompette bas Cornet Bourdon Flute Fourniture Trompette sup [vacat] huidige klavieromvang : C - b 2 (in origine C.D - c 3 ) aangehangen pedaal : C - c 0 Huidige toonhoogte: de A komt overeen met een G# à 450 Hz Klaviatuur in origine ingebouwd aan de rugzijde; in 1922 werd een kleine vrijstaande speeltafel voor de (achteruitgeschoven) orgelkast geïnstalleerd; in 1989 werd de oude situatie weer in voege gebracht Pijpwerk + front - opstelling : C#-kant links van het klavier, C-kant rechts (de grote C van Prestant en van Doublette staan evenwel toch links wegens afwezigheid van de C#); in elk veld 10 pijpen (7 van Prestant en 3 van Doublette) C F D# G A B C c# 0 D# b 0 c 1 E d 0 D c 0 D E F# A# G# - C, D enz. (onderlijnd) = van Doublette 2 - metaal in hoge lood-legering; allen met spitslabia; tamelijk dunne kernen, weinig welving - in origine met tinfolie; thans met chroom-verf ingestreken (Busschaert, 1998!) - opengestemd (lichte toonverhoging) + binnenpijpwerk - de metalen pijpen zijn niet of weinig ingekort (cfr. huidige diapason); meestal zijn incirkelingen (plaatlengteaanduiding van de pijpenmakers) zichtbaar; steile kernen; de opsneden zijn niet al te zeer gewijzigd - behoudens andersluidende vermelding is het pijpwerk van P. van Peteghem; gehamerd lood Prestant 4 v : de 24 grootste pijpen in het front, de overige 24 op de lade; mogelijks ouder pijpwerk, door Van

3 Peteghem gerecupereerd (zwaarder metaal) Cornet 5 r : op één centraal geplaatste verhoogde bank; 24 tonen (ab c# 1 ); vrij enge mensuren; heel dunwandig pijpwerk; 8'-gedekt; wijde 4'-prestant, 2 2 /3', 2' en 1 3 /5' nog iets wijder; stemranden beschadigd, uitgeplooide stemlappen etc.; veel kernprikken later bijgemaakt Bourdon 8 v : - 16 eiken gedekten (5 + 5 aan de zijkanten en kleine centraal achter front); geen verlijming met tand en groef (ongebruikelijk bij Van Peteghem, dus mogelijks niet-origineel) - verder 32 metalen gedekten met verschuifbare hoed, op de windlade (w.o. 1 op een blokje met conduct) Doublette 2 v : mogelijks ouder pijpwerk, door Van Peteghem gerecupereerd (zwaarder metaal); de 6 grootste pijpen staan in het front, de overige op de lade; een 10-tal pijpen zijn niet origineel (o.m. de 5 kleinste die uit fabriekspijpwerk bestaan) Flute 4 v : origineel? lijkt eerder 19 de -eeuwse Van Peteghemfactuur; volledig op de windlade; metalen gedekten met verschuifbare hoed, verder 42 roergedekten; de roeren zijn ingekort Nasard 3 v : roergedekten, smalle en lange roeren, L roer = ca. 1/3 L corpus, ø roer = ca. 1/4 ø corpus; verder 20 open fluiten (mensuur zoals in Cornet) [Gambe 4 v] : niet-originele strijker, fabriekspijpwerk; in origine stond op deze plaats waarschijnlijk een Tierce Fourniture 2 r : origineel; enge mensuur Cymbale 2 r : nieuw pijpwerk door Busschaert geplaatst Oorspronkelijke samenstelling Fourniture + Cymbale: C c# 0 c# 1 c# 2 2 /3 1 /2 1 /3 1 /4 1 1 /3 1 2 /3 1 / /3 1 2 / / /3 Trompet 8 v, bas & sup : sporadisch oude toon-inscripties; de grootste hebben een blikken ondertrechter met een loden boventrechter; de blikken gedeelten werden in 1989 met alu-brons ingestreken; enkele van de grootste bekers zijn gekropt; verder bekers volledig in lood; er zijn nog plaatlengte-incirkelingen waarneembaar in de bekers, deze wijzen uit dat de pijpen slechts sporadisch ingekort werden; wel zijn er ooit al uitlengingen gebeurd + er zijn thans overal expressions aanwezig; brede cylindrische koppen, afgeschuind (Forceville-stijl); vertinde lepels in romantische stijl, tongen id. (nieuw, Busschaert), eveneens overwegend nieuwe stemkrukken,

4 sporadisch zijn nog oude aanwezig Windlade - de originele indeling van de windlade (en dus ook van het front)is behouden gebleven C D# F G A B c# 0 b 2 c 3 c 0 A# G# F# E D - kader met zwaluwstaart-verbindingen - de tafel is gebarsten; bij herstellingen zijn allerlei kunststoffen en ringen aangebracht, maar niettemin is er nog veel verlies - gespijkerde pijpstokken - conducten van Cornet-bank lopen loodrecht naar beneden; ø conduct = 18 mm - originele ventielen, ingelijmd; nieuwe staalveren - pulpeten, schalmstokjes enz zijn nieuw, er is veel materiaal in kunststof aangewend - het etiket met de Van Peteghem-signatuur is thans niet meer aanwezig (zie onder Bibliografie, nr. 4) Enkele afmetingen van windlade: - Lengte = 144 cm Breedte = 69 cm - cancelhoogte = 50 mm - dikten : tafel = 9 mm / slepen = 6 mm / pijpstok = 22 mm - breedte slepen (in mm): Corn 35 Flute 50 Cymb 25 Prest 40 Nasard 40 Tromp B 35 Bourd 45 Tierce 40 Tromp S 32 Doubl 35 Fourn 30 - breedte pijpstokken (in mm): Corn 60 Flute 65 Cymb 45 Prest 60 Nasard 63 Tromp 120 Bourd 70 Tierce 60 Doubl 55 Fourn 50 - pijpstok rooster = 125 mm dikte rooster = 10 mm + ventielkas binnenmaten: Hoogte = 62 mm Diepte = 205 mm (incl. voorslag) voorslag = ca. 15 mm dik bodem = 18 ventiel: Lengte = ca. 140 mm Hoogte = 17 mm + Cornet-laadje Lengte = 61 cm Breedte = 18 cm Hoogte = 27 mm pijpstok rooster = 88 mm dikte rooster = 10 mm conducten van lade naar cornetbank : Ø 18 mm Tractuur - origineel wellenbord, bevestigd onderaan de ventielkas - geen abstracten meer aanwezig, thans ijzerdraad (nieuw) - registertractuur met ijzeren walsen: = 18 x 18 mm - aan elke zijde van het klavier 6 registergaten

5 Windvoorziening - magazijnbalg; vermoedelijk nog de balg door Delmotte geplaatst in 1905 (etiket van de firma Delmotte nog aanwezig) - electro-ventilator (installateur niet bekend) ORGELKAST - 4-voets meubel, balustrade-type - de orgelkast was in 1905 achteruitgeschoven om de klaviatuur aan de frontzijde te kunnen brengen; in 1989 werd deze wijziging weer ongedaan gemaakt - meubel in eikenhout, paneelwerk (rug- en zijwanden) en dak in grenenhout - was in origine geschilderd; thans opnieuw geschilderd in gebroken wit (vermoedelijk niet originele kleur) - blindering in lindenhout (aangetast) - het meubel is nog enigzins vervuild - het dak is niet goed dicht HUIDIGE TOESTAND - bespeelbaar - niet ten gronde gerestaureerd; enkel de meeste parasitaire gedeelten (bijv. vrijstaande speeltafel van 1922) zijn verwijderd en de mechaniek summier geregeld data onderzoek - febr (in loco) - maart 1989 (in atelier van restaurateur) ARCHIVALIA 1. Op het doksaal, naast de blaasbalg, bevindt zich een plank (d.i. vermoedelijk het paneel dat zich voorheen boven het klavier bevond) met daarop de volgende inscripties: * Het orgel is vermaakt geweest in [onleesbaar] door Jooris van Ronsse voor den prijs van 600 frs. daarbij 700 frs. voor het klavier van vooren te brengen Outryve 11 oogst 1922 L L... [onleesbaar] koster met in de rand {geschonden door de beschieting in 1918 * elders op dezelfde plank: - gekuist door firma Anneessens Menen in mei nazicht 5 nov door fa. Anneessens

6 2. Parochiearchief Outrijve, bewaard in de pastorij Liber Memorialis niet gepagineerd; bovenaan de bladzijde gedateerd Herstel van het orgel - HET OUD ORGEL VAN OUTRIJVE Het werd gebouwd door de vermaarde orgelfabriek Van Peteghem van Gent. Hoe oud het is, is moeilijk te achterhalen, waarschijnlijk rond [niet ingevuld] Het werd immers afgekocht van de kerkfabriek van Auwegem in Oost Vlaanderen, door toedoen van E.H. Buysens pastoor aldaar die op rust kwam naar Outrijve, dit voor de genadige prijs van 250 fr. Maar natuurlijk moesten orgel en orgelkast aangepast worden aan het doksaal van Outrijve en er werd een violegambaregister bijgevoegd door M. Karel Van Thuynen die de onkost brachten op nagenoeg 900 fr. In 1871 werd het hergeaccordeerd door een orgelaccordeur uit Kerkhove. Gedurende de oorlog werden verscheidene orgelpijpen bij de beschieting doorschoten en beschadigd en werden hierdoor buiten gebruik gesteld. In 1922 werd het hersteld door de Gebroeders Joris uit Ronse. Dan werd ook het orgelklavier, dat langs achter stond, naar voor gebracht. Het orgel zelf, dat in de balustrade van het doksaal was ingewerkt, werd achteruitgeschoven. Daardoor moest het kunstvol beeld van Koning David die de harp speelt, uit lindenhout gesneden, van de voorkant verdwijnen, en werd bovenaan, tussen de orgelpijpkasten geplaatst, waar het maar moeilijk zichtbaar was. Zo heeft het bijna 40 Jaar gespeeld. In 1961 werd het grondig hersteld door de bekende orgelbouwer Mr Anneessens uit Menen. De orgelkas, de vier gesneden beelden: drie engelkoppen en het beeld van koning David werden afgewassen, hersteld, herschilderd, en en weer op hun vroegere plaats aangebracht. Dit werk heeft ongeveer fr. gekost. Door zijn eigenaardige en warme klank, eigen aan zeer oude orgels, heeft het orgel van Outrijve thans de aandacht getrokken van de Orgelcommissie, die het onder de merkwaardigste oude orgels heeft gerangschikt, bijzover dat de Belgische Radio en Televisie het waardig heeft geacht op Dinsdag 5 December 1962 een klankopname te verwezenlijken in de oude mooie St Petruskerk van Outrijve. BIBLIOGRAFIE a) bibliografie Outrijve 1) anoniem [= H. Bierre] : Autryve, zijn gewezen kasteel en zijne kerk, Gent, 1872, fac-simile reprint Flandria Nostra, Torhout, 1982; blz : Orgel. De rekeningboeken der kerk laten veronderstellen dat er vóór

7 het jaar 1827 in de kerk van Autryve geen orgel was. Men leest immers in den rekenings register van dat jaar: "Betaeld aen den heer pastor der gemeente de som van dreihonderd guldens nederlandsch over door hem gedaen verschot voor het stellen van eenen orgel op den doxal." Dit orgelken was wel om te beginnen. Doch allengskens liet het te wenschen. Toen men dan de gelegenheid vond om den orgel van Auweghem, waar de broeder van M. Constant Buysens pastor is (1), te bekomen aan genadigen prijs, men kwam overeen dien orgel te koopen en men betaalde 250 fr. (1) De heer pastor Buysens geeft zijn ontslag en komt wonen te Autryve als habituant. Maar natuurlijk orgel en orgelkas moesten gepast worden voor den doxal van Autryve, en aldus komt het dat de herstelling en het bijvoegen van eenen zoo genaamden violegamba-register door Carel van Thuynen den onkost brachten op nagenoeg 900 fr. Men houdt staan dat dit orgel komt uit de vermaarde orgelfabriek Van Peteghem van Gent. Het spel is wat te straf voor de kerk. Het werd nog verbeterd in 1871 wanneer een orgelaccordeur van Kerkhove den ouden orgel die nog gebleven was overnam, mits zekere som te betalen en den nieuwen orgel te accorderen. Vijf gesneden stukken versieren de kas, te weten drie engelkoppen, een David spelende op de harp, en een engelken de mate slaande. 2) G.F. Tanghe : Parochieboek van Autryve, Brugge, s.d. [= kort na 1872]; blz : [voetnoot 2] De kostery wierd reeds in 1642 door een lid der familie Duponcheel bediend, en is er tot hedendaegs in gebleven. Thans is deze in het bezit van d'heer Henry Duponcheel. Men beweert dat deze familie afstamt van eenen spaenschen officier, die in dienste by den graef d'egmont geweest zynde, zich tusschen de jaren 1560 en 1590 te Autryve vestigde. 3) Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; + Deel 2 (Kuurne tot Zwevegem), Kortrijk, 1983; blz. 302 : Op het 18 e -eeuwse doksaal werd omstreeks 1827 een orgel geplaatst, kort nadien vervangen door een orgel, vermoedelijk gebouwd door Van Peteghem uit Gent, afkomstig uit de kerk van Auwegem. (46) (46) BIERRE Deel 3 (Synthese), Kortrijk 1984; blz , in 15. Orgel en Orgelbouwers; blz. 578 : De verbetering van het orgel van Outrijve werd in 1871 aan een vakman uit Kerkhove toevertrouwd. (H. BIERRE, Autryve, 155.) 4) R. Witdouck : De parochiekerk van St.Pieters - Outrijve / en haar kunstschatten; uitg. pastorij Outryve, s.d. [ca.

8 1991], 24 blz., ill. blz. 8 : afbeelding van het orgel in zijn huidige toestand; blz. 9 : afbeelding van het gedeeltelijk leesbare etiket dat zich in de ventielkas bevond vóór 1989; leesbaar is: P: V: Peteghem fecit i74i i74i blz. 11 : 3. KERKMEUBELEN Historisch van Peteghem-orgel In de kerkrekeningen van 1827 lezen wij dat de parochie Outrijve 300 Nederlandse gulden betaalt aan de pastoor om een orgel te installeren op het doksaal. Was er voor die tijd geen orgel in de kerk van Outrijve? Waarschijnlijk niet! Bovendien voldeed het nieuwe orgel niet, want een tijd later kreeg men de gelegenheid om het orgel van Ouwegem te kopen tegen de genadige prijs van 250 Belgische Franken. Pastoor Buysens van Ouwegem was in 1872 op rust naar zijn geboortedorp Outrijve teruggekeerd. Bij die verhuis verdwenen echter twee orgelregisters (Tertsfluit 1 1/5 en Cymbel 2 rang). Maar er werd een violegamba register aan toegevoegd. Verder moest het orgel en de orgelkast aan het doksaal worden aangepast. Samen met de herstellingen kostte dit aan de Kerkfabriek 900 B.F. H. Bière, die in 1872 een monografie over de kerk en het kasteel van Outrijve publiceerde, vertelt hoe men in die tijd staande hield dat dit orgeltje afkomstig was uit het Van Peteghem-bedrijf te Gent, een vermaard orgelbouwersgeslacht. Blijkbaar was men dat vergeten of wist men het niet zeker. Gedurende de oorlog werden verschillende orgelpijpen bij de beschieting erg beschadigd en bleef het instrument buiten gebruik tot het in 1922 hersteld werd door de gebroeders Joris uit Ronse. Meteen werd het klavier dat achteraan stond naar voor gebracht en het orgel dat in de ballustrade van het doksaal was ingewerkt achteruit geschoven. Daarvoor moest het kunstvol beeld van Koning David die de harp

9 bespeelt, uit het fronton verdwijnen. Het werd bovenaan tussen de beide orgelpijpkasten geplaatst waar het moeilijk zichtbaar was. Zo bleef het orgeltje bijna 40 jaar bespeeld. Ondertussen wist men zeker dat het orgel in 1741 was gebouwd door P. van Peteghem. Naam en datum vond men gesigneerd in de kleppenkast. Het is één van de eerste die deze beroemde orgelbouwer vervaardigde, hoogstwaarschijnlijk bestemd voor de begijnhofkapel te Gent. In 1961 werd het instrument hersteld door Aneessens uit Menen. Zowel orgelkast, als de houtgesneden beelden moesten worden gereinigd, herschilderd en op hun vroegere plaats heraangebracht worden. Dit werk kostte omtrent BF. In werd het ganse orgel in zijn oorspronkelijke toestand heropgesteld in de ballustrade. De ontbrekende spelen werden bijgemaakt. Gedurende de restauratie werden de oorspronkelijke kleuren teruggevonden, toen het orgel in neoclassicistische stijl geschilderd werd. Trouw aan de geest van die tijd werd het instrument opnieuw in de juiste kleurschakingen gezet. Daarmede is het orgel van Outrijve het oudste bewaarde Pieter van Peteghem-orgel. Beschrijving en dispositie: Eénmanualig balustrade-orgel met aangehangen voetklavier, prestant 4'; oktaaf 2'; Nazard 2 1/3'; Mixtuur 2 rang; Trompet 8' Bas; Cornet 5 rang; Bourdon 8'; Roerfluit 4'; Gamba 4'; Cymbel 2'; Trompet 8' supenus. Aantal pijpen 648. [tekst letterlijk overgenomen, met schrijffouten] b) Algemene bibliografie 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgues [etc.], Antwerpen, 1865; fac-simile reprint ed. Frits Knuf, Amsterdam, Werklijsten van de orgelmakers Van Peteghem, blz : Ouwegem is niet aan te treffen in deze werklijsten (ook niet in een eventueel oudere en/of verfranste schrijfwijze als b.v. "Auweghem") Op blz. 196 is vermeld "Ondegem [sic] 1767, 16 reg., fl. 900;" maar hiermee is Oudegem bij Dendermonde bedoeld. 2) G. Moortgat : Oude Orgels in Vlaanderen, I; uitg. Dienst Pers & Publikaties van de BRT, brochure nr. 21, Brussel 1964; - blz. 100: [inleidende tekst over de kerk]; verder Pieter van Peteghem bouwde dit orgel omstreeks Pas in 1870 werd het door deze kerk aangekocht. Het heeft 1 klavier, een aangekoppeld pedaal en een mechanische tractuur. De dispositie is als volgt: gedekt 8, trompet 8 (gehalveerd), octaaf 2, prestant 4, viola da gamba 4 (pas veel later aan toegevoegd), cornet 5 r, roerfluit 4, nazard 2 2/3 en vulwerk 2. Het orgel van Outrijve heeft in de loop der tijden slechts geringe wijzigingen ondergaan. Het werd gerestaureerd door

10 Anneessens. - blz. 101: afbeelding van het orgel, toestand in 1964, nog met de vrijstaande speeltafel in de balustrade. 3) R. Servais : Les facteurs d'orgues Delmotte / Cent ans d'activités en Tournaisis rélévées par leurs archives ( ); 2 vol., doctoraal proefschrift, UCL (Louvain-la-Neuve), mei 1986; Vol. I, onder C. Inventaire descriptif des activités des facteurs d'orgues Delmotte, zie blz : OUTRIJVE Le 20 novembre 1905, Théophile Delmotte & Fils placent un nouveau soufflet, installent un clavier d'occasion et nettoient l'orgue. Maurice Delmotte note dans le livre de comptes que l'instrument ne comporte qu 1 clavier. Ces travaux coûtèrent 525 fr, et les facteurs les garantirent un an. Malheureusement pour eux, le 28 juillet 1906, ils furent appelés pour un cornement: un oiseau [était] tombé dans un tuyau de trompette de sorte que les ordures étaient arrivées à la soupape. + verwijzing naar familiearchief Delmotte: L III, blz. 105 (= register werken Th. & M. Delmotte, ) Lc 14, blz. 281, 317, 331 (= boek met kopies van brieven door de Delmottes, jaargang 1905) 4) L. Lannoo & K. D'Hooghe : West-Vlaamse Orgelklanken, uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1997; hierin o.m.: L. Lannoo : West-Vlaanderen, een boeiend orgellandschap, blz ; - blz. 37 Het eerste orgel van Pieter d'oude dat we in de provincie aantreffen stond eigenlijk nog in een kerk van het bisdom Gent. In 1741 bouwde Pieter d'oude een orgel in de Sint-Pieter te Outrijve (Avelgem). Dit instrument werd in 1922 door de orgelmaker François Joris, met zijn zonen Edmond ( ) en Georges ( ), nagezien. Deze orgelmaker, die oorspronkelijk afkomstig was van Zichem, vestigde zich ca na zijn opleiding bij de orgelmaker Charles Anneessens ( ) - te Ronse. Een vrij ongunstige revisie, wellicht het laatste werk van orgelmaker Philippe Busschaert (Kortrijk, ; leerling van Paul Anneessens van Menen) in 1989, kon het instrument niet in zijn oorspronkelijke luister herstellen. Het heeft volgende dispositie: (I/48) (links:) Prestant 4, Oktaaf 2, Nazard 2 2/3, Mixtuur II, Trompet bas 8; (rechts:) Cornet V, Bourdon 8, Roerfluit 4, Gamba 4, Cymbel II, Trompet sup. 8.

11 ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, - cliché A53727 (1943) KIK-IRPA, Brussel - clichés A53728 & A53729 (1943) KIK-IRPA, Brussel

12 - cliché B54129 (1943) KIK-IRPA, Brussel

13 - cliché M75286 (1971) KIK-IRPA, Brussel

14 2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen (ploeg orgelinventarisatie); tijdens de werken van frontzijde - rugzijde van de orgelkast (pijpwerk is in restauratie) - interieur; deels zicht op wellenbord - herstelde en verchroomde frontpijpen; lege Cornet-bank

15

16

17 3) foto Afdeling Monumenten & Landschappen (ploeg gebouweninventarisatie, A. De Gunsch), 2009