DIEST Begijnhof Sint Catharinakerk

Transcriptie

1 DIEST Begijnhof Sint Catharinakerk Bezoek aan het orgel in verband met het opstellen van een verslag voor het beheersplan 1. Bezoek op dinsdag 10 oktober Bericht over het orgel 2.1 Geschiedenis op basis van gepubliceerde bronnen In 1732 leverde Christiaan Penceler, destijds woonachtig te Meerhout een nieuw orgel. Het orgel was toen op een koorhoogzaal opgebouwd met het front van het hoofdwerk naar de kerkruimte gericht en met het front van het rugpositief naar het koor. De kast werd gemaakt van een bepaalde Van Rooy. Niet bekend is of het Willem van Roey, met die Penceler in Vorst-Kempen samenwerkte of Francis van Roy, schrijnwerker van Meirhaudt met die Penceler in Dessel samenwerkte. Het is niet duidelijk of het heir gaat om leden of dezelfde familie of gewoon om naamgenoten. De Luikse Arnold Graindorge ontving op 26 juli fl. voor herstellingswerken. Theodoor Smet uit Duffel verbouwde het instrument volledig in 1835 met behoud van de kasten en met veel pijpwerk van Penceler. De verplaatsing naar het doksaal achteraan in de kerk dateert waarschijnlijk van deze ombouw. Eind 19 -begin 20 eeuw zijn herstelwerken uitgevoerd waarvan de auteur tot nu onbekend is. In 1941 is een herstel en kuisbeurt door Gebroeders F. & A. Joris uit Zichem bekend. Onderhoudswerk is dan nog in 1969 door André Ceusters uit Averbode uitgevoerd en later nog door Martinus.., mogelijks Martinus Dryvers uit Kortenaken. De nu volgende informatie over archivalia en bibliografie zijn een uittreksel uit de twee volgende bronnen: A. Fauconnier & P. Roose, Het Historisch Orgel in Vlaanderen, (orgelinventaris) deel IIb, Provincie Brabant (arrondissement Leuven), uitg. Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur, Rijksdienst voor Monumenten- en Landschapszorg, Brussel 1977; zie blz & blz. XII afb. 19 B. Bruyninckx, De orgels van de stad Diest, uitg. Tiense Orgelkring, 2001, pp ARCHIVALIA Algemeen Rijksarchief van België, Kerkelijk Archief van Brabant, gepubliceerd in Taxandria, Tijdschrift van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring van de Antwerpse Kempen, XXXIV, 1962 als bijlage 10 van het artikel Vreemde Orgelmakers in de Zuidelijke Nederlanden gedurende de 17 e eeuw door G. Potvlieghe. 1

2 Citatie uit Bruyninx In 1732 stelde de Diestse notaris J. Hony (?) de overeenkomst op tussen de Jouffrouwen Maria Anna Paelemans, Maria Theresia Van Zurpele, Elisabeth Vander Maese ende Helena Van der Voort als hoofmeesteressen van de beggeynhove deser Stadt geassisteert van den Erw. Heer Lambertus Gysens pastoir van den Selven beggeynhove eenerzijds en Sr. Christianus Penceler ingesetene van Meirhaut anderzijds voorde bouw van een nieuw orgel in de begijnhofkerk. De orgelbouwer Penceler verbodn er zich toe te leveren ende in de kerkcke van den voors.beggeynhove te stellen een nieuw orgel, d welck sal moeten wesen van de volghende gesteltenisse, te weten de prestant van acht voetenn ende sal moeten bestaen in achtenviertighy pijpen op engels clawier. Bourdon sesthien voeten (nadien werd in de marge voor hier bijgeschreven) de holpijp sal bestaen in acht voeten, octaaf vier voeten. fluyt op vier voeten sprekende, superoctaef twee voeten, Quintfluyt bas dry voeten, Quintfluyt superius Sexquialter bas ende Superius ider dobel, sifflet geheel, tierze superius, cornet vier dobbel, mixture dry dobbel, cimbal twee dobbel, trompet bas, trompet superius, vox hulmana sprekende op acht voet, Dispositie voor het positieff. De prestant van het selven positief sal wesen van vier voeten, holpijp sprekende op acht voeten, Fluyt vier voeten, nazarn bas ende superius, octaef twee voeten, super octaef bas met tierce superius, vox humana bas oft cromorne bas ter keuze der eerste Comparanten (de begijnen), cromorne superius ende mixture twee dobbel tot dien sal den tweeden Comparant (Christiaan Penceler) moeten leveren ende stellen dry suffisante blaesbalcken ende voorts generaelijck alles soo van nieuwe secreten als andersints wat noodigh wesen sal tot het stellen inclues, behaudelijck dat twee blaesbalcken sullen moghen audt wesen nochtans suffisant ende het eyserwerck oock sal staen ten laste avn den geggeynhove waervan den tweeden Comparant nochtans het fatsoen sal moeten ordoneren Het orgel had dus volgens het contract de volgende dispositie Hoofdwerk C,D c Positief C, D c Bourdon 16 Holpijp 8 Prestant 8 Prestant 4 Holpijp 8 Fluyt 4 Octaaf 4 Nazarn bas & sup Fluyt 4 Octaef 2 Quyntfluyt 3 bas & sup Tierce sup. Tierce sup Super octaef (1) bas Sifflet Mixture II Mixture III Vox humana of Cromorne bas Cimbal II Cromorne sup Sexquialter II bas & sup Trompet bas & sup Vox humana 8 Het positief moest af zijn «lichtmisse eerstcomende ende het orgel kersmisse immediatelijck daer naer ende alsdan oock in de Casse te stellen, welcke casse die vahn het beggeynhoff sullen moeten leveren. 2

3 BIBLIOGRAFIE 1) E.G.J.Gregoir, Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz. 169 : "Smet-Van Tienen (Théodore), à Duffel.... «Voici les orgues construits par ce facteur :...; 1831, un orgue au béguinage à Diest,..." 2) H.V. Couwenbergh, L'orgue ancien et moderne, uitg. J. Van In, Lier 1887; blz. 83 : Zelfde vermelding als bij Gregoir. 3) J. Yernaux, Orgues et organistes du pays Mosan, (Extrait du Bulletin de la Société des Bibliophiles Liégeois), Tongres 1937; Annexe XIV Extrait du livre de comptes d'a. Graindorge, facteur d'orgues à Liège. blz.69 : "26 juillet. (=1810). Id. (=Réparation) orgue du béguinage de Diest, 1200 fl." 4) G. Potvlieghe, Vreemde orgelmakers in de Zuidelijke Nederlanden gedurende de 17de eeuw. Aantekeningen rond de ontmoeting Christianus PenceIer -J.B.Forceville, in Taxandria XXXIV (1962.), blz In dit artikel wordt het contract tussen C. Penceler en het bestuur van het begijnhof integraal weergegeven. 5.) T.J. Gerits, Nieuw licht op de orgelbouwer Christiaan Penceler, in De praestant, XVII jg. (1968), P :Werklijst: o.m. "1732: Diest, begijnhof. Nieuwbouw." 6) G. Potvlieghe : Penceler Christiaan in Nationaal Biografisch Woordenboek, Brussel "Nieuwe orgels v.penceler:..., Diest, begijnhofkerk (2 klav., 1732.)". 7) B. Bruyninckx : De orgels van de stad Diest, uitg. Tiense Orgelkring, Tienen, 2001; blz

4 2.2 Beschrijving instrument Type: orgel met 2 manualen (Rugpositief en Hoofdwerk) en aangehangen pedaal met 22 spelen mechanische tractuur speeltafel ingebouwd aan de voorzijde van het hoofdwerk Dispositie Rugpositief I Hoofdwerk II Bourdon 8 bas Bourdon 16 Bourdon 8 sup Montre 8 Salicional 8 sup Bourdon 8 Gemshoorn 8 Viola di Gamba 8 Prestant 4 Prestant 4 Dolce 4 Flûte 4 Flûte 2 Dolciana 4 Euphon 8 (bas) Doublette 2 Hautbois 8 sup. Fourniture Cornet Bombarde (16 bas) Bombarde (16 sup) Trompette basse 8 Trompette sup 8 Basson basse 8 Hautbois sup 8 Clairon 4 accouplement Speeltafel Aan de prospectzijde in het midden van de hoofwerkkast ingebouwd. Manuaalomvang : C - g''' Pedaalomvang : C g aangehangen aan manuaal II Klavieren vernieuwd : toetsbeleg manualen uit ivoor, halftonen ebbenhout Pedaal: in eik Binnenzijde van de speeltafel ( deksel, laat boven de manualen, bakstukken mooi gefineerd met palissander en een dunne omranding van geel/wit hout Gedraaide registerknoppen met porseleinen plaatjes, waarvan 7 los zijn (5 bewaard en 2 verdwenen) 4

5 2.2.4 Kast Originele 8 kast (Penceler/Van Roy 1732) voor het hoofdwerk in eik de achterzijde is ook met veel zorg afgewerkt en van lijstwerk voorzien. Originele 4 kast (Penceler/Van Roy 1732) voor het rugpositief in eik Snijwerk gedeeltelijk verguld (geschilderd) een aantal elementen van het blinderingswerk zijn verdwenen of losgekomen (1 is bewaard in het basement van het hoofdwerk) engelskoppen onder de toren Op het rugpositief zijn nog voetstukken aanwezig met een boring die een voormalige aanwezigheid van versieringen (vazen of vlampotten) aanduiden Windladen Hoofdwerk: 2 grote halve windladen van Smet 1835, in eik ventielkast aan de voorkant, maar met de opening naar achter gericht Rugpositief: 1 diatonische windlade van Smet 1835, in eik, ventielkast met recht opstaande ventielen In de ventielkast bevindt zich een etiket met de inscriptie Thedorus Smet fecit duffet Tractuur Toetstractuur: Volledig mechanisch, grotendeels van Smet 1835, behalve het wellenbord van de Pedaalkoppeling en de manuaalkoppeling Tractuur naar manuaal II via balanstoetsen, een tweede balans naar de voorkant werkend en groot wellenbord in eik, wellen in eik met eiken armpjes Tractuur naar het rugpositief via stekers in eik, houten winkel en wellenbord alle abstracten verlengd waarschijnlijk bij de ombouw voor de manuaalkoppeling Wellenbord pedaalkoppeling in den met houten wellen uit den en houten armpjes Registertractuur Volledig mechanisch van Smet 1835 Hand gesmede ijzeren wellen en armpjes in verbinding met eiken trekstangen, walsbanken in eik Windvoorziening Een magazijnbalg met 1 inslaande plooien, rechts van de hoofdwerkkast opgesteld Een regulatorbalg met één inslaande plooi, opgesteld in de onderkast van het hoofdwerk. Oude elektrische ventilator van firma Meidinger in een kast van zacht vezelplaten, naast de magazijn balg opgesteld. Houten windkanalen in den met blauw papier beplakt 5

6 De schakelaar zit rechts van de manualen aan de voorzijde van de hoofdkast Pijpwerk Algemeen De pijpen zijn van 3 verschillende makelij: - Penceler Smet Joris 1914 Alle houten pijpen zijn in eik. Specifiek Hoofdwerk Frontpijpen : Penceler; met krijtlijm gesoldeerd; latere toevoeging van snijbarden enkel 2 metalen pijpen zijn thans nog in het front opgesteld in de naar achter gebogen zijvelden = valse pijpen uit hout Binnenpijpwerk volgens de volgorde op de windlade Cornet : 5 koren; op aparte bankjes; 8'-koor: pijpwerk van Smet 1835, gedekte pijpen met verschuifbare hoed, de 15 kleinste zijn in flesvorm 4'-koor: Penceler + aanvulling van Smet 2'-koor: Penceler + aanvulling van Smet 2 2/3'-koor: Penceler + aanvulling van Smet 1 3/5'-koor: pijpwerk verdwenen Prestant 8: Penceler; er werden stemsleuven ingetrokken; de C#-pijp en enkele kleinste zijn aanvullingen van Smet of uit verdwenen Penceler spelen (Cimbal, Sexquialter) Bourdon 16: 2 laagste octaven in eik (Smet); de rest is nog van Penceler + enkele aanvullingen van Smet of uit verdwenen Penceler spelen Gamba 8: nieuw van Smet; werd later van snijbaarden voorzien Prestant 4: Penceler; 41 pijpen op de lade, de rest afgeleid of in het front Bourdon 8: ong. 10 eiken pijpen + het metalen pijpwerk zijn van Penceler Fluit 4: Penceler; baspijpen gedekt, de 19 hoogste zijn roergedekten in flesvorm Doublette 2: Penceler + aanvullingen van Smet Dolciana 4: nieuw (eind 19de eeuw?, zeker jonger dan Smet) Fourniture : op enkele pijpen van Penceler na, grotendeels van Smet; in de bas 4 koren (1 1/3', 1', 2/3' en 1/2'), in de discant 3 koren; het hoogste koor is volledig verdwenen Basson bas & Hautbois sup: van Th. Smet; zeer smalle trompetbekers, met tamelijk hoog tingehalte de onderstukken in blik bij de Basson Clairon 4 bas : Smet; bekers met blikken onderstuk en loden bovenstuk Trompette 8 basse et sup: Smet; bekers van tamelijk hoog tingehalte, waarvan de grootste van een kort blikken onderstuk voorzien zijn Bombarde 16 basse & sup: Smet; bij de 12 grootste = koppen in hout (kastanje?), gevat 6

7 Rugpositief in vierkante houten "kistjes", grenenhouten bekers (vermolmd) voor C H gedemonteerd en op het doksaal opgeslagen; verder zijn de grootste van een blikken onderstuk voorzien Frontpijpen: Oude frontpijpen van Penceler voor het middentoren, & vlakveld en 1 zijtoren; aan de andere zijde zijn de frontpijpen van het tussenveld als loze houten sierpijpen uitgevoerd (waarschijnlijk Smet). Binnenpijpwerk: Prestant 4: zwaar pijpwerk, hoog loodgehalte = Penceler; de pijpen zijn genummerd op het bovenlabium; 35 pijpen op de lade, de rest in het front; de aanvullingen (C# + de kleinste) zijn bijgebracht door Smet Gemshoorn 8: discant alleen; 31 conische pijpen, van Smet Bourdon 8: zwaar metaal, pijpen met korte hoeden = Penceler; enkele pijpen werden vernieuwd; 10 eiken baspijpen waarvan de 7 laagste van Smet en de 3 kleinste nog van Penceler zijn. De 7 hoogste pijpen lijken ook Penceler materiaal te zijn maar hebben kortere voeten Salicional 8 sup: pijpwerk uit de 2. Helft 19 eeuw; staat op de plaats van een Cornet II (roosters bewaard) Dolce 4: is fluit 4 van Penceler; 37 baspijpen gedekt, verder 12 roergedekten in flesvorm, de 7 hoogste zijn conisch; behalve C # lijkt alles Penceler pijpwerk Doublette 2: Penceler (behalve C#) Fluit 2: volledig van de hand van Smet; tamelijk hoog tingehalte; 7 baspijpen gedekt, verder roergedekten in flesvorm, de 20 kleinste zijn conisch Euphone bas & Hautbois sup.: Smet; bas: doorslaande tongen en houten koppen, die bij de grootste in een houten "kistje" (2 zijden eik en 2 zijden den) gevat zitten De diskant is in feit een opslaand tongwerk met verglijkbare kelen als een doorslaand tongwerk en met bekers als een trompet 7

8 2.3 Huidige toestand en nodige werken Algemeen Het orgel is al decennia buiten gebruik en onbespeelbaar. De algemene toestand is sterke verwaarlozing en sterke vervuiling Speeltafel Slechte staat Werken Onderhoudswerken zijn onmogelijk. Volledige restauratie in het kader van een groot restauratieproject Kast Rugpositief: de kast is in het geheel nog in redelijke staat het ontbreken elementen van de blindering en de bekroningen van de toren. Hoofdkast: de kast is nog in redelijke staat voor alle onderdelen uit eik maar er zijn toch een aantal min of meer belangrijke problemen vastgesteld: Rugwand zeer droog door de instraling van de zon door de grote glasraam achter het orgel Hier en daar ontbreken stukken van het lijstwerk en zijn panelen of stukken van de profielen gebarsten De gehele kast van het hoofdwerk helt op rechter kant licht na voor. Kleinere beschadigingen zijn vooral gebeurt door bevestigingen van elektrische leidingen Mogelijks waren origineel ook bekroningen op het hoofdwerk die nu verdwenen zijn Werken Onderhoudswerken aan de kast zijn niet noodzakelijk. Het is wel aangeraden alle losgekomen stukken te verzamelen op één plaats en deze elementen misschien in een gesloten kist te bewaren, die in het orgel zou kunnen geplaatst worden Windladen Slechte staat van alle windladen. Werken Onderhoudswerken zijn onmogelijk. 8

9 Volledige restauratie in het kader van een groot restauratieproject Tractuur Slechte staat van alle elementen. Werken Onderhoudswerken zijn onmogelijk. Volledige restauratie in het kader van een groot restauratieproject Windvoorziening Slechte staat van de magazijnbalg en de regulator: leder sterk versleten en op veel plaatsen ondicht. De kist uit plaatmateriaal van de ventilator is sterk door houtworm aangetast en het best verwijderd worden. Werken Onderhoudswerken zijn onmogelijk. Volledige restauratie in het kader van een groot restauratieproject Pijpwerk, Intonatie en stemming Frontpijpen Enkel 2 frontpijpen van het hoofdwerk staan nog in het orgel en alle metalen frontpijpen van het rugpositief, behalve die van het middentoren zijn ook uit het orgel verdwenen. Een aantal pijpen (meestal geplooid of plat als het metalen stukken zijn) of stukken liggen op het doksaal: o 12 stuks houten bekers van de Bombarde 16 van het hoofdwerk o 1 metalen beker van de Basson 8 van het hoofdwerk o 1 metalen Trompet- of Bombardebeker van het hoofdwerk o 9 frontpijpen, waarschijnlijk van het hoofwerk Een aantal frontpijpen zijn in 4 houten kisten, die in een magazijn van de stad Diest opgeslagen zijn, zorgvuldig bewaard o 1 kleine kist met 10 pijpen waarschijnlijk van het rugpositief o 1 grote kist met 7 frontpijpen van +/- 200 cm lengte o 1 kist met 4 grote pijpen van +/- 8 lengte o 1 kist met 6 grote pijpen In het totaal zijn dus op het doksaal en in het magazijn 26 frontpijpen bewaard. In het positief ontbreken 13 frontpijpen, waarvan dan waarschijnlijk 10 in het magazijn van de stad bewaard zijn. In het hoofdwerk ontbreken 27 frontpijpen, waarvan dan waarschijnlijk 9 op het doksaal en 17 in het magazijn van de stad, dus in het geheel 26 bewaard zijn. 9

10 Binnenpijpen Zoals het gehele orgel is het pijpwerk sterk vervuild en ook vrij sterk beschadigd. Een probleem zijn ingezakte en omgevallen bekers van de tongwerken, vooral in de hoofdkast. Werken Het risico is natuurlijk dat de schuin staande bekers omvallen en nog andere pijpen beschadigen. Het is aangeraden ofwel de ingezakte en omgeplooide pijpen uit het orgel te halen en op een degelijke manier in kisten te stapelen of wel dit pijpwerk voorlopig zo te bevestigen dat het zonder risico kan blijven staan. Het is ook aangeraden het pijpwerk dat nu maar gewoon op het doksaal ligt in 2 of 3 stabiele houten kisten te liggen om te vermijden dat deze pijpen verdwenen. Mogelijks kunnen deze kisten ook naar het magazijn van de stad gebracht worden waar al pijpen liggen. Mogelijks kunnen de kisten ook door de medewerkers van de stad gebouwd worden onder aanleiding van een orgelbouwer die de afmetingen vastlegt. 10

11 2.4 Raming nodige werken en te verwachten kosten Zoals uitgelegd zijn onderhoudswerken onmogelijk gezien de staat van verwaarlozing van het instrument. Evenmin moet dit instrument als een belangrijk orgel van Theodoor Smet beschouwd worden, dat nog historisch zeer waardevol pijpwerk van Penceler behoud. Conserveringsmaatregelen zijn dus aangeraden om nog grotere schaden te voorkomen in afwachting van een volledige restauratie NOTA De raming baseert zich op de loonkosten in 2017 en moet dus jaarlijks geïndexeerd worden met 1,5 2% De opsomming van de werken is aangeduid met een termijn binnen welke het aangeraden is deze werken uit te voeren om het instrument voor grotere schaden te bewaren Conserveringswerken binnen 3 jaar Verzameling van alle losgekomen stukken van versieringen en blinderingswerken en plaatsen in een houten kist, die binnen de orgelkast geplaatst wordt lijst met inhoudsopgave en documentatie foto s Bescherming gedemonteerd pijpwerk dat nu op het doksaal ligt: kisten voor de metalen en houten pijpen met een inventarislijst 2.900,- zonder BTW en 3.509,- BTW 21% inclusief Volledige restauratie Het restauratieconcept zou de restauratie van het Smet-orgel zijn volgens het concept van 1835, eventueel met een pedaal dat tot f uitgebreid word en 4 6 bijkomende zelfstandige pedaalregisters ,- zonder BTW en ,- BTW 21% inclusief 11

12 FOTO S DIEST BEGIJNHOF SINT-CATHARINA volledige aanzicht 12

13 speeltafel verwaarloost 13

14 rugpositief hoofdwerk: paneel boven speeltafel hoofdwerk: middentoren 14

15 hoofdwerk: achterwand hoofdwerk: achterwand 15

16 rugpositief van achter gedraaid voetstuk voor een siervaas op het dak van het rugpositief 16

17 losgekomen porseleinen registerplaatjes detail speeltafel 17

18 magazijnbalg rechts van het orgel opgeslagen pijpen op het doksaal: houten Bombardebekers en frontpijpen Hoofdwerk 18

19 frontpijpen Rugpositief in het magazijn van de stad opgeslagen frontpijpen Hoofdwerk in het magazijn van de stad opgeslagen 19

20 regulatorbalg in de onderkast van het hoofdwerk achterzijde speeltafel 20

21 registertractuur met eiken trekstangen en ijzeren wellen registertractuur onder windlade hoofdwerk 21

22 slechte toestand windlade hoofdwerk: ondichte cancellen 22

23 wellenboord hoofdwerk aanhechting pedaalkoppeling zicht op pijpwerk rugpositief 23

24 pijpwerk rugpositief sterk beschadigd 24

25 pijpen van Euphone in het rugpositief typisch Penceler pijpwerk 25

26 Cornet Hoofdwerk afgeleide Gambapijpen met typische inscripties van Smet 26

27 zicht op pijpwerk hoofdwerk 27

28 zicht op pijpen hoofdwerk van achter Bombarde 16 hoofdwerk 28

29 geknikte pijp hoofdwerk ventilator 29