Instandhoudingsplan. Lohman-orgel Protestantse Gemeente Warmond

Transcriptie

1 Instandhoudingsplan Lohman-orgel Protestantse Gemeente Warmond

2 Instandhoudingsplan Lohman-orgel Dorpskerk Warmond 1. Algemeen Kerkgebouw Protestantse gemeente, Dorpskerk Herenweg 82 Warmond Monumentnummer: Contactpersoon Orgelcommissie Protestanse gemeente Warmond p/a Postbus AB Warmond Orgeladviseur Willem Jan Cevaal Franz Schubertlaan EJ Heemstede Tel wjcevaal@ziggo.nl - 2

3 2. Beknopte historie De huidige dorpskerk van Warmond werd op 5 juli 1874 officieel in gebruik genomen als nieuwe Hervormde kerk. Het gebouw verving de Middeleeuwse Matthias- of Matthijskerk, die in 1573 bij het beleg van Leiden werd verwoest. Het schip bleef een ruïne, het koor werd herbouwd en deed tot 1874 dienst als Hervormde kerk. Alleen de toren heeft de tand des tijds redelijk doorstaan, van het kerkgebouw zelf rest weinig meer dan een ruïne. Als architect van de nieuwe kerk, gebouwd in de zogeheten. Waterstaatstijl, wordt genoemd A. v.d. Wilk, timmerman te Warmond. De aannemer is A. Tegelaar. Bouw orgel De orgelmakers Hinderk Berends en Gerhard Willem Lohman ondertekenden op 6 november 1840 het contract voor de bouw van een geheel nieuw orgel in de Hervormde kerk te Warmond. Het betreft hier dus de inmiddels tot ruïne vervallen zogenoemde Oude kerk. De gebroeders Lohman handelden namens de Groningse firma N.A. Lohman & Zonen; Gerhard Willem had de leiding over de orgelmakerij in Groningen, Hinderk Berends had een eigen bedrijf in Gouda. Het orgel kon worden gefinancierd dankzij een tweetal legaten. In de Leydsche Courant van 7 februari 1840 werd hiervan melding gemaakt. Het ging om een bedrag van f 500,00 dat J. Haringman had geschonken aan het fonds tot instandhouding van het kerk-orgel. Mevrouw A.J. van Geemen legateerde een bedrag van f 6.000,00 voor het daarstellen van een nieuw orgel en tot ondersteuning van het fonds tot onderhoud van hetzelve. Volgens het bestek zou een orgel geleverd worden bestaande uit een 9 stemmen tellend Hoofdwerk, een Bovenwerk met 7 registers en een aangehangen Pedaal. De in het bestek genoemde dispositie komt grotendeels overeen met de door G.H. Broekhuyzen opgestelde beschrijving in diens Orgelbeschrijvingen (ca. 1850), met dien verstande dat Broekhuyzen abusievelijk een Viola di Gamba op het Hoofdwerk noemt, en een Echofluit 2 in plaats van 4 op het Bovenwerk noemt. Naamplaatje van de firma N.A. Lohman & Zonen, aangebracht boven de lessenaar. Heeft 17 stemmen, twee handklavieren van 4 ½ octaaf, aangehangen pedaal en drie blaasbalgen. Manuaal Positief Prestant Bourdon Holpijp Octaaf Fluit Quint Octaaf 8 vt 16 vt 8 vt 4 vt 4 vt 3 vt 2 vt Prestant Flute douce geh. Viol di Gamba D. Roerfluit Echofluit geh. Woudfluit Dulciaan geh. 4 vt 8 vt 8 vt 4 vt 2 vt 2 vt 8 vt - 3

4 Mixtuur st Viol di Gamba geh. Trompet 8 vt Koppeling, afsluiting, tremulant, ventil Bij de ingebruikneming in 1842 werd het instrument bespeeld door de Leidse organist J.J. Hepp. Overplaatsing 1874 Bij de bouw van het nieuwe kerkgebouw aan de Herenweg werd besloten het Lohman-orgel over te laten plaatsen. De opdracht daartoe werd verleend aan de firma weduwe Schaaffelt te Leiden, die in 1860 de orgelmakerij van Lohman had overgenomen. In de Leydsche Courant van 31 juli 1874 werd bericht over de ingebruikneming van het overgeplaatste orgel. Het is onduidelijk of er bij deze overplaatsing wijzigingen aan het orgel zijn uitgevoerd. Restauratie 1963 Reeds in 1955 bracht H.L. Oussoren namens de Orgelcommissie van de Hervormde kerk een rapport uit over de staat waarin het Lohman-orgel op dat moment verkeerde. Uit dit rapport kan worden opgemaakt dat vooral de windladen in slechte conditie verkeerden. Oussoren adviseerde de windladen en de rammelende mechaniek te restaureren. Daarnaast gaf hij in overweging de windvoorziening op het balkon te plaatsen en het orgel te voorzien van een vrij pedaal. De Leidse orgelmaker P.C. Bik bracht op 18 december 1961 een offerte uit voor de restauratie van het Lohman-orgel. In een later stadium zijn de plannen iets gewijzigd. Mede op basis van de huidige staat waarin het instrument verkeert, kan worden vastgesteld welke werkzaamheden Bik precies uitvoerde: Verplaatsing van de magazijnbalg naar de galerij; bestaande windmotor vervangen door nieuw exemplaar. Restauratie windladen. Vervanging van de Trompet 8 van het Hoofdwerk en de Dulciaan 8 van het Bovenwerk. De bestaande Viola di Gamba D 8 van het Bovenwerk uitbouwen tot een doorlopend register door pijpwerk voor de bas toe te voegen. Dit nieuwe pijpwerk is geplaatst op een aparte pneumatische lade. Plaatsing van de Echofluit 4 Bovenwerk op een pneumatische lade. De opengevallen plaats van de Echofluit benutten voor het toevoegen van een Quint 1 1/3. Verdieping van de orgelkas om ruimte te maken voor een pneumatische pedaallade. Plaatsing van de 27 grootste Bourdon-pijpen op de pneumatische lade; deze pijpen doen zowel dienst als Bourdon B 16 van het Hoofdwerk als Subbas 16 van het Pedaal. Wijziging samenstelling Mixtuur. Restauratie speel- en registermechaniek. Plaatje in de klavierlijst tussen bovenklavier en lessenaar ter herinnering aan de in 1963 voltooide restauatie. - 4

5 Toevoeging koppel Ped-Bw. Nieuw pedaalklavier en bijbehorende orgelbank. Schoonmaak en intonatie pijpwerk. Huidige dispositie Hoofdwerk [I] C-f3 Bovenwerk [II] C-f3 Pedaal C-d1 Bourdon 16 Praestant 8 Holpijp 8 Octaaf 4 Fluit 4 Quint 3 Octaaf 2 Mixtuur B/D 3-5 st. Trompet B/D 8 Fluit doux B/D 8 Viool di Gamba 8 Praestant 4 Roerfluit 4 Echofluit 4 Woudfluit 2 Quint 1 1/3 Dulciaan B/D 8 Subbas 16 Koppelingen: Hw-Bw B/D, Ped-Hw, Ped-Bw Tremulant Afsluiters Hw, Bw - 5

6 3. Uitgangspunten instandhoudingsplan In april 2012 was het vertrekpunt van het instandhoudingsplan ten behoeve van de toenmalige Brim-aanvraag dat het Warmonds Lohman-orgel in zeer slechte staat verkeerde, en dat dringend ingrijpen noodzakelijk was. Deze constatering is in maart 2014 nog altijd actueel. Sterker nog, herstel en instandhouding zijn urgenter dan ooit, omdat de in 2012 geconstateerde en in het toenmalige plan beschreven gebreken zich in toenemende mate manifesteren. Inhoudelijk wijkt het plan daarom nauwelijks af van de versie uit 2012, alleen is de noodzaak tot herstel nu groter dan ooit. De problemen concentreren zich op het hart van het instrument: de windladen. Deze vertonen dusdanig veel door- en bijspraak, dat ingrijpen onontbeerlijk is. De problemen worden mede veroorzaakt door de in 1963 uitgevoerde werkzaamheden, waarbij de laden zijn voorzien van een verend sleepsysteem en diverse pneumatische windladen zijn toegevoegd. Deze ingrepen doen afbreuk aan de monumentale waarde van het Lohman-orgel. Om het orgel zijn oorspronkelijke karakter terug te geven, is het noodzakelijk dat in 1963 uitgevoerde wijzigingen ongedaan worden gemaakt. Feitelijk betekent dit dat het uitgangspunt van dit instandhoudingsplan is: waar mogelijk technisch herstel van de situatie waarin de gebroeders Lohman het orgel in 1842 opleverden. Terug naar 1842 heeft ook tot gevolg dat het in 1963 gecreëerde vrije pedaal moet sneuvelen. Orgelcommissie en organisten van de Protestantse gemeente Warmond hebben echter de wens uitgesproken dat het orgel ook na de uitvoering van de instandhoudingswerkzaamheden de beschikking blijft houden over een vrij pedaal. Als bijlage bij dit instandhoudingsplan is daarom een opzet gevoegd voor een drie stemmen tellend vrij pedaal dat in een separate kast achter de hoofdkast zal worden geplaatst. - 6

7 4.Beschrijving van het instrument en noodzakelijke werkzaamheden 4.1. Orgelkast Aan de zuidoostzijde van het kerkgebouw is een balkon aangebracht, waarop het orgel in 1874 is geplaatst. Het front vertoont grote gelijkenis met het orgel dat H.B. Lohman in 1842 bouwde voor de Hervormde kerk van het nabijgelegen Noordwijkerhout. De hoge ronde middentoren wordt geflankeerd door licht geholde tussenvelden die op hun beurt aansluiten bij de ronde zijtorens. Het blinderingssnijwerk aan de bovenzijde van de pijpvelden bestaat uit blad- en bloemmotieven; boven de tussenvelden zijn ook draperieën in het blinderingssnijwerk verwerkt. Ook in de beide vleugelstukken aan weerszijden van de orgelkast zijn blad- en bloemmotieven verwerkt. De drie ronde torens zijn aan de onderzijde voorzien van consoles, waarin acanthusbladeren te herkennen zijn. Twee wapenborden sieren de onderbouw van de orgelkast. De hoge middentoren wordt bekroond door een trofee bestaande uit diverse muziekinstrumenten, op de zijtorens prijken twee vazen die voorzien zijn van gevlochten slingers. De orgelkast is op dit moment voorzien van een lichtgrijze verflaag. Het blinderingssnijwerk, de vleugelstukken en de consoles onder de torens zijn wit geschilderd en van verguldsel voorzien. Het is de vraag of dit de oorspronkelijke kleurstelling is; kleuronderzoek zal op dit punt helderheid moeten bieden. Zoals hierboven reeds is aangegeven, is de orgelkast tijdens de restauratie van 1963 aanzienlijk verdiept. Om deze achterkast aan het zicht te onttrekken, is deze een fractie minder breed dan de oorspronkelijke orgelkast. In de zijwanden van deze nieuwe achterkast zijn kastdelen uit de oorspronkelijke achterwand verwerkt. Alle overige delen zijn van spaanplaat. Het paneelwerk van de orgelkas vertoont op veel plaatsen sporen van schade als gevolg van uitzetting en krimp van het houtwerk. Het verfwerk vertoont sleetse plekken, met name het blinderingssnijwerk en de consoles onder de drie pijptorens is er slecht aan toe. De panelen in de onderbouw waarop de wapenborden zijn aangebracht en het paneel onder de rechter zijtoren zitten los. Gezien de duidelijk zichtbare scheurvorming lijken ook de bekronende beelden op de torens te lijden hebben gehad onder ongunstige klimatologische omstandigheden. Noodzakelijke werkzaamheden Schoonmaken van het gehele interieur Herstel krimpschade paneelwerk hoofdkast Verwijderen achterkast 1963; herstel oorspronkelijke achterwand op basis van het bewaard gebleven originele stijl- en regelwerk en met gebruikmaking van bewaard gebleven originele delen. Krimpschade paneel deur rechterzijde orgelkas Loszittende panelen in de onderkast. Stelposten Kleuronderzoek naar originele kleurstelling orgelkas Integrale schilderbeurt orgelkas. - 7

8 4.2. Windvoorziening De windvoorziening is in de loop van de tijd gewijzigd. Mogelijk bevond de magazijnbalg zich oorspronkelijk in de onderkast en was deze voorzien van schepbalgen en trapinstallatie. Hiervan zijn echter geen sporen meer aanwezig. Waarschijnlijk is de magazijnbalg in 1874 bij de overplaatsing van het orgel naar het nieuwe kerkgebouw in een ruimte op de begane grond geplaatst, en bereikte de wind via een lang windkanaal het orgel. Bij de restauratie van 1963 zijn balg en windmotor in een balgenkast op de galerij ondergebracht. Deze balgenkast bevindt zich rechts van de orgelkast, recht boven de trapopgang naar de galerij. De windvoorziening lijkt in redelijke staat te verkeren, maar bij demontage zou kunnen blijken dat bij de magazijnbalg toch herstel van de belering noodzakelijk is. Stelpost Herstellingen aan leer magazijnbalg Klaviatuur Vanuit de kerk gezien bevindt de klaviatuur zich aan de linkerzijde van het orgel. De beide klavieren hebben een omvang van C t/m f3, het pedaal heeft een omvang van C t/m d1. De ondertoetsen zijn voorzien van beenbeleg, de boventoetsen zijn van ebbenhout. De klavierlijsten en de bakstukken zijn belegd met ebben fineer, dat deels verdwenen is; de bakstukken zijn voorzien van ivoren inlegwerk. In 1963 is een nieuwe lessenaarbak toegevoegd, inclusief een deksel waarmee de klavieren kunnen worden afgesloten. De registerknoppen zijn in twee maal twee verticale rijen aan weerszijden van de lessenaar aangebracht. De rijen onmiddellijk naast de lessenaarbak corresponderen met de registers van het Hoofdwerk, de registerknoppen voor het Bovenwerk zijn in de buitenste rijen aangebracht. De knoppen zijn gedraaid uit ebbenhout en zijn aan de voorzijde voorzien van een ivoren kogeltje. De registeropschriften zijn met goudkleurige verf op zwart geschilderde plaatjes aangebracht. Een aantal registerknoppen is gescheurd In de kaststijl boven de lessenaar is een bureaulamp gemonteerd Hoewel functioneel, doet deze afbreuk aan het historische karakter van de klaviatuur. Noodzakelijke werkzaamheden Herstel ebben fineer bakstukken Herstel gescheurde registerknoppen; aanvullen verdwenen ivoren kogeltjes Aanleggen nieuwe schakelaar windmotor met toebehoren Aanleggen nieuwe verlichting lessenaar inclusief lichtschakelaar met toebehoren. De klaviatuur met geheel links de verouderde schakelaar voor de windmotor. - 8

9 4.4. Mechaniek De mechaniek van het orgel is geheel op de klassieke wijze aangelegd. Onder de toetsen van het Hoofdwerk bevinden zich stekers, die rusten op een blind klavier. Middels een winkelhaak en abstract wordt de beweging vervolgens overgebracht naar de eiken wellen. De abstracten zijn met metalen welarmen aan de onderzijde van de wellen verbonden. Aan de bovenzijde van de wellen zijn metalen welarmen aangebracht. Hieraan zijn messing trekdraden bevestigd die met de ventielen zijn verbonden. De stekermechaniek, de abstraten, het wellenraam, en de wellen zijn origineel. De overbrenging middels het blinde klavier dateert uit Vanaf de toetsen van het Bovenwerk gaan abstracten naar de winkelbalk die ter hoogte van de bovenzijde van de lessenaarbak is aangebracht. De houten wellen brengen de beweging over naar horizontale abstracten, die verbonden zijn aan de metalen welarmen. De achtkantige eiken wellen zorgen via metalen welarm en messing trekdraad voor de overbrenging naar de ventielen. De toetsmechaniek van het Bovenwerk is grotendeels origineel. Ten behoeve van de toevoeging van het vrije pedaal is in 1963 achter het knieschot een geheel nieuwe pedaaltractuur aangebracht. Enerzijds wordt hiermee de pneumatische tractuur naar de pedaallade verzorgd, anderzijds zijn de twee pedaalkoppels hierin opgenomen. De mechaniek bevindt zich in redelijke staat. Punt van aandacht zijn wel de leren stelmoeren waarmee de abstracten aan de wellen zijn bevestigd. Door verdroging verliezen zij hun functie, waardoor de mechaniek ontregeld raakt. Bovendien maakt het pedaal veel lawaai bij het bespelen. Dit is het gevolg van slijtage van het vilt op de stoters. Noodzakelijke werkzaamheden Vervangen van de leren stelmoertjes Egaliseren toucher handklavieren Wegnemen overmatige zijwaartse speling manuaaltoetsen Vervangen vilten stoters pedaalmechaniek. De originele stekermechaniek van het Hoofdwerk, rustend op het blinde klavier uit Stelposten Waar nodig herstel abstracten en draadwerk toetsmechaniek Windladen en pijpwerk Het orgel telt vijf windladen: twee sleepladen voor Hoofd- en Bovenwerk en vijf pneumatische laden voor respectievelijk de Echofluit 4 BW, een deel van de Viola di Gamba 8 BW en de Subbas 16 Pedaal. De lade van het Hoofdwerk bevindt zich ter hoogte van de klavieren. Vanuit de kerk gezien is het pijpwerk op de volgende manier opgesteld: f0 cs0 A G H ds0 g0 a0 h0 >> ds3 f3 F Ds Cs C D E Fs e3 d3 >> c1 b0 fs0 d0 B Gs c0 e0 gs0-9

10 Geheel bovenin de kast bevindt zich de windlade van het Bovenwerk. Anders dan de lade van het hoofdwerk is het pijpwerk hierop piramidaal opgesteld: de grootste pijpen staan in het midden van de lade, het pijpwerk van de C-kant staat vanuit de kerk gezien rechts op de lade. Beide uit 1842 daterende sleepladen zijn in 1963 grondig gewijzigd. Enerzijds zijn de originele slepen vervangen door exemplaren van kunststof en zijn de laden voorzien van een verend sleepsysteem, anderzijds zijn de laden ingrijpend gewijzigd om de pneumatische toevoegingen te kunnen realiseren. Het orgel telt drie uit 1963 daterende pneumatische laden. In de uitbouw aan de achterzijde van de orgelkast ligt een pneumatische lade waarmee het vrije pedaal is gerealiseerd door de bas van de Bourdon 16 door middel van transmissie ook als Subbas 16 op het pedaal te gebruiken is. Door het wegnemen van de grote Bourdon-pijpen van de hoofdwerklade ontstond ruimte om een pneumatische lade te plaatsen voor het baspijpwerk van de Viola di Gamba 8 van het Bovenwerk. Tegen de rechter zijwand ten slotte is ter hoogte van de Bovenwerklade een kleine pneumatische lade aangebracht waarop de Echofluit 4 is geplaatst. De dispositie luidt als volgt: Hoofdwerk [I] C f3 Praestant 8' Bourdon 16 Holpijp 8 Octaaf Fluit 4 Quint Octaaf C t/m h0 in het front, c1 t m f3 op de lade C t/m h0 eikenhout, afgevoerd op pneumatische lade; c1 t/m f3 metaal op lade C t/m H eikenhout, rest metaal gedekt C t/m f2 gedekt, rest cylindrisch open. Mixtuur B/D 3-5 st. 1842/1963. C C1 C2 C / /3 1 1/ /3 De in 1963 aangebrachte pneumatische lade, waarop de Echofluit 4 is opgesteld. Een blik in de ventielkast van de bovewerklade. - 10

11 Trompet B/D Metalen koppen en stevels; c3 t/m f3 dubbele bekerlengte. Bovenwerk [II] C f3 Fluit doux B/D C t/m H eikenhout, rest metaal. Viola di Gamba /1963. C t/m h0 op pneumatische lade; c1 t/m f3 op de lade zelf. Praestant Roerfluit C t/m f2 roergedekt, rest cylindrisch open. Echofluit Op pneumatische lade tegen de rechter zijwand Woudfluit Quint 1 1/ Dulciaan B/D Metalen koppen en stevels. Pedaal C d1 Subbas /1963. C t/m h0 eikenhout (gecombineerd met Bourdon 16 HW), c1 t/m d1 deels van spaanplaat. Koppelingen: Hw Bw, Ped Hw, Ped - Bw Tremulant Afsluiters: Hw, Bw De toonhoogte op a1 bedraagt 440 Hz. De dispositie verkeert grotendeels in oorspronkelijke staat. De Echofluit 4 van het Bovenwerk mag dan niet meer op de originele plaats staan, gelukkig is dit register in 1963 niet verwijderd. Helaas zijn de beide tongwerken in 1963 vervangen door niet al te fraaie exemplaren met fabriekspijpwerk. Omdat men vermoedde dat de mixtuursamenstelling in de loop van de tijd was gewijzigd, heeft men in 1963 gepoogd de oorspronkelijke samenstelling te herstellen. Nader onderzoek zal uit moeten wijzen of de huidige samenstelling correct is. Noodzakelijke werkzaamheden Pijpwerk afnemen en schoonmaken Beschadigingen aan het metalen pijpwerk herstellen. - 11

12 Houten pijpwerk controleren op scheuren en waar nodig herstellen; stemstoppen controleren op afsluiting en gangbaarheid en waar nodig herstellen Terugplaatsen pijpwerk Intonatie nalopen en optimaliseren Orgel integraal stemmen (evenredig zwevend). Stelposten Herstel originele samenstelling Mixtuur Optimalisering intonatie tongwerken Trompet 8 Hw en Dulciaan 8 Bw. De beide sleepladen verkeren in zeer slechte staat en moeten hoognodig worden gerestaureerd. De laden vertonen zeer veel door- en bijspraak. Het is niet geheel duidelijk wat de oorzaak van deze gebreken is, mogelijk speelt het in 1963 aangebrachte verende sleepsysteem hierin een negatieve rol. Als gevolg van slecht sluitende voorslagen treedt veel windverlies op. De leren pulpeten verkeren in slechte staat, evenals de belering van de ventielen. De drie pneumatische laden functioneren slecht. Vooral de pedaallade en de lade voor de Echofluit reageren verre van optimaal. Een aanzienlijk deel van het pijpwerk op deze laden spreekt niet, nauwelijks of veel te traag aan. Overigens zijn de problemen met de laden deels toe te schrijven aan de gebrekkig functionerende pneumatische tractuur. Noodzakelijke werkzaamheden Demontage en algeheel herstel van de beide sleepladen: verwijderen slepend veersysteem, aanbrengen nieuwe slepen, vervangen pulpeten, opnieuw beleren ventielen, etc.; verwijderen pneumatische toevoegingen Verwijderen drie pneumatische laden Terugplaatsen houten Bourdonpijpen op hun oorspronkelijk plaats op de hoofdwerklade; alle verdwenen onderdelen (stok, pijpophanging, etc) reconstrueren Quint 1 1/3 Bovenwerk verwijderen Echofluit 4 terugplaatsen op oorspronkelijke sleep Bovenwerk; alle verdwenen onderdelen reconstrueren. Stelposten Herstel loden frontconducten. Willem Jan Cevaal Heemstede april 2012 / maart