Het orgel in de Mozeskerk te Biezelinge. Instandhoudingsplan

Transcriptie

1 Het orgel in de Mozeskerk te Biezelinge Instandhoudingsplan Aart Bergwerff, orgeladviseur 2012

2 INLEIDING Het voorliggende rapport van het Van Dam-orgel in de Mozeskerk te Biezelinge is gemaakt op verzoek van het College van Kerkrentmeesters van de Protestantse Gemeente te Kapelle- Biezelinge-Eversdijk. In verband met de uitbreiding van het kerkgebouw en de herinrichting van de kerkzaal is het thans ook wenselijk dat er een uitgebreide rapportage wordt gemaakt van het monumentale Van Dam-orgel, dat voor het laatst in 1979 werd gereinigd en hersteld. De voorliggende rapportage voorziet in een beknopte geschiedenis van het orgel, een inventarisatie van de huidige technische en klanktechnische toestand, een herstelplan en een meerjaren onderhoudsschema voor de komende jaren. Op basis van deze rapportage zullen offertes kunnen worden aangevraagd en zal een verzoek om subsidiegelden kunnen worden ingediend. Waardenburg, 7 november 2012 Aart Bergwerff, orgeladviseur 2

3 1. Historisch overzicht Het instrument werd in 1909 gebouwd voor de Hervormde Kerk te Biezelinge door de orgelmaker L. van Dam en Zonen te Leeuwarden. Bij oplevering had het instrument de volgende dispositie: Hoofdwerk: Dwarswerk: Bourdon 16vt Fluit dolce 8vt Prestant 8vt Salicionaal 8vt Holpijp 8vt 8vt Viola di Gambe 8vt Violoncel 8vt Aeoline 8vt Octaaf 4vt Flûte harmonique 4vt Roerfluit 4vt Fugara 2vt Quintfluit 3vt Octaaf 2vt Mixtuur bas II st Cornet discant III st Trompet bas/disc 8vt Manuaalkoppel Hoofdwerk-Dwarswerk (trede) Ventiel Windwijzer Celeste (tremulant) Het instrument blijft in onderhoud bij de firma Van Dam Na de bedrijfsbeëindiging van de firma P. van Dam komt het onderhoud in handen van B.F. Bergmeijer te Woerden. In 1932 plaatst Bergmeijer een elektrische windmachine, waarmede het orgel voor het eerst wordt voorzien van een motor. In 1940 wordt het instrument door orgelmaker Bergmeijer gereinigd en hersteld. Het orgel komt nadien in onderhoud bij de firma A. Nijsse te Oud-Sabbinge. In 1969 wordt het pedaalklavier voorzien van dempers en wordt een nieuwe pijp gemaakt voor de Flûte Harmonique 4vt. In 1972 wordt de oorpspronkelijke toonhoogte verhoogd tot de huidige toonhoogte van a = 440 Hz. Deze werkzaamheden worden uitgevoerd door firma A. Nijsse. Deze firma brengt in 1975 ook nieuwe leermoeren aan. In 1979 wordt het instrument schoongemaakt en hersteld, eveneens door Nijsse; viltringen worden als sleepafdichting aangebracht. Thans is het orgel nog in onderhoud bij de firma Nijsse te Oud-Sabbinge. 3

4 2. Inspectierapport 2.1 Algemeen De algehele indruk van het orgel is die van een verrassend gaaf bewaard instrument, waarbij de meeste onderdelen nog altijd oorspronkelijk zijn. De conditie van het instrument is echter slecht: het binnenwerk is sterk vervuild en vertoont veel aanslag van schimmel op houten delen van het binnenwerk en oxidatie van metalen delen. Het binnenwerk van het orgel is te vochtig en heeft te weinig ventilatie, met schimmelvorming en afzetting als gevolg. De laatste grote restauratie en schoonmaak van het orgel dateert van het jaar De huidige vervuiling voldoet aan het normale beeld en mate van vervuiling na een periode van meer dan 30 jaar. Naast de reguliere vervuiling is er aantal specifieke gebreken aan het instrument geconstateerd, die dringend herstel behoeven De orgelkas en het front De orgelkas en het front De orgelkas is gemaakt van grenenhout. Het front en de kas zijn bijzonder rijk uitgevoerd en gedecoreerd, in een neorenaissance stijl, zoals dit bij de vierde generatie Van Dam op een aantal andere plaatsen ook gebruikelijk was in deze bouwperiode. Het front heeft een klassieke vijfledige indeling met overhoekse zijvelden. De grootste pijpen bevinden zich in de halfronde middentoren. Het front heeft het volgende frontschema: Het labiumverloop is V-vorming in de zijtorens en in de middentoren. In de tussenvelden is het labiumverloop op één lijn, in de overhoekse zijvelden is de labiumlijn oplopend van binnen naar buiten. De frontstokken van de tussenvelden zijn verhoogd. Pijpen van de Prestant 8vt Hoofdwerk en Salicionaal 8vt van het Dwarswerk bevinden zich in het front. De kappen hebben bekroningen met gestileerde pinakels op de torens en als afsluiting van de overhoekse zijvelden. Het decoratiewerk is bijzonder rijk uitgevoerd en nog geheel oorspronkelijk in aanleg en vergulding; de totenlijsten onder en boven aan de pijpenvelden zijn zeer fraai van verhouding en uitvoering en aan de uiteinden verguld. De conditie van het front is redelijk. De frontpijpen zijn vervuild, het bladgoud op de frontpijpen en de ornamenten verkeert in matige staat. Het front heeft nog steeds zijn oorspronkelijke uitstraling en aanleg behouden. De ophangingen van de frontpijpen dienen te worden nagezien. 4

5 2.2.2 De kleurige afwerking De orgelkas is thans geschilderd in een kleurstelling van houtimitatie in eikenhout, voorzien van vergulding op de biezen en op de uiteinden van de totenlijsten en pinakels. Deze kleurige afwerking is oorspronkelijk maar bevindt zich in slechte staat: met name aan de klavierzijde is de kleurige afwerking vaal en bleek geworden als gevolg van zon- en daglicht. De conditie van de kleurige afwerking is aan de frontzijde en is redelijk. Aan de zijwanden en de achterwand is de kleurstelling op veel plekken beschadigd en verkleurd. Op plaatsen waar thans krimpschade in panelen en deuren is ontstaan is de kleurstelling ook beschadigd. 2.3 De windvoorziening en de winddistributie Balgen De windvoorziening bestaat uit een dubbelvouws magazijnbalg met in- en uitspringende vouwen en een oppervlakte van ca. 250 x 135 cm., opgesteld in de onderkas onder de windlade van het orgel, op een vurenhouten balgjuk. De magazijnbalg en de belering zijn in aanleg oorspronkelijk; gelet op een aantekening met potlood op een van de zwikkels is de belering van de balg nog altijd de oorspronkelijke uit het jaar De magazijnbalg is voorzien van twee originele schepbalgen met een balanstrapinstallatie aan de achterwand van het orgel. De oppervlakte van de schepbalgen bedraagt elk ca. 135 x 105 cm. De schepbalgen zijn thans gefixeerd. Het leer van de schepbalgen is volledig afgescheurd. Het raamwerk, de balgbladen en de dekken van de balg zijn gemaakt van grenenhout, de vouwen zijn gemaakt van eikenhout, belijmd met papier en leer. De balg is belijmd met schapenleer. De scharen zijn gemaakt van smeedijzer. Op het bovenblad van de balg is een ventiel aangebracht dat momenteel niet is verbonden met een registermechaniek. Ten behoeve van de winddruk zijn op de bovenbladen van de balg oude raamijzers geplaatst. De oorspronkelijke balanstrapinstallatie bestaat uit eikenhouten balansen en grenenhouten hefbomen met eikenhouten opdik. De conditie van de magazijnbalg is slecht. De nog oorspronkelijke belering is geheel craquelé geworden en op plaatsen afgescheurd. De pakkingen van de dekken zijn versleten. De schepbalgen functioneren eveneens niet meer, het leer is totaal afgescheurd. 5

6 2.3.2 Windmachine Het orgel wordt thans van wind voorzien door een kleine elektrische windmachine van een onbekend merk met 1430 omwentelingen per minuut. De specificaties van de motor konden niet worden opgenomen. De windmachine is zonder dempkist verend opgesteld in de hoek van de orgelkas achter de claviatuur. Hierdoor is er een enorm windgeruis waarneembaar tijdens het spelen. De regulatiekast bevindt zich aan de noordzijde van de balg, direct achter de claviatuur. De conditie van de windmachine is slecht: deze is versleten en maakt in de huidige opstelling zeer veel bijgeluid; de motor is niet geplaatst in een dempkist Windkanalen De kanalisatie is grotendeels oorspronkelijk en gemaakt van eikenhout en op de hoeken en verbindingen belijmd met leer. Het staande hoofdwindkanaal vertoont sporen van krimpschade en eerder herstel met gebruik van triplex. De belijming met leer is op diverse plekken slecht: het leer is uitgedroogd en begint te scheuren. De conditie van de windkanalen is matig, het leer op de hoeken en op de aansluitingen is hard en stug geworden. Het hoofdwindkanaal is al eerder hersteld met gebruikmaking van triplex. Op een aantal plaatsen is sprake van krimpschade. 6

7 2.3.4 Conducten De conducten zijn gemaakt van lood en elk met vlas en lijm ingelijmd in de pijpstokken en in de vervoerplanken en frontstokken. Ten tijde van het onderzoek kon de conditie van de conducten moeilijk worden vastgesteld. De conditie van de conducten lijkt redelijk te zijn. Enkele conducten zijn ingezakt; het is onduidelijk of de conducten zijn gecorrodeerd. Eerst na demontage van het orgel zal een goed beeld kunnen worden gevormd van de werkelijke conditie Tremulant Er is een oorspronkelijke inliggende tremulant voor het Dwarswerk aanwezig. Deze tremulant is in aanleg oorspronkelijk en heeft de registernaam Celeste. De tremulant is echter niet verbonden met een registermechaniek voor dit register; de registerknop van de Celeste is gefixeerd. De conditie van de tremulant is slecht. De tremulant functioneert thans niet door de gebrekkige registermechaniek ervan Winddruk De winddruk voor het gehele werk bedraagt thans 73 mm WK Windladen Er zijn twee windladen aanwezig, beide in oorspronkelijke aanleg van Van Dam. 1. Eén windlade voor het Hoofdwerk, centraal opgesteld in de orgelkas noordzijde van het orgel, op de hoogte van de claviatuur. De oppervlakte bedraagt ca. 217 x 108 cm. De slepenvolgorde vanaf het front is als volgt: 1. Prestant 8vt 2. Bourdon 16vt 3. Violoncel 8vt 4. Holpijp 8vt 5. Octaaf 4vt 6. Quintfluit 3vt 7. Octaaf 2vt 8. Mixtuur bas 9. Cornet discant 10. Trompet 8vt discant 11. Trompet 8vt bas 7

8 De cancelvolgorde van de lade is van noord- naar zuidzijde als volgt: e f fs g gs a b h c cs > > f fs g d cs c H B A Gs G Fs F E Ds D Cs C De raamwerken en de raamwerkdelen van de windladen zijn gemaakt van eikenhout en met pen- en gatverbindingen aan elkaar bevestigd. Dammen en slepen zijn gemaakt van eikenhout, de pijpstokken zijn gemaakt van mahoniehout. Onder de slepen en onder de stokken zijn viltringen aangebracht als sleepafdichting. De roosters en stempels zijn gemaakt van eikenhout, de rugstukken van grenenhout. De raamwerken zijn aan de boven- en onderzijde elk belijmd met een hechthouten plaat. De eikenhouten roosters zijn oorspronkelijk; een verbindingsbrug is aan weerszijden onder de roosters aangebracht. De stempels zijn deels oorspronkelijk, achtkantig, deels vernieuwd, rond en taps. De ventielkasten zijn gemaakt van eikenhout, de opliggende voorslagen zijn eveneens van eikenhout vervaardigd, de sluitingen van buxushout, bevestigd met messing schroeven in het raamwerk. De schroeven en het schroefdraad zijn dol, de schroeven kunnen niet goed worden aangedraaid met lekkage via de voorslagen als gevolg. De voorslagen zijn in de sponningen belijmd met schapenleer. De ventielen zijn gemaakt van grenenhout, elk geleid door een centraal geplaatste geleidestift van vertind messing. Aan de staart is elk ventiel met leer aan het raamwerk gelijmd. De ventielen zijn belijmd met een laag groen vilt en met twee lagen schapenleer. De messing geleidestift zijn geoxideerd met wrijving in de speelaard als gevolg. De ventieloogjes zijn gemaakt van koper, niet gefestonneerd. De koperen trekdraden vormen een geheel met de pulpeten; de pulpeten zijn sterk vervuild en hard geworden. De verenkam is gemaakt van eikenhout, de ventielveren van messingdraad. De trekdraden zijn buiten de ventielkast niet gefestonneerd. De inlaat voor het windkanaal bevindt zich aan de noordzijde van de windlade, via de pulpetenplank. Aan de zijwand van de ventielkast noordzijde is een ontlaat aangebracht. 2. Eén windlade voor het Dwarswerk, opgesteld in de bovenkas van het orgel aan de klavierzijde. De oppervlakte bedraagt ca. 131 x 57 cm. De slepenvolgorde vanaf het front is als volgt: 1. Fluit dolce 8vt 2. Salicionaal8vt 3. Viola di Gambe 8vt 4. Aeoline 8vt 5. Flûte harmonique 4vt 6. Fugara 2vt De cancelvolgorde van de lade is van het front naar achteren als volgt: C D E Fs Gs B c d e fs gs b h c cs d > > f fs g a g f ds cs H A G F Ds Cs 8

9 De specificaties van de windlade van het Dwarswerk zijn nagenoeg gelijk aan die van de windladen van het Hoofdwerk, als hierboven beschreven. De windlade is eveneens voorzien van een sleepafdichtingssysteem met vilten ringen. Eveneens zijn er dekplaten aangebracht. De conditie van de windladen is deels in orde, deels in slechte staat. De windladen zijn, zoals het volledige binnenwerk, sterk vervuild. De cancellenramen bevinden zich in redelijke conditie, mede door de aangebrachte dekplaten. Onder de pijpstokken is echter sprake van lekkages als gevolg van het huidige sleepafdichtingssysteem. De pulpeten zijn alle versleten. Er is eveneens sprake van schimmelvorming op de ventielen; de geleidestiften zijn alle geoxideerd. Het vilt en leer op de ventielen is vervuild en is te dik aangebracht met wrijving in de speelaard als gevolg. De roosters zijn deel gekrompen, waardoor het pijpwerk thans gedeeltelijk uit het lood staat. De grote pijpen op de windlade worden thans onvoldoende gesteund door rugstukken. 9

10 2.4. De claviatuur De claviatuur is zo goed als oorspronkelijk bewaard gebleven. De beide manualen zijn uitgevoerd als staartklavieren met een omvang van C-g. Het klavierraam en de toetsen zijn gemaakt van eikenhout. De ondertoetsen zijn belegd met ivoor. De boventoetsen zijn gemaakt van massief ebbenhout. De frontons zijn gemaakt van ivoor. Het toetsbeleg is gaaf bewaard gebleven maar wel vergeeld. De toetskussens zijn gemaakt van wit vilt en sterk vervuild De klavierplank is gemaakt van eikenhout met ebbehouten fineer. De klavierlijsten zijn gemaakt van massief ebbenhout; de bakstukken zijn gemaakt van eikenhout met ebbenhouten fineer. Het onderklavier heeft per toets een middengeleiding zonder invoering, de geleidestiften zijn gemaakt van messing. Er is sprake van veel overmatige, zijwaartse speling. De lessenaar en de lessenaarbak zijn beide gemaakt van eikenhout. De claviatuur wordt thans ontsierd door een veelheid aan schakeldozene en leidingen ten behoeve van de verlichting en elektriciteit. De registertrekkers zijn gemaakt van eikenhouten, de registerknoppen van gezwart vruchtenhout. Het knieschot is gemaakt van grenenhout voorzien van een slot en wegneembaar. De orgelbank is gemaakt van eikenhout; de zitting is bekleed met rood fluweel, passend bij de gordijnen ter afsluiting en bescherming van de claviatuur. Het pedaalklavier is oorspronkelijk en gemaakt van eikenhout: raamwerk, toetsen en voetlijst alle van eiken. Er zijn messing voorveren aangebracht. De bevoeringen zijn gemaakt van schuimrubber, deze zijn verteerd. 10

11 De conditie van de claviatuur is matig. Er is veel vervuiling aan toetsen en registerknoppen. Er is sprake van veel overmatige speling tussen de toetsen; bevoeringen en leermoeren zijn versleten, afregelingen zijn verlopen. Het toetsbeleg is sterk vergeeld. Cosmetisch is er een aantal onvolkomenheden ontstaan. De speelaard is weerbarstig en ongelijk, vooral bij gekoppelde klavieren. 2.5 De speel- en registermechanieken Speelmechanieken De speelmechanieken zijn nog geheel in oorspronkelijke aanleg bewaard gebleven. De infrastructuur voor de speelmechanieken van het Hoofdwerk is als volgt: Toets abstract horizontaal walsraam trekdraad ventiel. De infrastructuur voor de speelmechanieken van het Dwarswerk is als volgt: Toets abstract verticaal walsbord trekdraad ventiel. De wellenramen zijn gemaakt van eikenhout, de nokken eveneens van eikenhout, de asjes van messing. Veel nokken vertonen overmatige speling. De wellen zijn gemaakt van eikenhout evenals de welarmpjes. De abstracten zijn gemaakt van grenenhout, het draadwerk is gemaakt van messing, op klassieke wijze met garen en lijm omwonden. Er is sprake van overmatige speling in de nokken enerzijds omdat sommige nokken loskomen uit de wellenramen, anderzijds omdat de asjes thans teveel speling hebben en de boringen zijn uitgesleten. De wellenramen op zich zijn niet goed gefixeerd. Dit alles gaat ten koste van een goede speelaard. De speelmechanieken voor het aangehangen Pedaal zijn oorspronkelijk in aanleg. Het wellenbord is gemaakt van eikenhout, de nokken van buxushout, de wellen zijn gemaakt van grenenhout. De welarmpjes zij gemaakt van smeedijzer, elk bevoerd met een leermoesje. Veel armpjes zijn thans geoxideerd en breken af. De klavierkoppel is een schuifkoppel met eikenhouten hevels; de afregeling is geheel verlopen. De conditie van de speelmechanieken is matig. Abstracten en draadwerk bevinden zich in redelijke conditie, de wellenborden, nokken en welarmpjes zijn aan slijtage onderhevig geweest en hebben veel overmatige speling. Door corrosie is er sprake van afbreken van ijzeren onderdelen in de speelmechanieken. Veel leermoesjes zijn verdroogd en verdwenen. 11

12 2.5.2 Registermechanieken De registermechanieken zijn in oorspronkelijke aanleg bewaard gebleven. De trekkers zijn gemaakt van eikenhout, evenals de hevelbalken. De zwaarden zijn gemaakt van smeedijzer, thans geoxideerd. Er is speling onstaan in de registermechanieken, de afregeling is verlopen. De conditie van de registermechanieken is redelijk. De ijzeren delen zijn thans geoxideerd en er is sprake van verloop in de afregeling. 12

13 2.6 Het pijpwerk Pijpwerk Er is het volgende pijpwerk aanwezig, in volgorde van opstelling op de windladen: Hoofdwerk Prestant 8vt - Van Dam 1909 C t/m fg open metalen pijpen. C t/m h in front. c t/m g op lade. C t/m g alle voorzien van een expression Bourdon 16vt - Van Dam 1909 C t/m h gedekte houten pijpen, afgevoerd van de windladen. Corpus, voet, kern, voorslag en stop van eikenhout, de hoeken belijmd met leerstroken. c t/m g gedekte metalen pijpen, elk voorzien van zijbaarden. De hoeden zijn gevoerd met blauw papier. Violoncel 8vt - Van Dam 1909 C t/m H spreekt in de Holpijp 8vt. c t/m g open metalen pijpen elk voorzien van een expression. Holpijp 8vt - Van Dam 1909 C t/m H gedekte houten pijpen; Corpus, voet, kern, voorslag en stop van eikenhout, de hoeken belijmd met leerstroken. c t/m g gedekte metalen pijpen, elk voorzien van zijbaarden. De hoeden zijn gevoerd met blauw papier. Octaaf 4vt - Van Dam 1909 C t/m fg open metalen pijpen. C t/m h elk voorzien van expression; c t/m g op lengte. Quintfluit 3vt - Van Dam 1909 C t/m g open metalen pijpen. C t/m H elk voorzien van stemkrul; c t/m g op lengte, conisch. 13

14 Octaaf 2vt - Van Dam 1909 C t/m g open metalen pijpen. C t/m g elk voorzien van expression; gs t/m g op lengte. Mixtuur II bas - Van Dam 1909 Samenstelling: C 2 1 1/3 c 2 2/3 2 C t/m h open metalen, elk voorzien van expression. Cornet III sterk discant - Van Dam 1909 Omvang: c t/m g Samenstelling: c = 2 2/3vt 2vt 1 3/5vt c t/m g open metalen pijpen, op lengte. Roerfluit 4vt - Van Dam 1909 C t/m g halfgedekte pijpen, elk voorzien van zijbaarden. De hoeden zijn gevoerd met blauw papier. gs t/m g open metalen pijpen, op lengte. Trompet 8vt - Van Dam 1909 C t/m ds metalen stevels en koppen. Kelen, tongen en stemkrukken van messing. C t/m H kelen belijmd met bruin leer. c t/m ds open kelen Trechtervormige bekers van orgelmetaal; een aantal daarvan is doorgezakt. e t/m g labiaalpijpwerk, open metalen pijpen elk voorzien van expression. Dwarswerk Fluit dolce 8vt - Van Dam 1909 C t/m gedekte metalen pijpen, elk voorzien van zijbaarden. De hoeden zijn gevoerd met blauw papier. D en Ds spreken niet. C en D op lade, rest groot octaaf afgevoerd op verlaagde stok. c t/m g op lade. Salicionaal 8vt - Van Dam 1909 C t/m Ds gedekte metalen pijpen, afgevoerd, spreken in de Fluit dolce 8vt. E t/m g open metalen pijpen, elk voorzien van expression. E t/m b in front. 14

15 Viola di Gambe 8vt - Van Dam 1909 Omvang: c t/m g. C t/m H spreken inde Salicionaal 8vt. c t/m g open metalen pijpen, elk voorzien van expression. Aeoline 8vt - Van Dam 1909 Omvang: c t/m g. C t/m g open metalen pijpen, elk voorzien van expression. Flûte harmonique 4vt - Van Dam 1909 C t/m H gedekte metalen pijpen, elk voorzien van zijbaarden. De hoeden zijn gevoerd met blauw papier. c t/m g open cilindrische pijpen, overblazend met rond bovenlabium. Fugara 2vt - Van Dam 1909 C t/m g open conische metalen pijpen op lengte. De conditie van het pijpwerk is slecht; het pijpwerk is, evenals het binnenwerk, sterk vervuild en spreekt niet meer goed aan. Het metalen pijpwerk vertoont schade aan pijpvoeten, stemranden, stemkrullen en schalbekers. Het houten pijpwerk vertoont sporen van krimpschade en lekkage. 15

16 2.6.2 Intonatie en stemming Door alle gebreken van de vervuiling en slechte windtoevoer uit de pijpstokken heen is een fraaie, klassieke en boventoonrijke intonatie waarneembaar. De uitgangspunten voor de klankgeving van dit orgel zijn nog klassiek te noemen: puntigheid in de toonaanzet, maar ook met de verworvenheden van de 19 e eeuw als grondtonigheid en sonoriteit. De aanspraak van het labiumpijpwerk is verstoord door de vervuiling. Het orgel heeft een zeer verfijnd klankpalet aan achtvoets-registers, in verschillende timbres en kleuren: van het zachtste register Aeoline 8vt van het Dwarswerk tot aan de sterke Prestant 8vt van het Hoofdwerk voorziet de dispositie is een waaier aan klankkleuren in deze achtvoets-ligging. Als (klank)concept is dit orgel verrassend goed bewaard gebleven en een uitstekend voorbeeld van de klassieke orgelbouw aan het begin van de twintigste eeuw. 16

17 3. Instandhoudingsplan Het uitgangspunt voor de instandhouding van het Van Dam-orgel in de Mozeskerk te Biezelinge is het technisch herstel van de in het inspectierapport genoemde gebreken. Het orgel zal in de huidige oorspronkelijke aanleg, specificatie en klankconcept worden geconserveerd. De volgende werkzaamheden zullen worden uitgevoerd: 3.1 Demontage en werkvoorbereiding Voor demontage zullen de onderdelen van het orgel worden gefotografeerd en gedocumenteerd. Het binnenpijpwerk zal van de windladen worden afgenomen en worden ingepakt voor transport. Het frontpijpwerk zal worden uitgenomen en worden ingepakt voor transport. De conducten en vervoerplanken zullen worden losgekoppeld alsmede de speelen registermechanieken en de windkanalen. De windladen en de balg zullen worden uitgenomen. De uit te nemen onderdelen zullen worden gelabeld. De uitgenomen onderdelen zullen worden getransporteerd naar de werkplaats van de orgelmaker. 3.2 De orgelkas en het front De orgelkas en het front De orgelkas zal geheel worden gereinigd en worden nagezien op de aanwezigheid van houtworm; waar nodig zullen deze delen worden behandeld met een houtwormbestrijdingsmiddel. Panelen en deuren zullen worden nagezien op krimpschade en waar nodig worden hersteld door het inlijmen van houten veren en opnieuw passend worden gemaakt. Bij deze werkzaamheden zal omzichtig te werk worden gegaan vanwege de op de panelen en deuren aangebrachte kleurige afwerking. Het stijl- en regelwerk zal worden nagezien op losse verbindingen en waar nodig worden hersteld. Het hang- en sluitwerk zal worden gecontroleerd en worden aangevuld in stijl; deuren zullen zo nodig opnieuw worden afgehangen. Het blinderingssnijwerk zal worden gereinigd en worden nagezien op constructieve gebreken en op houtworm. Waar nodig zal het snijwerk worden verlijmd en worden behandeld met een houtwormbestrijdingsmiddel. Na herstel zal het snijwerk goed bevestigd worden in het front. Het frontpijpwerk zal worden gereinigd en waar nodig worden uitgedeukt en opnieuw worden opgerond. De voetpunten van de frontpijpen zullen worden nagezien en waar nodig worden hersteld. De ophangingen van de frontpijpen zullen worden gecontroleerd en waar nodig worden verstevigd. 17

18 De kleurige afwerking De huidige originele kleurige afwerking van de orgelkas en het front zal worden gehandhaafd. Op die plekken waar de orgelkas hersteld zal worden en er een technische noodzaak is tot herstel van de huidige kleurige afwerking zal deze worden geretoucheerd. Deze werkzaamheden vallen buiten die van de orgelmaker en zullen apart worden geoffreerd door een hiertoe gekwalificeerd schildersbedrijf. Uitvoering van deze werkzaamheden zal in en na overleg met de orgeladviseur en de orgelmaker plaatsvinden. Een aparte offerte zal worden opgenomen voor het herstel van de kleurige afwerking op de panelen en deuren die gerepareerd dienen te worden, alsmede het opnieuwe vergulden in blad-en stofgoud van de ornamenten in het front en de labia van de frontpijpen. De in deze offerte uit te voeren werkzaamheden vallen buiten de werkzaamheden van de orgelmaker maar zullen worden uitgevoerd door een hiertoe gekwalificeerd schildersbedrijf, in en na overleg met de orgelmaker en de orgeladviseur. 3.3 De windvoorziening en de winddistributie De windvoorziening zal worden gerestaureerd Balgen De magazijnbalg bevindt zich in slechte conditie en zal worden gereinigd en integraal worden voorzien van een nieuwe binnen- en buitenbelering en opnieuw worden belijmd met eersteklas fijn schapenleer Windmachine De windmachine zal niet niet meer terugkeren in het orgel. Een nieuwe windmachine, type langzaamloper met 2800 toeren/minuut zal worden aangeschaft en worden geplaatst in een nieuw te maken eikenhouten geïsoleerde dempkist, te plaatsen buiten de orgelkas op het orgelbalkon, De aanzuiging van de windmachine zal geschieden uit de kerkruimte Windkanalen De windkanalen zullen geheel worden gereinigd en worden nagezien op lekkages en aansluitingen en waar nodig opnieuw worden belijmd met fijn leer. De aanslag van schimmel zal worden verwijderd. Een nieuwe kanalisatie zal worden vervaardigd en worden geplaatst ten behoeve van de plaatsing van een nieuwe windmachine. De kanalisatie zal worden aangepast evenals de inlaat van het windkanaal in de magazijnbalg. 18

19 Een nieuwe gordijn regulatiezal worden gemaakt en geplaatst. De gordijnregulatie zal nauwkeurig worden afgeregeld Conducten De conducten zullen worden nagezien op losse soldeernaden, deuken en loodcorrosie. Waar nodig zullen de conducten worden hersteld, gestrekt en opnieuw worden gesoldeerd. Gecorrodeerde conducten zullen in stijl worden vervangen door nieuwe exemplaren in een legering van 12% tin. Na herstel zullen de conducten op klassieke wijze in de pijpstokken, frontstokken en vervoerbanken worden ingelijmd met vlas en lijm Tremulant De inliggende tremulant zal worden schoongemaakt, nagezien en zorgvuldig worden afgeregeld. De registermechaniek van de tremulant (Celeste) zal worden gereconstrueerd en worden aangelegd. De registerknop van de Celeste zal weer gangbaar worden gemaakt Winddruk Na herstel van de verschillende onderdelen en na montage zal de winddruk opnieuw worden vastgesteld, na het nemen van klankproeven. Uitgangspunt hierbij zal de huidige druk van 73 mm WK zijn Windladen De twee windladen zullen alle integraal worden gereinigd en gecontroleerd. Het huidige sleepafdichtingssysteem zal worden nagezien op de juiste afdichting. Als sleepafdichting zullen nieuwe, dunne geweven ringen (Liegelindt) worden aangebracht op de cancellenramen en onder de pijpstokken. De ventielkasten zullen worden gedemonteerd. Nieuwe lamslederen pulpeten met messing draadwerk zullen worden vervaardigd en aangebracht. De aanhangoogjes buiten de ventielkasten zullen worden gefestonneerd. Het vilt en leer op de ventielen zal worden verwijderd: de ventielen zullen worden gevlakt en worden belijmd met een dubbele laag fijn leer. De geoxideerde geleidestiften zullen worden verwijderd. Nieuwe roestvrije geleidestiften zullen worden vervaardigd en worden aangebracht. Het leer van de voorslagen zal worden verwijderd. Nieuw fijn schapenleer zal op de voorslagen worden aangebracht en voor een voldoende afdichting zorg dragen. De onderdelen van de windladen zullen worden gemonteerd en nauwkeurig worden afgeregeld. 19

20 3.4. Claviatuur De claviatuur zal geheel worden gereinigd en worden hersteld. De toetsen van de handklavieren zullen worden gevlakt en gericht; overmatige speling zal worden weggenomen. Het toetsbeleg zal worden gefixeerd en gereinigd. De boringen voor de geleidestiften zullen zo nodig worden opgeboord en voorts worden gepropt met gebruikmaking van oud eikenhout. Nieuwe passende boringen zullen voorts in de juiste diameter worden aangebracht. De bestaande geleidestiften zullen worden gehandhaafd, schoongemaakt en ontroest. De boringen voor de klavierkoppel zullen op dezelfde wijze pas worden gemaakt. Ook de overmatige speling in de draaipunten van de koppelhevels zal worden weggenomen, de draaipunten zullen opnieuw pas worden gemaakt. Nieuwe bevoeringen zullen worden aangebracht op plaatsen waar de oorspronkelijke bevoeringen zijn versleten; niet oorspronkelijke en overbodige bevoeringen zullen worden verwijderd. Nieuwe toetskussens van vilt en leer zullen worden vervaardigd en aangebracht. Nieuwe leermoeren zullen integraal worden vervaardigd en aangebracht. Het klavierraam en de bakstukken zullen worden gecontroleerd en zo nodig opnieuw worden verlijmd. De bakstukken en de klavierlijsten zullen worden opgewerkt. De registerknoppen zullen alle worden gereinigd, hersteld en opgewerkt. De beschadigde knoppen zullen worden aangevuld in stijl en profilering. De registerschildjes met opschriften zullen worden schoongemaakt en worden opgewerkt. Het pedaalklavier zal worden gereinigd en hersteld. Versleten bevoeringen zullen worden verwijderd, nieuwe bevoeringen zullen worden aangebracht. De pedaalveren zullen opnieuw worden afgeregeld. De huidige zitting van de orgelbank zal worden verwijderd, een nieuwe zitting van fluweel en paardenhaar zal worden vervaardigd en aangebracht. De claviatuur zal na herstel zorgvuldig worden afgeregeld. Het schilderwerk zal worden geretoucheerd. Deze werkzaamheden vallen buiten die van de orgelmaker en zullen apart worden geoffreerd en uitgevoerd, in en na overleg met de orgeladviseur en de orgelmaker. 3.5 De speel- en registermechanieken Speelmechanieken De speelmechanieken van de handklavieren en het Pedaal zullen geheel worden gereinigd en hersteld. De huidige abstracten en stoters zullen worden gehandhaafd, nieuwe windingen en draadwerk zullen waar nodig worden aangebracht. Nieuwe leermoeren zullen in de speelmechanieken voor aangebracht voor de versleten exemplaren. De wellenramen zullen worden nagezien; overmatige speling zal worden weggenomen, nokken zullen worden gefixeerd. De nokken zullen elk worden voorzien van een nieuwe lagering van pokhout. De welasjes zullen worden ontroest en worden gepolijst. 20

21 De metalen welarmpjes zullen worden ontroest en waar nodig worden voorzien van nieuwe leermoesjes. Nieuwe smeedijzeren welarmpjes voorzien van een leermoesje zullen in stijl en factuur van Van Dam worden vervaardigd en aangebracht voor versleten exemplaren. Nieuwe bevoeringen zullen worden aangebracht op plaatsen waar de oorspronkelijke bevoeringen zijn versleten; niet oorspronkelijke en overbodige bevoeringen zullen worden verwijderd. De boringen voor de klavierkoppel zullen of dezelfde wijze pas worden gemaakt. Ook de overmatige speling in de draaipunten van de koppelhevels zal worden weggenomen, de draaipunten zullen opnieuw pas worden gemaakt. De speelmechanieken zullen zorgvuldig worden afgeregeld Registermechanieken De registermechanieken zullen worden gereinigd en waar nodig worden hersteld. Alle ijzeren delen in de registermechanieken zullen worden ontroest en opnieuw worden gezwart. Hevelbalken zullen worden gefixeerd. De registermechanieken zullen zorgvuldig worden afgeregeld. 3.6 Pijpwerk en montage Pijpwerk Het pijpwerk zal worden gedocumenteerd en gemeten. Het pijpwerk zal geheel worden gereinigd en waar nodig worden hersteld. Het metalen pijpwerk zal worden nagezien op beschadigingen van steminrichtingen, bovenranden, zijbaarden en voeten en waar nodig worden hersteld. De pakkingen van de hoeden van de (half)gedekte pijpen zullen worden gecontroleerd en waar nodig worden voorzien van extra papier. De kelen van de Trompet 8vt zullen worden gereinigd en licht worden gepolijst. De bestaande belijming met leer zal worden gehandhaafd en worden opgeborsteld. De houten pijpen zullen worden nagezien op losse lijmnaden en krimpschade en waar nodig worden hersteld. De stoppen en voorslagen zullen goed sluitend worden gemaakt, de stoppen zullen waar nodig worden voorzien van nieuwe pakkingen van vilt en leer. Na herstel zal het pijpwerk worden ingepakt en worden getransporteerd naar Biezelinge Montage De in de werkplaats van de orgelmaker herstelde delen zullen getransporteerd worden naar de kerk in Biezelinge en worden herplaatst, gemonteerd en zorgvuldig worden afgeregeld. 21

22 3.6.3 Intonatie en stemming Na de montage zal het pijpwerk worden herplaatst en worden gecontroleerd op onvolkomenheden in de intonatie. De intonatie zal waar nodig worden gecorrigeerd in aanspraak en egaliteit, dit alles in relatie met de herstelde windladen en bestaande winddruk. Van herintonatie van het pijpwerk zal geen sprake zijn. Tenslotte zal het pijpwerk worden gestemd in de evenredig gelijkzwevende stemming. De bestaande toonhoogte zal worden gehandhaafd. 22

23 4. Instandhouding De werkzaamheden ten behoeve van de instandhouding van het instrument in de jaren voor en na het in 2013 uit te voeren technische herstel zullen bestaan uit het jaarlijks stemmen van het pijpwerk. Afwisselend zal een grote en een kleine jaarlijkse stembeurt worden uitgevoerd volgens onderstaand instandhoudingsschema. JAAR VAN UITVOERING UIT TE VOEREN WERKZAAMHEDEN KOSTEN ORGELMAKER EXCL. BTW (prijspeil 23