Herstelplan Orgel. Lutherse Kerk Amersfoort

Transcriptie

1 Herstelplan Orgel Lutherse Kerk Amersfoort Peter van Dijk Utrecht, oktober 2013

2 1. Inleiding 1 Het buitengewoon fraaie historische orgel van de Lutherse Kerk te Amersfoort is dringend aan algeheel herstel toe. Ter voorbereiding en begeleiding daarvan heeft de Protestantse Gemeente Amersfoort waaronder de Lutherse Kerk ressorteert in juli 2013 een orgelcommissie ingesteld en op 4 oktober 2013 Peter van Dijk tot orgeladviseur benoemd. Dit herstelplan is gebaseerd op en de facto een complement van : Jaap Jan Steensma, Rapport betreffende het orgel van de Lutherse Kerk Amersfoort, bouw- en veranderingsgeschiedenis, technische beschrijving. Versie 3. Zeist, oktober Dit uitstekende rapport is een bewerking van de scriptie die Jaap Jan Steensma afgelopen voorjaar schreef ter afsluiting van zijn, inmiddels met het predikaat met lof ' bekroonde, professionele opleiding tot orgeladviseur, waarbij ik als zijn mentor mocht optreden. Daarin is de historie vanaf de bouw tot heden uitvoerig uiteengezet [deel A], wordt een technische beschrijving, conform de aanbevelingen van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) met een uitgebreide opgave van de huidige onderhoudstoestand gegeven [deel B] en is er een bibliografie opgesteld. In het voorliggende herstelplan volg ik tevens wat de verschillende orgeldelen betreft de volgorde van Steensma's rapport. Ten behoeve van dit herstelplan is nog aanvullend onderzoek verricht in het orgel zelf, alsmede in de literatuur over de orgelmaker J.H.H. Bätz en over door hem gebouwde instrumenten. Dit onderzoek betrof met name de huidige plaats in het orgel van het register Viola di Gamba 8', het in 1993 gereconstrueerde register Flageolet 1 ½' en de datering van de Dulciaan 8'. Desgevraagd stelden de RCE en de orgelmakers Hans van Rossum en Rijk van Vulpen diverse mensuurgegevens (mensuren = pijpwerkmaten) ter beschikking, waarvoor hartelijk dank. Het orgel is als onderdeel van de rijksmonumentale Lutherse Kerk Amersfoort expliciet beschermd, dat wil zeggen dat het instrument is opgenomen in de redengevende omschrijving van het kerkgebouw in het monumentenregister van de RCE. Deze omschrijving luidt: Evangelisch-Lutherse Kerk. Eenvoudig neo-klassicistisch gebouw, gevel met pilasters waartussen spitsboogramen bekroond door tympanon; klokketorentje met zwaan als windvaan. Vroeg 19e eeuws. Oorspronkelijk eenklaviers orgel, in 1766 gemaakt door J.H.H. Batz. In 1873 uitgebreid met een tweede werk achter de orgelkas door C.G.F. Witte. Klokkentorentje met anonieme klok, ca. 1928, diam. 41,5 cm. Dit impliceert dat het herstel van het orgel voorbereid en uitgevoerd dient te worden conform de desbetreffende bepalingen in de vigerende monumentenwet en in principe subsidiabel is. Met Wim Diepenhorst als specialist Klinkende Monumenten van de RCE verantwoordelijk voor het van rijkswege verplichte toezicht op het voorgenomen restauratie-project is reeds uitgebreid overlegd en consensus bereikt over de inhoud van dit herstelplan. Naar ik van ganser harte hoop zal het algeheel herstel van dit kostelijke muziekinstrument op afzienbare termijn kunnen worden uitgevoerd, zodat Amersfoorts oudste orgel weer in volle glorie kan klinken. Adresgegevens Kerkgebouw: Langestraat 61, 3811 AC Amersfoort. Predikante: Diederiek van Loo, tel , mdvanloo@cs.com. Organist: Jaap Jan Steensma, jaapjansteensma@gmail.com. College van Beheer: George Onderdelinden, tel / , george.onderdelinden@gmail.com. Rikus Schoemakers, schoemakers.blom@wxs.nl. Monumentnummer: 7962 (orgelnummer: 46).

3 2. Verantwoording 2 Geen enkel orgel uit de 16e, 17e of 18e eeuw heeft de tijd ongewijzigd doorstaan. In de periode van de Wederopbouw ( ) was het bij restauraties usance om de oorspronkelijke toestand van een orgel te reconstrueren. Wijzigingen uit de periode circa 1830 tot 1940 werden in het algemeen 'teniet gedaan', mede omdat de 19e eeuwse Nederlandse orgelbouw in die periode grosso modo als ambachtelijk en artistiek inferieur werd bestempeld. Met de sedert 1970 sterk gegroeide kennis en inzichten van nu moeten we achteraf constateren dat helaas veel van die reconstructies hun doelstelling niet hebben gehaald en dat waardevol 'later' materiaal werd opgeofferd ten gunste van nieuwe orgeldelen, die qua factuur niet in overeenstemming zijn met historische bouwwijzen, hetgeen van invloed is op de orgelklank. Veel gedurende de wederopbouwperiode gereconstrueerde orgels hebben hun klankpatina verloren. Al in de tweede helft van de jaren 1960 ontstond en groeide het besef dat diverse historische orgels bij reconstructies hun 'oude' klank niet herwonnen, maar veeleer (nog meer) verloren hadden. Parallel daaraan kwam er geleidelijk waardering voor 'onze' 19e eeuwse orgelbouw, uitgroeiend tot 'rijksmonumentale' erkenning van vele 19e en vroeg 20e eeuwse orgels. Meer en meer werden ook 19e eeuwse wijzigingen van oudere orgels bij restauraties gerespecteerd. Het principe van conserverend herstel (het al dan niet volledig handhaven van een 'gegroeide' toestand) deed zijn intrede en groeide uit tot een algemeen aanvaard uitgangspunt. Het motto van de RCE is thans mijns inziens terecht behoud gaat voor vernieuwing. Maar als niet-originele orgeldelen in bouw- of klank-technisch opzicht niet goed functioneren, kan een eerdere 'gedaante' daarvan worden 'hersteld'. [Overigens geldt het conserveringsuitgangspunt niet voor elektra in, aan en rond de orgelkast. De elektra dient (uiteraard) op esthetisch verantwoorde wijze conform de daarvoor geldende eisen te zijn aangelegd of te worden vernieuwd.] Het 'wederopbouw-optimisme' met betrekking tot het reconstrueren van historische orgels in hun oorspronkelijke gedaante heeft vanaf eind jaren-1960 allengs plaats gemaakt voor respect voor de gegroeide toestand van rijksmonumentale instrumenten. Instandhouding van een monument is maatgevend geworden. Zo hoeft een volgende generatie niet meer 'door onze bril' naar een historisch orgel te kijken en te luisteren, maar vertelt het monument zijn 'verhaal' zelf. Wat betekent dat in concreto voor dit herstelplan? Er is sprake van een gegroeide toestand, zelfs in de letterlijke zin van het woord. Het in 1766 door J.H.H. Bätz gebouwde eenmanuaals orgel is in 1796, 1850, 1873, 1926, 1948, 1973 en 1993 gewijzigd, waarbij de werkzaamheden uit 1873 zelfs een uitbreiding met een tweede manuaalwerk omvatten. De werkzaamheden uit 1926, 1948 en 1993 waren beperkt van omvang, die uit 1926 zijn in 1993 zelfs al merendeels teniet gedaan. Blijkens de redengevende omschrijving van het kerkgebouw in het monumentenregister is het concept-1873 expliciet wettelijk beschermd. Voor wijziging van dat concept is derhalve een monumentenvergunning vereist. In het kader van het vigerende monumentenbeleid is het uitgesloten dat deze zal worden verstrekt, zo dit al de wens van de opdrachtgever zou zijn. In principe vallen ook de wijzigingen uit 1926 en 1948 onder de rijksbescherming, maar indien er een bouw- en/of klanktechnische noodzaak is om deze teniet te doen, kan dit, met instemming van de RCE, zonder monumentenvergunning geschieden. De Flageolet 1 ½' uit 1993 is in princpe niet beschermd. Het uitgangspunt voor de orgelrestauratie kan dus geen ander zijn dan een conserverend herstel. Maar er is een technische noodzaak om diverse 20e eeuwse orgeldelen te verwijderen. De in 1948 geplaatse windmotor is versleten en de drosseling (evens uit 1948) ractiveert slechts één van de twee (originele) spaanbalgen. Er is een nieuwe windmotor nodig, met een

4 3 drosseling op beide spaanbalgen. De treedinrichting van de balgen wordt in ere hersteld. De (pneumatische) tremulant uit (vermoedelijk) 1948 moet worden getypeerd als een vreemde eend in de Bätz/Naber/Witte-bijt en dient daarom te worden verwijderd. Witte had in 1873 geen tremulant aangebracht; de registertrekker voor het Ventiel is thans aangesloten op de tremulant. De in 1926 aangelegde 'ontlening' (transmissie) van C-H van de Viola di Gamba 8' aan C-H van de Roerfluit 8' functiort technisch niet goed, met als gevolg onoplosbare stemmingsproblemen in de transmissie. Deze dient daarom te worden verwijderd en de Viola di Gamba 8' kan dan 'terugkeren' naar zijn plaats van vóór Op basis van de zogenoemde werklijst van J.H.H. Bätz die voor wat betreft zijn oeuvre overigens geen werklijst, maar een compilatie van bedrijfsdocumenten is en vermeende Bätzsporen in de hoofdwerkwindlade (pijproosters, die echter uit 1850 dateren) is in 1993 een Flageolet 1 ½' gereconstrueerd. Zoals hieronder zal worden uiteengezet moet de Flageolet van meet af aan een eenvoets register zijn geweest en wijkt het in 1993 voor de 1 ½'-variant gekozen mensuurbeeld af van de Bätz-principes dienaangaand. Bovendien sluit het klankbeeld niet goed bij de Bätzregisters aan. De Flageolet uit 1993 dient daarom te worden vervangen door een nieuwe Flageolet 1' in J.H.H. Bätz-factuur en -mensuratie, qua intonatie aangepast aan het huidige klankbeeld van de Bätz-registers. Tot slot meld ik hier de noodzaak om de elektra te vernieuwen. Dit biedt tevens de mogelijkheid dit op een esthetisch verantwoorde (lees: niet in het oog springende) wijze te doen uitvoeren. Op al deze aspecten zal in het herstelplan en in bijlagen nader worden ingegaan.

5 3. Historische en technische gegevens van het orgel 4 Deze kunen, zoals reeds in de Inleiding aangegeven, dankzij Jaap Jan Steensma's rapport hier zeer beknopt worden weergegeven. Dit rapport verschaft alle benodigde informatie. Terwille van de overzichtelijkheid hier een aan Steensma's rapport ontleende samenvatting van de orgelhistorie, en de dispositie. Ik heb daaraan een beknopt overzicht van de datering en staat van onderhoud van de diverse orgeldelen toegevoegd. Legenda: HW = Hoofdwerk, NW = Nevenwerk, PED = pedaalklavier, B = Bas, D = Discant. Historische gegevens Bouwers J.H.H.Bätz J. Bätz & Co. (J.F. Witte) Jaren van oplevering Dispositie in 1766, in lade-volgorde (moderne nomenclatuur) Manuaal Prestant Cornet D Roerfluit 8 Octaaf 4 Gemshoorn 4 Quint 3 Superoctaaf 2 8 (af h dubbel) 3st. Flageolet 1' Mixtuur st. Chr. Bätz 1781 herstel Tremulant Ventiel (?) Aangehangen pedaal G.Th. Bätz Dulciaan 8 B/D Gebr. Bätz 1827 gelijkzwevende temperatuur aangebracht 1844 putti op de zijtorens toegevoegd C.F.A. en F. Naber 1850 reparatie stemtoonhoogte verhoogd dubbelkoor Prestant 8' afgekoppeld (front)/verwijderd (ladepijpwerk) Mixtuur vervangen door Viola di Gamba 8' (af c), geplaatst op pijpstok Flageolet Flageolet verplaatst naar pijpstok Mixtuur H. Knipscheer 1858 schoonmaak en uitbreiding balgruimte H. Knipscheer 1867 kleine werkzaamheden aan het klavier mogelijk nieuwe orgelbank J. Bätz & Co. (J.F. Witte) 1873 reparatie NW toegevoegd (in aparte kast achter de klaviatuur) nieuwe manualen mechanieken vernieuwd koppelingen toegevoegd, Ventiel toegevoegd (?)

6 J. de Koff & Zn Viola di Gamba 8' (C-H in Roerfluit 8) verplaatst naar pijpstok Quint 3' Quint 3 verplaatst naar pijpstok Flageolet 1' Voix Celeste 8' (af c) in plaats van Flageolet 1', op pijpstok Viola di Gamba 8' nieuwe lessenaar (?) en klavierbak orgelbank vervangen door een ander exemplaar van onbekende herkomst? J. de Koff & Zn windmotor; treedinrichting afgekoppeld + pneumatische tremulant (in plaats van Ventiel)? Fama & Raadgever 1973 restauratie windlade HW A. H. de Graaf 1993 Voix Celeste 8' vervangen door een Flageolet 1 1/2' restauratie pijpwerk HW Technische gegevens Werkindeling Dispositie in lade-volgorde, volgens registeropschriften Werktuigelijke registers HW, NW, aangehangen PED Hoofdwerk (II) Prestant 8 Voet Cornet Disc. [3 sterk] Roerfluit 8 Voet Viola di Gamba 8 Voet Octaaf 4 Voet Gemshoorn 4 Voet Superoctaaf 2 Voet Flageolet 1 Voet [lees: 1 1/2'] Quint 3 Voet Dulciaan 8 Voet Bas/Disc. Koppel [HW-NW] [koppel PED-HW of PED-NW] (trede) Nevenwerk (I) Holfluit 8 Voet Viola 8 Voet Fluit 4 Voet Samenstelling vulstem Cornet HW c': /5 Toonhoogte Manuaalomvang Pedaalomvang Windvoorziening Winddruk Plaats klaviatuur a1 = 438,5 Hz C-d''' C-c' Deling B/D h/c' twee spaanbalgen 73 mm waterkolom achterzijde hoofdkast Datering en technische staat van de orgeldelen Orgeldeel Tribune Datering 1766; de borstwering is mogelijk jonger. Technische staat Galerijvloer slecht en niet waterpas; borstwering redelijk.

7 6 Orgelkasten Hoofdkast en balgenkast 1766, nevenwerkkast Slecht. Schilderwerk ook slecht. Windvoorziening Balgstoel en 2 spaanbalgen 1766, motor Kanalisatie 1766 en Tremulant (pneum.) 1948 (?). Winddruk thans 73 mm. Balgstoel redelijk, spaanbalgen zeer slecht, motor versleten. Kanalisatie slecht. Tremulant slecht. Windladen HW 1766 (roosters 1850, voorslagen?), NW HW-ladeindeling in 1850, 1926 en 1993 gewijzigd. HW-lade matig (enige door- en bijspraak, lekkages ventielkast en voorslagen). NW-lade zeer slecht. Mechanieken Grotendeels Toetsmechaniek HW matig, NW slecht, PED zeer slecht. Registermechaniek matig tot slecht. Klaviatuur Manualen 1873, pedaal 1766, orgelbank 1867 (?), registerknoppen 1766 en 1873, registerplaatjes 1873, lessenaar 1926 (?). Redelijk, m.u.v. zeer slecht registerplaatje Flageolet. Veel ontsierende elektra. Pijpwerk HW 1766, m.u.v. Dulciaan 8' (1796), Toestand HW matig, toestand NW matig tot Viola di Gamba 8' (1850), Flageolet 1 1/2' slecht. Stemschade en diverse gedeukte (1993). Positief pijpen. Toonhoogte (427 Hz?) in 1850 en 1873 (?) Intonatie HW in 1873 (kernsteken) en 1926 gewijzigd. 1873: 435 Hz, thans 438,5 Hz. (voetopeningen en kernspleten verkleind) Stemming 1766 met 'wolf', sedert 1827 gewijzigd. Intonatie NW gaaf (1873). gelijkzwevend. Steminrichtingen grotere binnenpijpen HW in 1850 gewijzigd; idem frontpijpen in 1850 en 1873 gewijzigd. Steminrichtingen NW-pijpwerk niet gewijzigd.

8 4. Herstelplan 7 De aan dit herstelplan ten grondslag liggende technische beschrijving is als Deel B te vinden in het bovengenoemde rapport van Jaap Jan Steensma. Voorts dank ik hem hartelijk voor zijn assistentie bij het voorbereiden van dit herstelplan Uitgangspunten Het uitgangspunt is conserverend herstel van het orgel in zijn huidige (gegroeide) toestand, met om technische redenen noodzakelijke vervanging van enkele 20e eeuwse delen. Ook het herstel van de orgelkasten gaat behoudens de elektra uit van de huidige toestand. Waar onderdelen vervangen moeten worden, gebeurt dit in stijl, dat wil zeggen conform 'authentieke' voorbeelden, materialen en werkwijzen. In dit kader noem ik uitdrukkelijk het gebruik van warme beenderlijm en verf op lijnolie-basis. Afkomende delen dienen goed opgeslagen bij het orgel bewaard te blijven. Hiervoor is ruimte beschikbaar boven op het balgenhok Onderzoek naar de toestand van de orgelgalerij en de trekstangen De galerijvloer staat allesbehalve waterpas. Hij buigt in het midden door en helt achterover. Het doorbuigen is niet van recente datum. Het is al te zien op de oudste bekende afbeelding van het orgel, zijnde een foto van vóór 1928 (zie het rapport van Jaap Jan Steensma). Dit doorbuigen is wat betreft de hoofdkast op enig moment wellicht zelfs al in 1766 'ondervangen' door twee verticale trekstangen direct achter het orgelfront, vanuit de zolder boven het orgel naar de galerijvloer. De hoofdkast helt licht achterover ondanks een horizontale trekstang die aan de voorzijde aan de achterwand van de hoofdkast is bevestigd en aan de achterzijde in de muur achter het orgel. Ook deze trekstang is niet van recente datum, maar dateert in zijn huidige gedaante niet uit 1766, doch ten vroegste uit Want in dat jaar is de achtergevel van de kerk ongeveer een halve meter naar achteren geplaatst. Ondanks het licht achterover hellen van de hoofdkast ligt de HW-lade ongeveer waterpas, mogelijk is in 1973 of een 'niet-waterpasligging' gecorrigeerd. Om er zeker van te zijn dat de orgelgalerij de komende (liefst) eeuwen niet gaat bezwijken, is nader onderzoek naar de statische toestand van de orgelgalerij noodzakelijk. Tevens dient de toestand van de trekstangen te worden onderzocht. Nadat het pijpwerk uit het orgel is genomen kunnen adviseur en orgelmaker de posities van alle windladen inspecteren. Als ook de mechanieken, de windladen en de windvoorziening uitgenomen zijn kan de toestand van de orgelgalerij en de trekstangen worden onderzocht. Dit onderzoek dient door een als zodanig erkend staticus te worden uitgevoerd. Onderzoek en eventueel daaruit voortvloeiende bouwkundige maatregelen vallen buiten de orgelmakerskosten Klimatologisch onderzoek Gelet op de krimpschade aan de orgelkasten, de HW-windlade en de balgen is de klimaatbeheersing in het kerkgebouw niet altijd optimaal (geweest). Aangezien een goede klimaatbeheersing van vitaal belang is voor het behoud van het orgel en overigens ook van rijkswege vereist wordt dienen eerst de klimatologische omstandigheden in het kerkgebouw en in de orgelkasten gedurende minstens een jaar in kaart te worden gebracht door regelmatige metingen middels zogenoemde dataloggers. Nadere adviezen daarbij en ook ten behoeve van naar alle waarschijnlijkheid noodzakelijke maatregelen kunnen worden verstrekt door de RCE (Ir. Marc Stappers). De klimaatbeheersing in het kerkgebouw dient 'op orde' te zijn als de gerestaureerde orgeldelen weer worden teruggeplaatst. Ook dit onderzoek en daaruit voortvloeiende maatregelen ressorteren niet onder de orgelmakerskosten.

9 Kleurenonderzoek orgelkasten en borstwering Het noodzakelijke kleurenonderzoek aan de orgelkasten (HW-, NW- en balgenkast), de borstwering, het windkanaal en de orgelbank behoort niet tot de competentie van de orgeladviseur. Hij zal daartoe advies inwinnen bij de RCE (Mariëlle Polman) en na toestemming van de PGA een kleurenonderzoek door een daartoe erkend expert in gang zetten en procedureel begeleiden Offertesystematiek Verzocht wordt om bij de prijsopgave de indeling van de posten uit dit herstelplan te volgen. Conform voorschrift van de RCE wordt voorts verzocht deze posten ook de stelposten uit te splitsen in materiaalkosten, werkuren en totalen. Posten als steigerwerk, transportladder, elektra en andere zaken die niet onder de orgelmakerskosten vallen, dienen als zodanig in de offerte worden aangegeven Werkzaamheden Algemeen Planning en overleg Demontage en transport naar de orgelmakerswerkplaats van alle orgeldelen Transport naar de kerk en hermontage van het orgel Transportladder (de- en hermontage) en steigerwerk in de kerk Elektra: aanleg stijlvolle verlichting (in nader overleg te preciseren) muzieklessenaar en pedaalklavier, aanleg motoraansluiting (krachtstroom) op de galerij, alsmede aanleg van schakelaars voor de motor en de verlichting. Tl-looplamp met voldoende lang snoer ten behoeve van verlichting in het orgelinterieur. Er dienen geen schakelaars en/of stopcontacten aan of in de orgelkast te worden bevestigd! Schoonmaak interieur HW-, NW- en balgenkast Orgelkasten en -tribune Herstel orgelkasten, inclusief waterpas zetten. Sluiten van het dak van de zijtorens, aanbrengen van ruim bemeten afmbare huisjes boven de Viola di Gamba 8. Herstel hang- en sluitwerk, inclusief vernieuwen slot kleppenkastluik NW en 'binnenwerkse' afsluiting linkerdeur achterzijde HW (zodat het openen daarvan zonder schade aan het pijpwerk kan geschieden) Herschilderen orgelkasten, snijwerk, hoofdwindkanaal en orgelbank in de bestaande kleurstelling en opnieuw vergulden labia frontpijpen Schoonmaak en herstel gipsen putti, incl. repositioneren ledematen Herstel vloer orgelgalerij Aanbrengen van lamellen of luxaflex voor het raam naast het orgel tegen de inwerking van zonlicht, in overleg met de verantwoordelijke kerkbestuurder(s) Windvoorziening Herstel balgtoestel, spaanbalgen (inclusief volledige herbelering) en windkanalisatie Nieuwe windmotor (met susinrichting) in dubbele bekisting en (houten) aansluiting op de beide balgen, inclusief onafhankelijke drosseling en terugslagkleppen voor beide balgen. Aan te brengen op de huidige locatie achter de balgstoel, tegen de kerkwand. De beschikbare ruimte tussen kerkwand en balgstoel is 56 (d) x 62 (b) cm Herstel trapinstallatie, inclusief kopiëren van de spaanveer van de onderste balg ten behoeve van de bovenste, restauratie van de terugslagklep van de bovenste balg en het in copie daarvan in ere herstellen van die van de onderste balg Aanbrengen klosjes en brug ter versteviging en bescherming van het hoofdkanaal Na restauratie en hermontage binnenwerk, vaststellen van de winddruk, in overleg met

10 9 de orgeladviseur, de RCE en de organist In ere herstellen van de windlossing (Ventiel) Stelpost. Meerkosten boven voor het aanbrengen van een nieuwe tremulant in J.H.H. Bätz-stijl Windladen Zoals reeds uiteengezet kan de huidige, in 1988 gecreëerde indeling van de HW-windlade om technische redenen niet worden gehanhaafd en wordt de ladevolgorde in ere hersteld. Deze was, vanaf het front gerekend: Prestant 8'-Cornet-Roerfluit 8'-Octaaf 4'-Quint 3'-Gemshoorn 4'-Superoctaaf 2'-Viola di Gamba 8' (vanaf c)-flageolet 1'-Dulciaan 8' B/D. De uit 1850 daterende pijproosters zijn in 1926, 1973 en 1988 gehandhaafd, maar de van functie en/of plaats gewijzigde exemplaren zijn 'herzien'. Indien er voor het voorgestelde herstel van de lade-indeling van 1850 geen 'graverende' werkzaamheden aan deze van plaats en/of 'functie' veranderde pijproosters noodzakelijk zijn, kunnen ze uiteraard worden gehandhaafd. Als herstel van de toestand-1850 te arbeidsintensief blijkt of te weinig vooruizicht op een goed resultaat biedt, kan/kunnen het/de betreffende rooster(s) als kopieën van 'het/de 'origil/originelen' worden vervaardigd Restauratie windladen HW en NW volgens klassieke principes. Inclusief herbeleren van de voorslagen, herstel van de inliggende voorslagen HW-lade (nieuwe voorslagsluitingen in J.H.H. Bätz-stijl), nieuwe pulpeten en ventielbevoering HW en NW, ventielveren schoonmaken, ontroesten en opnieuw afstellen. Herstel indeling 1850 HW-windlade (Viola di Gamba 8' op huidige plaats Flageolet, Flageolet 1' (nieuw) op huidige plaats Quint 3', Quint 3' op huidige plaats Viola di Gamba 8'); combinatie C-H Roerfluit 8' en Viola di Gamba 8' verwijderen. Opnieuw sponselen van de HW-lade kan waarschijnlijk achterwege blijven, maar dit is pas na demontage vaststelbaar Stelpost. Opnieuw sponselen HW-lade Vervanging systeemringen HW door Liegelind-ringen, aanbrengen Liegelind-ringen NW-lade, aanpassen dammen Herstel conducten en vervoerplanken Stelpost. Vervanging, indien noodzakelijk, van 12 conducten Waar nodig, herstel, herziening/vernieuwing en 'fysieke consolidering' pijproosters Herstel pijphangers. Herzien ophanging Dulciaan 8'-bekers A-d (zijtorens), vervangen en uitbreiden van de in 1993 aangebrachte ophanging voor de grootste pijpen van de Viola 8' (NW). Ophanging frontpijpen Dis en H in orde brengen Stelpost. Ondersteuning onder het midden van de HW-lade Tracturen Restauratie van de toetstracturen. Inclusief wegnemen van speling en torsie in de draaipunten, ontroesten en anti-corrosiebehandeling van de metalen delen, vervanging van alle stelmoeren en vilt, nieuwe (= gekopieerde) stoters pedaal-mechaniek, en herstel pedaalkoppeling Klaviatuur Het is noodzakelijk om te onderzoeken of de (geschilderde) registeropschriften van J.H.H. Bätz nog aanwezig zijn. Als de verf daarvan metaal-deeltjes bevat zou dit met behulp van een XRF-meting kunnen geschieden. Zoniet, dan kan worden bezien of non-destructieve tijdelijke verwijdering van een registerplaatje gelet op de beschadiging daarvan, bij voorkeur dat van de Flageolet + Viola di Gamba mogelijk is. Als de Bätz-opschriften nog aanwezig zijn, is het van groot belang om te pogen die van de Flageolet (met voethoogte-aanduiding!) en de wertuiglijke registers terug te vinden.

11 10 Voorts is nader onderzoek naar de registerknoppen uiterst aanbevelenswaardig. Heeft Witte de knoppen van J.H. H. Bätz hergebruikt, er mogelijk een of meer 'in stijl' bijgemaakt, of dateren alle knoppen uit 1873 en zijn ze naar J.H.H. Bätz-model gemaakt? Hoe dan ook, Witte maakte steevast registerknoppen waarin de -beschriftingen op porseleinen plaatjes ingelijmd waren. Het Amersfoortse orgel is voorzover bekend het enige waar Witte separate registerplaatjes met neogotische beschrifting heeft aangebracht. Er zijn lichte slijtage en kleine beschadigingen aan de manuaal-ondertoetsen constateerbaar. Deze zijn echter niet van zodanige aard dat vernieuwing van het ivoor-beleg thans (en de komende jaren) noodzakelijk is. Daarom adviseer ik het huidige beleg te handhaven Uitnemen manualen en pedaal, reinigen van de manuaaltoetsen-stiften en indien nodig ontroesten van de pedaalveren; speling van manuaal- en pedaaltoetsen en klemmen van manuaaltoetsen wegnemen Herstel fir linker manuaal-bakstuk Reinigen en in de was zetten van de registerknoppen Conserverend herstel van de registeropschriften, waarbij indien mogelijk dat van de Flageolet 'bijgewerkt' wordt Herstel van de orgelbank en vervaardigen van losse 'schoenen' met inlegplankjes (om de bankhoogte te kunnen variëren) Pijpwerk Na demontage van het pijpwerk kan het in 1850 tot zwijgen gebrachte front-deel van het dubbelkoor van de Prestant 8' (bovenste tussenvelden) worden onderzocht op de stemtoonhoogte en het stemmingssysteem (met 'wolf') uit Deze stemtoonhoogte zal vaststelbaar zijn, het stemmingssysteem (vanwege het omstemmen naar de evenredig zwevende temperatuur in 1827) mogelijk niet. Het NW-pijpwerk is qua intonatie buitengewoon gaaf Schoonmaken frontpijpen, waar nodig (huidige) steminrichtingen herstellen Houten pijpen Holfluit 8' (C-H) controleren op lijmverbindingen en scheuren; waar nodig herstellen Metalen labiale binnenpijpwerk restaureren (waar nodig opronden en steminrichtingen herstellen Restaureren Dulciaan 8' (1796). Stevels en koppen (hout) controleren op lijmverbindingen en scheuren; waar nodig herstellen. Kelen en tongen ontroesten en tongbuigingen 'activeren'. Bekers opronden en herstellen Vervaardigen van een nieuwe Flageolet 1' in J.H.H. Bätz-factuur en -mensuur. Inclusief intonatie Intonatie bestaande pijpwerk nalopen na vaststelling winddruk en waar nodig niet wat betreft het NW herstellen (met name voetopeningen en kernspleten labiale pijpwerk HW). Kernsteken HW ongemoeid laten Generale stemming in de gelijkzwevende temperatuur op de bestaande stemtoonhoogte Totalen Totaalkosten zonder stelposten, excl. BTW Totaalkosten zonder stelposten, incl. BTW Totaalkosten stelposten, excl. BTW Totaalkosten stelposten, incl. BTW Totaal kosten incl. stelposten excl. BTW Totaal kosten incl. stelposten incl. BTW.

12 Reis- en verblijfkosten excl. BTW (schatting) Reis- en verblijfkosten incl. BTW. (idem) Mogelijk aanvangstijdstip vanaf herfst Geschatte doorlooptijd van de restauratie Bibliografie Hiervoor verwijs ik naar het rapport van Jaap Jan Steensma. Ten behoeve van dit herstelplan zijn bovendien geraadpleegd: Archief Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (Amersfoort, Lutherse Kerk) Archief J.C. van Rossum Orgelbouwer (Benschop). Archief Gebr. van Vulpen Orgelmakers (Tilburg, Woerden). Mr. A. Bouman, 'De mensuren van het huis Bätz', in Het Orgel 73/4 (april 1976), Peter van Dijk, 'Registratiekunst in 18e eeuwse Nederlandse bronnen', in Het Orgel 75/6 (juni 1979), en 75/7-8, Inhoudsopgave Pagina 1 1. Inleiding 2 2. Verantwoording 4 3. Historische en technische gegevens van het orgel 7 4. Herstelplan Bibliografie Inhoudsopgave 12 Bijlage 1: Pijpdiameter-overzicht Bätz (Amersfoort, Benschop, Tilburg, ca. 1840) 13 Bijlage 2: Het register Flageolet bij J.H.H. Bätz en de Amersfoortse Dulciaan

13 Bijlage 1 Pijpdiameter-overzicht Bätz (Amersfoort, Benschop, Tilburg, ca. 1840) 12 Amersfoort Lutherse Kerk, metingen Albert de Graaf & Rudi van Straten (m.u.v. maten Flageolet 1 ½'); Amersfoort Lutherse Kerk, metingen Flageolet 1 ½' Jaap Jan Steensma; Benschop Hervormde Kerk (1755), metingen Hans van Rossum; Flageolet 1 1/2' Tilburg Pauluskerk (1765), Fa. Gebr. van Vulpen; mensurenlijst huis Bätz (copie uit ca. 1840), omgerekend door Mr. A. Bouman. Legenda: A'foort/Afrt = Amersfoort Lutherse Kerk; 1840 = mensurenlijst huis Bätz; Bnsch = Benschop; Roerfl. = Roerfluit; Gemsh. = Gemshoorn; Vdg = Viola di Gamba. In de tabel Flageolet staan weergegeven (van boven naar onder) de Flageolet 1 ½' Amersfoort (pijp C is niet 'bereikbaar' en kon dus niet worden gemeten); de Flageolet 1 ½' Tilburg; de Flageolet 1' Benschop, pijpen van 1 ½'-voethoogte op de tonen c en f; de Flageolet 1' Benschop; de Flageolet 1 ½'!840; de Flageolet 1' Prestant 8 A'foort Benschop 1840 C 138,15 140, F 116,41 112,7 c 84,77 83, ,5 f 70,25 68,0 c' 47,36 47, ,3 f' 38,20 37,1 c'' 26,23 26, f'' 19,9 c''' 13, ,5 Octaaf 4 A'foort Benschop ,28 86, ,74 69,4 45,14 45, ,08 34,09 25,18 25, ,50 20,3 15,41 14, ,31 12,5 10,60 09,2 12 Quint 3 A'foort Benschop ,44 61, ,20 45,47 32,24 32, ,18 25,05 19,03 18,67 22,5 20,8 15,25 14,77 11,81 11,58 13,8 12,8 10,66 09,53 09,26 07,69 9 8,3 Octaaf 2 A'foort Benschop 46,6 35,4 25,8 19,7 14,9 12,2 09,7 08,2 07,0 Roerfl. 8 A'foort Benschop ,20 132, ,80 111,7 80,53 nwe pijp 83 67,39 68,8 48,54 49, ,85 41,2 29,38 30,1 30,7 24,83 24,6 18,68 17,6 19,5 Gemsh. 4 A'foort Benschop ,1/51,4 92,3/38,8 92/46,3 77,7/42,6 77,0/ ,8/32,7 57,4/28,3 58/30,5 50,2/28,4 48,9/23,1 38,6/22,8 38,2/ ,5/21 32,6/19,7 33,3/17,8 23,8/12,9 24,4/10,9 24/12,6 19,6/12,0 19,6/12,1 14,6/08,6 15,5/08,4 16,2/08 Flageolet Afrt 1 ½' Tilb. 1 ½' Bnsch 1' Bnsch 1' ½' ' 46,5 37,91 48,8 37, ,2 B 26,71 32, ,5 f 21,88 24,63 30,8 22, ,5 b 19,30 21,88 16,2 20,4 f' 16,18 18,77 20,5 14,3 13,3 18,1 b' 14,25 16,18 10,5 15,0 f'' ,07 14, ,3 12,7 b'' 8,47 11,05 08,0 10,0 07,70 09,6 08,4 VdG 8 A'foort ,79 55,5 45,10 34, ,44 20,94 20,5 17,03 12,89 11,5

14 Bijlage 2 Het register Flageolet bij J.H.H. Bätz en de Amersfoortse Dulciaan 13 Dit overzicht beperkt zich tot de kerkorgels van J.H.H. Bätz; op geen van zijn huisorgels komt het register Flageolet voor. Tenzij anders aangegeven betreft het orgels in Hervormde Kerken. Legenda: Man. = Manuaal, HW = Hoofdwerk, RP = Rugpositief, BW = Bovenwerk, PED = vrij pedaal, AP = aangehangen pedaal. Orgel Aantal manualen Flageolet 1' Flageolet 1 1/2' Aanvulling 1750/56, IJsselstein 1750, Heusden 1755, Benschop 1756, Vianen 1758, Oosterhout 1761, Gorinchem 1762, Den Haag 1764, Hoorn 1765, Utrecht 1765, Tilburg 1766, Amersfoort 1766, Stompwijk 1766, Utrecht 1768, Woerden 1770, Zierikzee 2 (HW/Bw/AP) 1 (Man.) 1 (Man.) 1 (Man.) 1 (Man./AP) 3 (HW/RP/BW/AP) 3 (HW/RP/BW/PED) 2 (HW/RP/AP) 1 (Man.) 1 (Man./AP) 1 (Man.AP) 1 (Man.) 1 (Man./AP) 2 (HW/RP/PED) 3 (HW/RP/BW/PED) ja (BW) ja ja ja ja (BW) ja (BW) ja (HW!) ja? ja (RP) ja? ja (RP) ja (BW) Flageolet 1' in 1750 aanwezig Waalse Kerk Waalse Kerk Lutherse Kerk Doopsgezinde Kerk. Opdracht Opdracht Flageolet1 1/2 of 1 voet! Rooms-Katholieke Kerk Rooms-Katholieke St. MartinusKerk G.Th. Bätz disport slechts een maal een Flageolet, in de RK. St. Franciscus Xaveriuskerk te Amersfoort (1819; HW/BW/AP), als eenvoets register op het BW. Jonathan Bätz disport in zijn orgels te Weesp (1823; HW/RP/AP) en Harderwijk (1827; HW/RP/AP) op het RP zowel een Holquint 1 1/2' als een Flageolet 1'; in zijn voorstel (1823; HW/RP/BW/PED) voor een nieuw orgel in de Ronde Lutherse Kerk te Amsterdam zijn deze beide registers op het BW voorzien. In het uiteindelijk in 1830 opgeleverde orgel en ook op het in 1831 (HW/RP/BW/PED) voltooide orgel van de Domkerk te Utrecht is op het BW geen Holquint 1 1/2' maar wel een Flageolet 1' aangebracht. J.H.H. Bätz disport vanaf het orgel in IJsselstein zijn eerste(!) kerkorgel tot in ieder geval 1765 het register Flageolet 1'. Zijn leermeester Christian Müller heeft het register Flageolet echter uitsluitend als 1 1/2-voets register op het BW toegepast: Zaandam, Lutherse Kerk (1737; HW/BW/AP), Haarlem, Grote of St. Bavokerk (1738; HW/RP/BW/PED). Beide orgels kwamen tot stand in de periode dat Bätz bij Müller werkte. Bätz' toepassing van de Flageolet 1' vindt derhalve niet zijn 'wortels' bij Müller. Naar alle waarschijnlijkheid heeft Bätz het register 'ontleend' aan de orgels in de Dom en de Jacobikerk te Utrecht. Bätz had beide orgels in onderhoud, dat in de Dom vanaf 1741 en dat in de Jacobikerk na de voltooïng van de verbouwing door Rudolph Garrels in 1742 (Bätz voegde in 1750 ook een Cornet 4 sterk discant aan het HW toe). Het orgel in de Dom was in 1571 gebouwd door de Utrechtse orgelmaker Peter Jansz. de Swart. De Flageolet 1' maakte (mogelijk onder de naam Sifflet), geplaatst op het BW, deel uit van dat concept (HW/RP/BW/PED). Het in 1509 door Gerrit Pietersz (Utrecht) gebouwde orgel van de Jacobikerk (HW/RP/AP) moet op een enig moment nadien van een Flageolet 1' op het RP zijn voorzien. De Geheym-Schryver vermeldt in 1759 de disposities van deze beide orgels, inclusief Flageolet 1'. Voor wat betreft het domorgel geeft deze opgave de toestand-1709 weer, voor wat betreft de Jacobikerk die van 1750 (met dank aan Jaap Jan Steensma voor het mij ter beschikking stellen van deze disposities).

15 14 Uit het bovenstaande overzicht wordt duidelijk dat J.H.H. Bätz vanaf zijn eerste kerkorgel tot in ieder geval 1765 de Flageolet als eenvoets register bouwt (in Den Haag disport hij in 1762 zowel een 1' als een 1 1/2'). Rond 1765 gaat hij ertoe over de Flageolet nog uitsluitend als 1 1/2voets register te bouwen. Was die overgang plotseling of meer geleidelijk? Een niet eenvoudig te beantwoorden vraag. Want het orgel in de Hervormde Kerk te Tilburg met Flageolet 1 1/2' is weliswaar bijna twee maanden later in gebruik genomen dan dat in de Doopsgezinde Kerk te Utrecht met Flageolet 1' maar de opdracht (contract met bestek) is in Tilburg bijna twee maanden eerder ondertekend dan die te Utrecht. De vermelding van een Flageolet 1 1/2' voor het orgel van de Lutherse kerk te Amersfoort (opdracht in maart 1765, inwijding in augustus 1766) in de zogenoemde werklijst van J.H.H. Bätz geeft ook geen uitsluitsel over de 'plotseling-of-geleidelijk-vraag'. Uit het onderzoek van Jaap Jan Steensma is sowieso al gebleken dat die werklijst geen werklijst is. Ze is in de ons overgeleverde vorm in ieder geval pas minstens twee decennia na het overlijden van J.H.H. Bätz tot stand gekomen. Dat het geen werklijst is, moge blijken uit het feit dat de oudste orgels van J.H.H. Bätz er niet in zijn opgenomen, terwijl er ook enkele disposities van instrumenten van andere orgelmakers (Müller en Garrels) in voorkomen. Het lijdt geen twijfel dat een 'nazaat' van J.H.H. Bätz deze lijst heeft opgesteld aan de hand van documenten uit het 'bedrijfsarchief'. Mogelijk waren daarin toen de documenten betreffende de oudste Bätz-orgels al niet meer aanwezig (de enige plausibele verklaring voor het ontbreken ervan in de lijst). De opgave van het orgel in de Lutherse Kerk te Amersfoort werpt nieuwe vragen op. Ik reproduceer hier de door Steensma in zijn rapport opgenomen afbeelding ervan:

16 15 Steensma schrijft voorts: Naast de maten van de balgen is een papierstrookje over een eerdere opgave van de maten geplakt. Hieronder is te lezen: De balken zijn lang 5 v. 9 5/8 d. en breet 3 v. 10 1/8 d. Rijnlands voetmaat Het is opvallend dat de schrijver, voor een correctie van slechts 1/8 duim (ongeveer 3 mm!), de moeite genomen zijn gegevens te corrigeren, terwijl het eindresultaat -de vermelde dispositie- zeer waarschijnlijk niet volledig noch foutloos is. Ik veronderstel dat er (minstens) twee documenten betreffende dit orgel in het bedrijfsarchief aanwezig waren. Het eerste (oudste) document zou dan in de 'transcriptie' na een aanhef over de volle breedte van de pagina een dispositie-opgave (inclusief balgenmaten) in de linkerkolom hebben beslagen. De rechterkolom (inclusief de naderhand afgeplakte 'correctie' van de balgenmaten) zou dan toegevoegde gegevens uit een tweede document bevatten. Deze betreffen onder meer de uiteindelijk toch niet uitgevoerde (!) wijzigingen van het acht- en het viervoets fluitregister, en een vanwege het minieme verschil bij nader inzien weer afgeplakte opgave van de balgenmaten. Als deze veronderstelling niet juist zou zijn, is het zeer merkwaardig en onverklaarbaar waarom in de rechterkolom een niet uitgevoerde dispositiewijziging en een naderhand weer afgeplakte opgave van de balgenmaten zijn opgenomen. Hoe het ook zij, de disposities in de 'werklijst' zijn afkomstig uit het bedrijfsarchief en komen niet per definitie volledig overeen met de 'eindresultaten'. De gegevens over het Amersfoortse orgel roepen nog twee vragen op: - Is de Dulciaan 8' niet vermeld, bijvoorbeeld omdat Bätz dit register in 1766 heeft geschonken, of was dit register in 1766 'gereserveerd' en is het in 1796 door G.Th. Bätz geplaatst? De inscripties op de stevels en de koppen komen qua handschrift overeen met die op het pijpwerk van een evens in 1796 door G.Th. Bätz gebouwd kabinetorgel, dat sedert 1970 in de Domkerk te Utrecht staat. Ergo: de Dulciaan 8' dateert uit Was de Flageolet inderdaad een 1 1/2-voets register, of toch een 1-voets? In alle gegevens vanaf de dispositie-opgave van Broekhuyzen (midden-19e eeuw; situatie vóór 1850) staat een Flageolet 1' vermeld. Maar Broekhuyzen vermeldt een Gemshoorn 2' in plaats van 4', en dat is met zekerheid een vergissing. Heeft hij zich ook bij de Flageolet vergist? In het herstel- en uitbreidingsplan uit 1872 (J.F. Witte) staat echter de Flageolet ook als 1-voet aangegeven. Dat Witte zich daar en dan vervolgens ook nog in het betreffende registeropschrift vergist, is volstrekt onnaanemelijk. Als inderdaad de Flageolet oorspronkelijk een 1 1/2-voets register was en Broekhuyzen zich verschreven heeft, moet deze toch vóór 1872 in een 1-voets ligging gewijzigd zijn, of door een nieuwe Flageolet 1' zijn vervangen. Uit Steensma's Bijlage 1: Uitgaven ten behoeve van het orgel valt theoretisch qua bedrag aan orgelmaker op te maken dat deze wijziging ook in 1850 zou kunnen zijn gerealiseerd ('concrete' gegevens ontbreken in de overgeleverde archivalia). Maar Steensma heeft volstrekt aannemelijk gemaakt dat Naber in 1850 de Mixtuur door een (nog altijd aanwezige) Viola di Gamba 8' heeft vervangen, en de 70 gulden die toen zijn betaald voor kennelijke werkzaamheden boven contract zijn niet 'toereikend' voor ook nog een transformatie, laat staan een vernieuwing, van de Flageolet. Een en ander overziend is duidelijk dat er in 1872 een 1-voets Flageolet aanwezig was, lijkt mij

17 16 Broekhuyzens opgave wat de Flageolet betreft wel correct en is de 'werklijst' van J.H.H. Bätz de enige helaas niet 'betrouwbare' bron voor een Flageolet 1 1/2'. Naar alle waarschijnlijkheid had Bätz op basis van het resultaat in Tilburg in Amersfoort een Flageolet 1 1/2' gepland. De dispositie in de linkerkolom van de beschrijving in de 'werklijst' wijst daar ondubbelzinnig op. Maar gezien alle latere bronnen en gelet op de onmogelijkheid dat op enig moment de 1 1/2'-ligging is gewijzigd in een eenvoets gedaante, is de enige verklaring dat Bätz tijdens de voorbereiding of de realisatie van het project van gedachten is veranderd - zonder dit in het bedrijfsarchief te documenteren - en een Flageolet 1' in plaats van de geplande 1 1/2' heeft gemaakt. Dit maakt tevens duidelijk dat de omschakeling van Flageolet 1' op 1 1/2' met enige geleidelijkheid is geschied. Tenslotte nog iets over het gebruik van het register Flageolet. Tot in de tweede helft van de 18e eeuw werd dit cilindrische openfluit-register 1 1/2' of 1' meestal Sifflet genoemd. Het werd vanaf de 16e eeuw vooral in allerlei kleinere registraties met andere fluitregisters en/of tongwerken gebruikt, de eenvoet zelfs in een lage ligging solistisch. Voor de Flageolet 1' komt daar in de periode circa 1750 tot circa 1850 nog een functie bij. In toenemende mate wordt dit register ook een in het plenum te betrekken stem, in plaats van een hoog samengestelde Mixtuur of een Scherp. Zo zien we de Flageolet 1' ook in disposities verschijnen, vaak op een tweede manuaal in plaats van een Scherp; in eenmanuaals orgels niet zelden als vervanging van de (enige) Mixtuur. Hoewel J.H.H. Bätz geen registratie-voorschriften heeft nagelaten, kan op grond van gegevens uit zijn 'omgeving'worden aangenomen dat de Flageolet 1' in zijn orgels ook de dubbelfunctie van briljante solostem en 'plenum-klankkroon' had. Of de Flageolet 1 1/2' in J.H.H. Bätz' laatste orgels ook die dubbelfunctie had, is echter de vraag. De mixtuursamenstelling van de beide in 1765 opgeleverde eenmanuaals orgels in Utrecht (Doopsgezinde Kerk) en Tilburg (Hervormde Kerk) was (oorspronkelijk) identiek (op 1 1/2'-basis), terwijl Utrecht een Flageolet 1' en Tilburg een Flageolet 1 1/2' had. Op het tweemanuaals orgel in Woerden (1768) is op het RP zowel een Mixtuur (vanuit 1', met vanaf c'' een 1 1/2'-dubbelkoor) als een Flageolet 1 1/2' gedispord. Dit wijst wat de Flageolet betreft vooral op een functie als briljante solostem. Op het driemanuaals orgel te Zierikzee (1770) stond de Flageolet 1 1/2' op het BW, terwijl daar geen Mixtuur was gedispord. Het BW was hier evident een klavier met begeleidings- en solo-registers, hetgeen overigens niet uitsluit dat een klein plenum met de Flageolet als klankkroon realiseerbaar was.