Administratieve entiteit ANZEGEM Gemeente ANZEGEM Klooster der Zusters van de H. Vincentius (Kerkstraat 86)

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit ANZEGEM Gemeente ANZEGEM Klooster der Zusters van de H. Vincentius (Kerkstraat 86) KLOOSTER & KAPEL De congregatie der 'Zusters van de H. Vincentius van Anzegem' is (net als de talrijke andere congregaties van H. Vincentius) een kloosterorde die zich toelegt op onderwijs. Het hoofdklooster van Anzegem heeft in het verleden talrijke dorpsschooltjes bediend. Oorspronkelijk als armenschool en weeshuis gesticht door pastoor Carolus Derache; de eerste gebouwen werden in gebruik genomen in De eerste kapel werd opgetrokken in 1835, in 1854 werd ze vervangen door een grote neogotische kapel (ingewijd 1857), geïntegreerd in het grotere scholencomplex. Zie ook ORGEL Auteur oorspronkelijk orgel : Lambert-Benoit van Peteghem en zonen (Gent) Bouwjaar : 1790 Het orgel werd oorspronkelijk gebouwd voor de parochiekerk van Anzegem en rond 1847 naar de kapel (uit 1835) van de Zusters van de H. Vincentius overgeplaatst. Het is mogelijks reeds ten tijde van die overplaatsing dat het orgel verbouwd werd; doch de renovatiewerken kunnen ook nog geschied zijn bij de verhuis van het orgel binnen het klooster (van de oude kapel naar de nieuwe kapel van 1854). Deze renovatiewerken (1847? 1855?) zijn ontegensprekelijk het werk van Pierre (jr) van Peteghem (jongste zoon van Lambert- Benoit). Zie ook : Anzegem, kerk Sint-Jan-Baptist. In 1936 werden enkele vernieuwingen doorgevoerd door J. Anneessens (Menen); tevens werd een electro-ventilator geplaatst. * Anzegem wordt ook vernoemd in de werklijst van de Brugse orgelbouwer L.-B. Hooghuys (cfr. Bibliografie), met werken rond 1867; waar het enerzijds niet duidelijk is of deze vermelding op de parochiekerk van Anzegem slaat, is het anderzijds wel zeker dat het niet het kloosterorgel betreft (want dit is geen 2-klavierswerk en het telt slechts 6 registers).

2 INSTRUMENT Dispositie registertrekkers op een horizontale rij: O Cromhoorn 8 sup. O Cromhoorn 8 basse O Flûte traversière 8 O Flûte 4 sup. O Flûte 4 basse O Doublette 2 O Bourdon 8 O Prestant 4 manuaalomvang : C c 4 pedaalomvang : C f 1 (aangehangen) de deling tussen bas/sup ligt tussen b 0 /c 1 NOTA Een klavieromvang van 5 octaven (C - c 4 ) was absoluut niet gebruikelijk in 1790 en is dus zeker niet origineel; deze grote tessituur komt wel regelmatig voor bij orgels van Pierre van Peteghem (gr.m. tussen 1845 en 1855). Ook de deling van de Flûte 4' in bas en discant is kenmerkend voor Pierre van Peteghem, evenals het disponeren van een Montre 8 discant (ook vaak Flûte traversière geheten). Klaviatuur - ingebouwd aan de frontzijde - het manuaalklavier vertoont alle kenmerken van andere bewaarde klavieren in orgels van Pierre (jr) van Peteghem van rond 1840; NOTA van sommige van die klavieren is bekend dat ze het werk zijn van een klavierenmaker, De Schamphelaere (bijv. in Gent, kerk O.-L.-Vrouw & St.-Pieter) ze hebben kleine opgekleefde geprofileerde frontons; fronton van c 4 is hier verdwenen - ondertoetsen in zachte houtsoort; in de 13 laagste toetsen is nog een kleine gleuf aanwezig die eertijds diende om de abstracten van een aangehangen voetklaviertje vast te hechten - bakstukken met palissander-fineer en twee strips in bleker hout (buxus?) - nieuw voetklavier van 1936; voordien is er ook reeds een (aangehangen) voetklavier geweest, van C c 0

3 Pijpwerk - de huidige diapason is a = 435 Hz, de toonhoogte werd dus aanzienlijk opgetrokken (de Van Peteghems stemden op c405 Hz) + front G# A# c 0 d 0 X X X X X E D C C D C# E D# F# F C# D# F X X X X G B A X c# 0 - in de torens staan pijpen van Prestant 4, in de tussenvelden pijpen van Doublette 2 - X = niet-sprekende pijp; op de plaats van deze pijpen hebben ooit sprekende pijpen gestaan : er zijn namelijk conductboringen in de pijpstok - de voorkant van de frontpijpen is in een zeer harde tinlegering (bijna lijkend op zink), de ruggen zijn in lood - tamelijk hoge opsneden - de labia zijn in origine met bladgoud bekleed geweest + binnenpijpwerk Prestant 4 : de 15 grootste in het front (cfr. supra), ab d# 0 op de windlade; binnenpijpwerk is van c1847, homogene factuur tot in de kleinste pijpen; was in origine met de stemhoorn gestemd, in de 9 grootste pijpen is thans een stemrol gesneden, de overige werden ingekort; sporadisch is een stemring aangebracht (recent) Bourdon 8 : - groot octaaf (12) in eik; enkele zijn van de grootste kunnen nog van 1790 zijn, de rest van c1847; sporadisch is een regeling in de voet aangebracht (Anneessens?); recht ingezette kern; heel lage voorslag - metalen pijpen : enkele van de grootste staan afgevoerd achter het zijveld van de c#-kant; enge mensuur; gedekten met verschuifbare hoed; veel baarden zijn nieuw of vernieuwd (Anneessens?) Doublette 2 : de 6 grootste in het front (cfr. supra), ab F# op de windlade; alle corpora werden duidelijk ingekort (toonverhoging) Flûte 4 bas & sup. : gedekten met verschuifbare hoed in het groot octaaf; verder 24 roergedekten, Ø roer = 1/3 v Ø corpus; de 24 kleinste zijn wijde open fluiten; het kleinste pijpje c 4 is vreemd, conisch Flûte traversière 8 : begint op c 0, 49 pijpen; Van Peteghem c1847; de 7 grootste pijpen staan terzijde van de lade, en 4 grote pijpen staan afgevoerd op de plaats waar normaliter het (niet bestaande) groot octaaf zou staan; heel enge mensuur; alle pijpen hebben een halfrond opgesneden bovenlabium (laag opgesneden), met baarden t.e.m. c2; op c 1 de inscriptie "Trav. Positif" (aanvankelijk voor

4 een ander orgel bestemd? of recup?) Cromhoorn 8 bas & sup. : zeer klassieke Van Peteghemconstructie; 54 linguaal-pijpen + de 7 kleinste zijn labialen (ook van Van Peteghem), het betreft dus vermoedelijk een oude Cromhoorn (1790? behouden uit het oude orgel?); tinnen bekers, allen ingekort; de 4 grootste zijn gekropt Windlade - lade mogelijks nog teruggaand op Van Peteghem, c1845, doch sterk gerenoveerd (door J. Anneessens?) - volledig chromatische toonopstelling (in tegenstelling tot het front dat diatonisch is) - pijpstokken in mahonie (Anneessens?); eiken slepen (origineel?); de slepen worden allen aan één zijde (bas) getrokken - de conducten naar de frontpijpen zijn thans flexibels uit kunststof (in origine loden buisjes) - de ventielkas is achteraan te openen (wellicht origineel van c1845) Tractuur - toetsmechaniek : J. Anneessens Windvoorziening - oud windkanaal - magazijnbalg (niet origineel) ORGELKAST - het is niet uit te sluiten dat de orgelkast teruggaat op een ouder meubel (cfr. vormgeving; stijl Berger?) - binnen in de kast zijn aan de frontzijde nog 2 vertikale rijen oude registergaten zichtbaar, één aan elke klavierzijde; naderhand aan de voorkant afgedicht met een kundig ingewerkte strook hout (Van Peteghem, c1847); aan de ene zijde 8 gaten, aan de andere ongeveer 8 gaten [de werklijst van Van Peteghem, geciteerd in Gregoir (cfr. Bibliografie sub 1.) spreekt inderdaad van 16 registers!] HUIDIGE TOESTAND - bespeelbaar, maar in slechte toestand (o.m. door overdreven verwarming) datum onderzoek : 15 dec & 18 jan. 2000

5 ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Anseghem (Klooster) zijn volgende documenten aanwezig : 1) brief van A. Laukhuff (D - Weikersheim) aan J. Anneessens Order-bevestiging, voor 1 motor-ventilator. (Anneessens heeft deze ventilator ingeslagen als stock.) Onderaan het document is door Anneessens in inkt bijgeschreven placé à Anseghem (couvent) Novembre '36 2) brief van Zr. Andrea, overste, aan J. Anneessens Mijnheer, Zoudt gij zoo goed willen zijn mij den afzonderlijken prijs te zeggen van : van het bestek 5 " " " 4 is fr. en 6, zegdet gy De ventilator zou moeten buiten de kapel geplaatst worden. Welk zou de afzonderlijke prijs zijn van: 1. Een aangehaakte pedaal van 30 noten 2/ Expressiekas. 3/ Een tweede klavier. In afwachting van uw antwoord dank ik U bij voorbaat. Z. Andrea, ov. [er was reeds een eerste offerte door Anneesens ingediend, voorafgaand aan die van , cfr. infra; van die eerste offerte is geen exemplaar in de archiefmap aanwezig] 3) brief (doorslag) van J. Anneessens aan Zuster overste Zeer Eerweerde Moeder Overste, Gelief hierby antwoord te vinden op uwe vragen: N 1-2 en 3 komt op fr. N 4 verdwynt door n 6 (ventilateur) die komt van tot fr. 't is te zeggen met het byvoegen en leveren van een nieuwe regulateur, geplaatst in het orgel, en die de oude pompen en nieuwen blaasbalg vermeld van n 4 vervangt. N fr Afzonderlyke pryzen. N 1 - Een aangehaakte pedaal 30 noten: prys fr. in geval het mag uitgevoerd worden met n 5. N 2 - Expression op het oud orgel, ongeveer fr. in

6 geval het mag uitgevoerd worden met de andere werken. Daar het orgel er niet voor gemaakt geweest is, kan den orgelmaker voor het goed effect niet verantwoordelyk zyn. N) 3 - Byvoegen van een tweede klavier expressif. Daarvoor kan ik moeielyk antwoorden zonder verdere inlichtingen, doch men moet rekenen van 25 à 30 duizend fr. Moet er een Sousbasse 16 afzonderlyk voor het pedaal zyn? hoeveel spelen en welke spelen op het Reciet? Wanneer ik daarover inlichtingen heb, ben ik bereid U seffens een antwoord te bezorgen. Gelief, Zeer Eerweerde Moeder Overste, myn eerbiedige groeten te aanveerden. 4) brief van Zuster overste aan J. Anneessens Mijnheer, Zoudt gij niet willen zoo goed zijn een nieuw devis te geven met : Ventilateur + réservoir Een aangehaakt pedaal Een expressiekas Wil zoo goed zijn de maten en houtsoorten in het devis te beschrijven. Ik dank U bij voorbaat. Z. Andrea, ov. 5) contract, tussen de Zrs. van de H. Vincentius en J. Anneessens (1 ondertekend origineel + 1 doorslag) [briefhoofd firma Anneessens] Klooster der Zusters v.d. H. Vincentius ANSEGHEM. Tusschen de Zeer Eerweerde Moeder Overste, Zusters van den H. Vincentius te ANSEGHEM, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelbouwer te MEENEN, anderzijds; is overeengekomen als volgt: 1/ Gansch het orgel zal gekuischt worden.- 2/ Al de pijpen zullen uitgenomen worden- gekuischt- en hersteld- 3/ Gansch het orgel zal herstemd worden; de pijpen zullen hun eigen karakter van vroeger blijven behouden / Het mekanisme zal gansch vernieuwd worden om alle gerucht te doen verdwijnen, dit zal bestaan uit: het klavier bestaande uit 5 oktaven C-C, nazien- de toetsen herbeleggen en garnieren met feuter- de 2 baren voorzien van ieder 61 winkelhaken vervangen door 2 nieuwe baren voorzien van 61 koperen winkelhaken- gemoeierde haken aan al de mekanieklatjes aanbrengen, dit om gemakkelijk de klavieren te kunnen regelen / Een electrieke ventilator zal geplaatst worden met alle

7 toebehoorten Hij zal in overvloed wind geven; hij zal 1430 toeren draaien per minuut volgens courant triphasé- 220/230 volten- 50 perioden. Ventilator en valve zullen buiten de kapel geplaatst worden. De windbuis die de wind toevoert van valve naar regulator zal in rooden deen zijn. De nieuwe regulator zal gemaakt worden in schoon droog hout van Oregon zonder de minste gebreken; hij zal met dubbel leder vergaard worden / Er zal een nieuw pedaal van 30 noten aan het orgel aangehaakt worden; het zal in schoon eiken hout gemaakt worden; het mekanisme zal gansch nieuw zijn / Eene nieuwe expressiekas zal aan het orgel aangebracht worden; zij zal voorzien zijn van deurkens, gemaakt in Zamba-hout, soort hout dat heel licht is en niet werkt, zij zullen 16 cm. breed en 3 cm. dik zijn; de overige deelen der kas zullen in Oregon-hout zijn zonder de minste gebreken. De deurkens zullen gemakkelijk en zonder gerucht in beweging gebracht worden met de voeten door een basculeerend pedaal in de speelkas. De sprekende frontpijpen blijven buiten de expressiekas / Totale prijs der hierboven beschreven werken frank. (tien duizend negen honderd vijftig fr.) 9/ Alle onkosten zijn ten laste van den orgelbouwer, uitgenomen: het licht dat men zou kunnen noodig hebben- De electrieke leiding van motor- Kappen van gat in muur voor de buis van ventilator- Het middagmaal der mannen die de werken zullen uitvoeren.- Gedaan in dubbel te Meenen den 6 November Zeer Eerweerde Moeder Overste. De orgelbouwer. M. Ardenois Voor Jules Anneessens Ep se Jules Anneessens bovenaan door Anneessens bijgeschreven in potlood: Achevé le 22 Déc. '36 6) brief van Zuster overste aan J. Anneessens Mijnheer, Ik zend U hierbij het bestek terug. Ik zou geern weten wanneer gij het werk begint. Achtingsvolle groeten. De overste. 7) brief door een gemandateerde van de overste aan J. Anneessens Mijnheer, Deze enkele regelen om U te vragen zoo gauw mogelijk het orgel te komen nazien. Er moet een opening zijn in den blaasbalg, waardoor er veel wind verloren gaat zoodat er een groot geruisch ontstaat dat het spel domineert. Er zijn twee bastoetsen ook die eens zouden moeten gestemd worden. Hopende, Mijnheer, uw bezoek zoo spoedig mogelijk te ontvangen, bieden wij U onze achtingsvolle groeten.

8 Voor de Overste, Klooster, Anzegem. 8) s.d. - kladbriefje waarop Anneessens enkele gegevens over het orgel getypt heeft Orgel Klooster Anseghem. 1/ Prestant 4 volledig- 2/ Bourdon 8- volledig- 3/ Doublette 2- " 4/ Flûte basse 4- " 5/ Flûte sup. 4- " 6/ Montre 8-12 grootste ontbreken- 7/ Cromhoorn 24 bassen- 8/ Cromhoorn dessus- Gravuren sekreet 3 cm. hoogte.- 9) s.d. - kladbriefje met een potloodschets & afmetingen voor een te maken orgelbank 10) s.d. - aan de binnenzijde van de map heeft Anneessens in potlood geschreven le 26 Nov. 36 proposé à Mons. Bouckaert pour basse Montre 1740 fr. pour Prestant 750 fr. (E.H. Arthur Bouckaert = diocesaan orgeladviseur; het is niet duidelijk of deze notitie met het werk in Anzegem verband houdt) BIBLIOGRAFIE 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue (Antwerpen, 1865), facsimile reprint, ingeleid door Gh. Potvlieghe, uitg. Frits Knuf, Amsterdam 1972 (Vol. XV in reeks Facsimiles of rare books on organs and organbuilding). Zie blz. 202; het feit dat Anseghem hier tweemaal vermeld staat is wellicht te verklaren door het feit dat het twee verschillende activiteiten betreft (nieuwbouw 1790 / renovatie midden 19 de e.) : - blz. 202, regel 4, in de alinea M. Van Peteghem a de plus placé des orgues de petite dimension à: [...] Sluys (Hollande), Anseghem, Deynse (couvent Marolles), [... ]" [ dit zijn werken van Pierre (jr) Van Peteghem maar enkele zijn misschien ook met Pierre-Charles (sr) te relateren; bovendien betreft het niet allemaal "kleine" orgels] deze vermelding zal betrekking hebben op het eerste (kleine) Van Peteghem-orgel van 1790 dat nu in het klooster van de Zusters van de H. Vincentius in Anzegem staat en door Pierre (jr) van Peteghem gerenoveerd werd

9 - blz. 202, regel 11, in de korte alinea over de niet nader omlijnde "Van Peteghem (Pierre), fils de Lambert Benoit" [...], construisit des orgues à [...] et à Anseghem (1790) de 16 jeux. [ dit kan niet op Pierre (jr) slaan, rekening gehouden met de vermelde bouwjaren (1793, 1790,..) : Pierre jr. was pas vanaf 1820 actief, het kan dus enkel Pierre- Charles (sr) van Peteghem betreffen die rond die tijd al af en toe in naam van zijn vader Lambert-Benoit ( 1807) ondertekende] 2) A. Bouckaert : Herstelling van orgels, in tijdschrift Sint- Gregoriusbode, jg. VII/1, 1937, blz. 4-8; blz. 6-7 : [... ]. Niet lang geleden bad mij een kloosterzuster den Kromhoorn uit hun orgel te vervangen door eene Voix céleste. Ik heb ze er kunnen van afschikken, zeggende dat het misschien de eerste doodzonde van haar leven zoude zijn! Het was ten anderen verstaanbaar, want het orgel, dat in de laatste 15 jaren geen akkoord gekregen had, was in ellendigen toestand. De zusters hebben het heel laten herstellen volgens aangehaalde princiepen : ventilator, nieuw mechanisch regeerwerk en een zwelkwast [sic] om het geluid der spelen wat te temperen, die oorspronkelijk in eene parochiekerk dienst gedaan hadden. De oude sleeplade met ingeplakte ventielen in de klipkas, met genagelde (hoefnagels) chapen en gravuren van 3 tot 4 centimeter diepte is heel hersteld geworden met al de oude spelen er op. Als eigenaardigheid voor een orgel uit de barokperiode, 't is dat er 61 toetsen zijn, juist gelijk het nu in de meest moderne orgels ingebracht werd, en dat de 12 onderste diatonieke toetsen de zekere sporen vertoonen van een vroeger aangehaakt pedaal. Dit laatste werd op 30 noten vernieuwd. Nu klinkt het orgeltje wondermooi en niemand zoude nog den zingenden, doordringenden Kromhoorn willen missen. 3) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / " (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Anzegem komt voor in de lijsten - Vernieuwde en Herstelde Orgels - Electrische Ventilatoren Er wordt echter niet gespecifiëerd of het de kerk of het klooster betreft. 4) Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; Deel 1 (Aalbeke tot Kooigem), Kortrijk, 1982; - blz Op last van de Franse Republiek werd de inboedel van de kerk te koop gesteld op 7 floreal van het Jaar 7. Het ging om "alles dat in de sacristie te vinden was, [... ] soo nochtans

10 dat hier onder niet begrepen en is geweest noch predickstoel noch biechtstoelen, noch zitsels genaemt singbancken, noch schepensbancken, noch orgel". - blz. 40 In 1792 werd een nieuwe baldakijn gekocht, dat 300 pond kostte. Twee jaar voordien had Van Peteghem, orgelmaker te Gent, een orgel gebouwd en geplaatst. 5) P. Roose : Werklijst anno 1885 van L.B. Hooghuys, aangevuld met notities en realia, in Orgelkunst jg. VI/4, dec. 1983, blz 4-15; zie blz. 6-7: werklijst zoals door Hooghuys gepubliceerd in Hooghuys vermeldt in deze lijst op de 22 ste plaats : "Anseghem, 2 clav., 18 rég." Het hier vermelde werk kan zeker geen betrekking hebben op het "oude" orgel van de kerk, dat naar het klooster was overgeplaatst : het telt slechts 1 klavier, en 6 registers. 6) [teksten: J. Beel, G. Gadeyne, S. Janssens-de Borchgrave], De kerk van Sint-Jan de Doper en Sint-Elooi te Anzegem en haar kunstschatten, Anzegem 1995 (beknopte monografie die te koop is in de kerk); - blz. 18 : [afb.] Het orgel op het doksaal. [afb.] Het nieuwe orgel. - blz. 19 : Op het doksaal staat een orgel dat vermoedelijk in 1847 bij het beroemde orgelbouwersgeslacht Van Peteghem werd aangekocht ter vervanging van een nog ouder Van Peteghem-orgel uit In elk geval werd dit laatste toen overgebracht naar de kapel van het klooster te Anzegem, waar het nog steeds dienst doet. [... ] 7) F. Speleers : Carolus Derache: kanonnier, kerkbouwer en pastoor van Anzegem, in Jaarboek XXIII van 'De Gaverstreke', Waregem 1995, blz ; blz. 153 : De pastoor had nu een grote en nieuwe kerk maar een klein orgel dat in 1790 geplaatst was door W. Van Peteghem [sic], meester-orgelmaker uit Gent. De pastoor wenste een orgel gelijk aan dat van de kerk van Meulebeke. In 1841 werd raad en prijs gevraagd aan de kinderen Van Peteghem. Het bestaande kleine orgel werd destijds aangekocht voor duizend gulden [blz. 154:] courant. Het contract voor het nieuwe orgel werd ondertekend op 9 september [... ]

11 ICONOGRAFIE Foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, jan. 2000

12

13

14