VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit KORTRIJK Gemeente AALBEKE Parochiekerk Sint-Cornelius Arrondissement Kortrijk (Aalbekeplaats z.nr.) KERK Vanaf de 12 de e. is er sprake van een driebeukige kapel in Aalbeke. In 1776 werd de middenbeuk van de toenmalige kerk vernieuwd en verlengd, doch het gebouw werd in 1788 geteisterd door brand. Na de herstelling werd de kerk alweer brand gestoken, in 1794, door de Franse Republikeinen; enkel de torenromp en de muren bleven nog overeind. Er werd een noodkerkje opgetrokken maar dit werd op 9 nov door een storm vernield en daarna herbouwd. De kerk zelf werd in hersteld en in resp en 1834 vergroot. Op 18 maart 1993 woedde een ernstige brand in de kerk; o.m. het orgel werd beschadigd. Zie ook Beschermingen : De kerk is niet beschermd doch buiten, tegen de koorzijde, staat een Calvarie die bij het voormalig kerkhof behoort; hij is beschermd bij MB van 9 juni ORGEL Voorgeschiedenis In 1788 werd een nieuw orgel geplaatst (de naam van de bouwer is niet bekend); dit ging meteen verloren toen de Franse Republikeinen in 1794 de kerk in brand staken. Huidig instrument Auteur oorspronkelijk orgel : P.J. de Volder (Gent) Bouwjaar : 1824 Over de verdere geschiedenis is weinig bekend, behalve dat er onderhoudswerken plaats vonden door Delmotte (Doornik) in de jaren , en na de Eerste Wereldoorlog door J. Anneessens (Menen); in 1936 reviseerde hij het instrument en plaatste een electro-ventilator; Anneessens bleef hier actief tot minstens Na een brand in 1993 was het orgel beschadigd. (De automatische brandblussers zijn in werking getreden en het bluswater heeft het instrument zwaar aangetast.) Totale ombouw : J. Bruggeman (Marke), 1995 Er is een kleine hoeveelheid oud pijpwerk aanwezig dat nog van het De Volder-orgel kan afkomstig zijn.

2 INSTRUMENT Dispositie Vóór 1995 NOTA. In 1936 had het instrument deze (beperkte) omvang : (destijds genoteerd door J. Anneessens, cfr. Archivalia) Sinds 1995 Cornet Trompet 8 Doublette 2 Montre 8 Flûte Echo 4 Bourdon 8 Viola 8 Prestant 4 registertrekkers aan weerszijden van het klavier : Montre 8 [I] Prestant 4 [I] Doublette 2 [I] Fourniture III [I] Bourdon 8 [I] Quint 2 2 /3 [I] Trompette 8 bas [I] - klavieren - Ventil * Tremulant Soubasse 16 [P] Bourdon 8 [II] Fluit 4 [II] Cornet III [II] Trompette 8 sup. [I] * = schakelaar van de ventilator electrisch bediende pistons : Ped + I / Ped. + II manuaalomvang : C f 3 pedaalomvang : C f 1 Klaviatuur - ingebouwd aan de rugzijde - naametiket boven het klavier : Bruggeman-Baert Orgelbouwer Kortrijk Pijpwerk - niet-originele expressions (Delmotte? Anneessens?) in het oude pijpwerk werden niet hersteld Hoofdwerk Montre 8 : pijpwerk in spotted metaal Prestant 4 : 19 de -eeuws pijpwerk (strijker?) dat ingekort werd Bourdon 8 : gedekten in pich-pine, niet van De Volder; verder metalen gedekten met hoed, die van De Volder zijn Quinte 2 2 /3 : bevat een hoeveelheid De Volder-pijpwerk, het overige is zeer heterogeen en is gemaakt uit ingekorte

3 strijker-pijpen Doublette 2 : op de grootste pijp de inscriptie "Doublette C", pijpwerk vermoedelijk De Volder Fourniture 3 k : nieuw pijpwerk; is op een verhoogde pijpenbank geplaatst Trompet 8 bas & sup. : pijpwerk daterend van rond 1900; bekers in spotted metaal, met expression; geen ambachtelijk werk Positief Bourdon 8 : het groot octaaf hangt omgekeerd naast de windlade, grenen pijpen met eiken voorslag (mogelijks van De Volder); verder metalen gedekten, van De Volder Fluit 4 : grotendeels van De Volder; 24 roergedekten, enkele hadden te korte roeren (er is simpelweg een ring over geschoven); 17 conische open fluiten alsook een aantal "vreemde" pijpen; alle corpora zijn ingekort Cornet 3 k : nieuw Pedaal Soubasse 16 : occcasie-pijpwerk van rond 1900 Windladen, Tractuur & Windvoorziening - alle onderdelen hoofdzakelijk uit blokplaat en mahonie - alle conducten zijn transparante plastiek-buis of flexibels - het pedaal is pneumatisch aangelegd (de conducten zijn transparante plastiek-buisjes) - de pedaalkoppels werken met een electromagneten-tractuur ORGELKAST Gedeelde kast, verbonden door een voet die de klaviatuur bevat. Simpele vormgeving. Het "Positief" in de doksaalbalustrade is slechts een sierfront; het kastje zelf dient als bergruimte. Het pedaalwerk staat in open opstelling achter het orgel. HUIDIGE TOESTAND - normaal bespeelbaar - reeds erg bestoft; anderzijds werden sommige oude pijpen in 1995 niet eens goed gereinigd - zeer slordig stem-werk datum onderzoek : dec ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Aelbeke zijn volgende documenten aanwezig : 1) kaartje van de pastoor aan Anneessens

4 Mynheer Anneessens, uw aanbod van "den orgel te stemmen, byzond. de Viole De Gambe te doen beter spreken, de mekaniek goed te regelen enz. alles inbegrepen voor twee honderd vyf en dertig fr." is door M r. Allart aanveerd. Gelief dus te komen in de week tusschen den 16 en 23 oct. nogthans wil bemerken dat ik den orgel zal moeten gebruiken den 18 de oct voor een huwelijk dat plaats heeft op dien dag om 11. uren. Beste groetenissen [onleesbare handtekening] pastor. Aelbeke 2 oct ) postkaart van koster H. Decock aan Anneessens Heer Jules Het is meer dan noodig zoohaast mogelijk te komen zien naar het orgel om te stemmen Nog meer den blaesbol?? Hopende dat u een weinig tijd zal vinden om myne vragen te verwezentlijken Ook zoude St Cornelius niet goed gezind zijn tegen de dagen? met achting gegroet H De Cock Dusselier [stempel:] H. DECOCK Professeur de Musique AELBEKE 3) brief & rekening (doorslag) van Anneessens aan kerkfabriek Aalbeke a. Eerweerde Heer Pastor, Ik heb de eer U de rekening te zenden. Mag ik U vragen zoo goed te zijn het bedrag ervan, tegen einde van het jaar, te willen storten op mijne P.C.R ; het stortingsbewijs kan dienen als ontvangstbewijs. U dankende op voorhand bied ik U, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten. b. Schuldig de kerkfabriek van AELBEKE, aan Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, voor het stemmen van het orgel op , de som van frank Ik zeg Vijf en Zeventig Frank. 4) s.d. (door Anneessens bijgeschreven "Reçu 15.oct.36.") - naamkaartje van A. Van Walleghem Pastoor Wulveringhem [Wulveringem is doorstreept en er is met de hand bovengeschreven Aalbeke; boven zijn gedrukte naam schrijft de pastoor:] Mijnheer, Gelief zoo haast mogelijk naar Aalbeke te komen om te spreken

5 over het Kerkorgel. - Kom niet donderdagnamiddag. Met achting: 5) bestek/contract voor een herstelling van het orgel door J. Anneessens (1 ondertekend origineel, 1 doorslag) [links het gedrukt briefhoofd firma Anneessens] Parochiale kerk van AELBEKE. Tusschen Eerweerde Heer Van Walleghem, Pastor, handelende in naam der kerkfabriek, enerzijds; en Jules Anneessens, orgelbouwer te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt; 1/ Gansch het orgel zal gekuischt worden.- 2/ Al de spelen zullen uitgenomen worden, gekuischt, hersteld en herstemd.- 3/ Het belegsel der frontpijpen zal afgekrabd worden, zij zullen schoon gealumineerd worden.- 4/ De schijven der sekreten zullen goed nagezien worden.- 5/ Gansch de mekaniek zal goed nagezien en hersteld worden (verscheidene mouvementen spannen, enz.)- 6/ Het klavier zal geegaliseerd worden- de noodige toetsen zullen herbelegd worden.- 7/ De windverliezen zullen dicht gemaakt worden- ook de pompen van den blaasbalg.- 8/ Al de etiketten der registers zullen vernieuwd worden.- 9/ Er zal een nieuwe moteur-ventilateur geleverd en geplaatst worden; dewelke wind in overvloed zal geven zelfs in volle spel; hij zal komen van het huis Meidinger van Bazel; hij zal 1430 toeren draaien per minuut volgens courant triphasé, 220/380 volten, 50 perioden.- Hij zal geplaatst worden op het hoogzaal in de hoek recht als men boven komt, hij zal ingesloten zijn in een goede kist omdat hij geruchtloos zou wezen. Het placement zal zoo geschikt zijn dat, als er geen courant is men onmiddelijk met het oud stelsel kan blazen.- 10/ Alle onkosten zijn ten laste van den orgelbouwer uitgenomen: het licht dat men zou kunnen noodig hebben, een blazer of gebruik van ventilator gedurende het stemmen, alsook alles wat de electrieke leiding betreft voor motor,- deze kosten zijn ten laste der kerkfabriek.- Keer om a.u b. 11/ Prijs voor de hierboven beschreven werken: frank- (vijf duizend honderd en dertig frank.)- Gedaan in dubbel te Meenen den 16 Oktober Voor de kerkfabriek. De orgelbouwer. A Van Walleghem Jules Anneessens. pastoor. - op het origineel heeft Anneessens met de hand bijgeschreven - Placé moteur le 27 oct achevé le 7 Nov. '36 - exécuté pour f - op de doorslag heeft hij genoteerd welke nieuwe register-

6 naamplaatjes er moesten gemaakt worden Etiquetten cornet Tromp. 8 Doub 2 m. 8 fl. Echo 4 B. 8 Viola 8 Pr 4 [hieruit kan men afleiden dat het orgel slechts deze acht registers had] 6) postkaart van pastoor Van Walleghem aan Anneessens Mynheer Wil zoo goed zijn als 't u past eens te komen zien voor orgel accordeeren. genegene groeten AVanwalleghem pastoor 7) brief van de koster aan Anneessens Geachte Heer Op bevel van E.H. Pastoor, vraag ik U eerbiedig, in hoedanigheid van koster, eens den orgel te willen komen toonzetten. Beste Heer, laat me ook toe U te vragen te willen komen vóór 23 sten April, de reden is, dat we op 23 sten April een huwelijk hebben om 11 u. met aan het orgel Herman Roelstraete uit Lauwe, die voor U, mijnheer heelzeker geen vreemde is. Hopende, Mijnheer, dezer dagen met U, of met een uwer ondergeschikten nogmaals kennis te maken dank ik U bij voorbaat De koster der S t Cornelius Kerk Aalbeke [onleesbare handtekening] 8) postkaart van pastoor Van Walleghem aan Anneessens M r Anneessens Mag ik u de rekening vragen voor het onderhoud van het orgel. Gelief ze te acquitteeren en te dateeren december Ik heb ze noodig voor de Kerkrekening van Duid ook aan het nummer van uw postcheck voor de overschrijving. Beste groeten. AVanwalleghem pastoor.

7 BIBLIOGRAFIE 1) G.F. Tanghe : Aelbeke, in 'Standaerd van Vlaenderen' d.d. 30 sept. 1851; De kerk van Aelbeke had de schoonste ornamenten, eenen splenternieuwen orgel, met eenen versch gestelden communiebank, die 1400 guldens gekost had, en in 1776 had men den middelbeuk nieuw gemaakt en verlengd, en ziet, alles is in eenen aschhoop veranderd geworden. 2) L. Slosse ["paster van Rumbeke"] : Rond Kortrijk, of, Schetsen over de prochien van het oud bisdom Doornyk, liggende in de voormalige dekenijen van Helkyn, Kortryk & Wervick; Roeselare, deel I ( ), zie blz. 1-2 : Het jaar 1776 wierd zij [= de kerk] uitgezet al den kant van den westen, en kort daarna voorzien van eenen nieuwen orgel en van [...]. Die kerke wier afgebrand uit wrake ten jare a) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map "Rousselaere Zusters van Liefde Verwerystraat" is o.m. een gedrukte uitnodigingskaart aanwezig, met hoofding "Zondag 25 December 1921 (Kerstdag) / Inhuldiging van twee nieuwe Orgels 1) in S. Janskerk te Poperinghe, 2) in de Kapel der Zusters van Liefde, Rousselaere Beide geleverd door het huis Jules Anneessens-Tanghe, Meenen Op de onderste helft van de kaart is een werklijst afgedrukt: Uitgevoerde werken door het huis Anneessens-Tanghe sedert den wapenstilstand: 1. Aalst, damen van Maria, hersteld. 2. Aelbeke, hersteld. 3. Audenaken, hersteld. [ etc. ] [Deze werken zijn dus te dateren tussen 1918 en 1921] 3b) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / " (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Aalbeke komt voor in de lijsten - Vernieuwde en Herstelde Orgels - Electrische Ventilatoren 4) Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; + Deel 1 (Aalbeke tot Kooigem), Kortrijk, 1982; blz. 19 Op 11 juli 1788 legde pastoor J.B. Perin een plan voor aan de wethouders; het beoogde de bouw van een nieuw portaal en orgel, nodig "soo tot embellissement van de kercke als tot het

8 honoreren van de goddelycke diensten". Deze werken werden inderdaad uitgevoerd. Op 21 februari van hetzelfde jaar stelde de deken vast dat kerk en meubilair in orde waren. In 1794 vielen de Fransen opnieuw ons land binnen. Zij roofden de ornamenten uit de kerk en staken de opgestapelde stoelen in brand, zodat het gebouw in de vlammen opging. De middenbeuk, vernieuwd in 1776, stortte in elkaar en van de achtzijdige middentoren bleef enkel de kuip overeind. + Deel 3 (Synthese), Kortrijk 1984; blz , in 15. Orgel en Orgelbouwers - blz. 579 Op 11 juni 1788 legde pastoor J.B. Perrin aan de wethouders van Aalbeke een plan van een portaal, doksaal en orgelkast voor. (TH. SEVENS, Geschiedenis van Aalbeke, 1912, 55.) - blz. 580 Jan Devolder uit Gent leverde in 1818 een orgel voor de kerk van Sint-Denijs; in hetzelfde jaar zag Petrus Devolder het orgel van de Kortrijkse Sint-Maartenskerk na. Hij bouwde het orgel van Aalbeke (1824), [... ] (Oude orgels in Vlaanderen, 33; V. OVAERE, II, 380; A. DESCHREVEL, HGOKK, XXXIII, ; Parochiegids Sint-Cornelius Aalbeke, 5; Th. Sevens, Geschiedenis van Aalbeke, 1912, 51) - blz. 581 De schenkingen van orgels in Moorsele, Kerkhove, Heestert, Sint-Denijs, Heule en Marke bewijzen dat daar de orgels tijdens de Franse bezetting verloren gingen; die van Aalbeke ging in de opzettelijk gestichte brand van 1794 verloren. 5) R. Servais : Les facteurs d'orgues Delmotte / Cent ans d'activités en Tournaisis rélévées par leurs archives ( ), 2 vol., doctoraatsthesis, UCL (Louvain-la-Neuve), mei 1986; - in Deel I, blz. 114: AALBEKE = Aelbeke Fl.Occ. (L-3) Les Delmotte entretiennent l'orgue par abonnement (25 Fr par an) de 1868 à 1870 ou L IIb [dit sigel is een verwijzing naar de plaats in het Delmotte-archief] 6) L. Lannoo & K. D'Hooghe : West-Vlaamse Orgelklanken, uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1997; hierin o.m. volgende bijdrage : - L. Lannoo : West-Vlaanderen, een boeiend orgellandschap, blz (blz. 73 vermelding van het werk van Bruggeman, zonder commentaar).