Gemeente IZENBERGE Parochiekerk Sint-Mildretha

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit ALVERINGEM Gemeente IZENBERGE Parochiekerk Sint-Mildretha Arrondissement Veurne KERK De laatgotische, driebeukige hallenkerk (15 de -16 de e.) kwam tot stand in verschillende bouwcampagnes. Het interieur werd in 1903 geneogotiseerd. De laatromaanse middentoren werd in 1938 herbouwd. Restauratiewerken in Binnenrestauratie in de periode Het doksaal was tot 1780 opgesteld als koordoksaal. De kerk is beschermd als monument, KB 25 III ORGEL Voorgeschiedenis - over orgels vóór de sluiting der kerken (1797) zijn geen gegevens voorhanden - de pastoor van Izenberge kocht in 1818 een orgel van een privé-persoon; misschien betrof het een instrument dat tijdens de Franse Revolutie-periode openbaar verkocht was geweest; de herkomst is niet bekend; het was een werk met 1 klavier - in 1823 werd dit orgel grondig gerenoveerd door orgelmaker B. De Gryse (Wervik) - later (ca. 1830?) voegde Fr. Liem (orgelmaker te Izenberge) nog pijpwerk toe , onderhoud door P. Loncke (Hoogstade); deze orgelmaker plaatste in 1864 een nieuwe Trompet - H. Waeles, koster-organist en oud-werkman van het huis Loncke, trachtte in 1905 het orgel te vergroten tot een 2- klaviers, door het wegnemen van het binnenwerk uit het orgel van de kapel van Izenberge en dit toe te voegen aan het orgel van de kerk Aangaande het orgel van de kapel : Alveringem - Izenberge, kapel O.-L.- Vrouw - ca plaatste J. Loncke (Esen) een electrische ventilator Huidig orgel Instrument : (niet gesigneerd) het orgel in zijn huidige vorm is te beschouwen als een instrument van de firma J. Loncke & Zonen (Esen), met verwerking van het vóór 1969 in de kerk aanwezige pijpwerk Orgelkast : A. D'Havé (Eeklo), naar ontwerp van L. Vanheule (E.H. Louis Vanheule was vanaf 1960 pastoor te Izenberge, aldaar overleden in 1983) Bouwjaar : 1969

2 INSTRUMENT Dispositie (volgens stand van de registertrekkers, aan weerszijden van de manualen:) HW POS POS HW Prestant 8 Gedekt 8 Gedekt 8 Roerfluit 4 Oktaaf 4 Roerfluit 4 Oktaaf 2 Larigot 1 1 /3 Nazaard 2 2 /3 Oktaaf 2 Cimbel 3r Terts 1 3 /5 Trompet 8 Vulwerk 3r - pedalen (in lepelvorm) : V + I, V + II, I + II [V = "Voetwerk"] manuaalmomvang : C - e 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - ingebouwd aan de prospectzijde - manualen met zwarte ondertoetsen en witte boventoetsen - de registeretiketten zijn houten plaatjes met geschilderd opschrift (in zwarte letters voor het HW, in rode voor het Pos.) - de manualen en registers zijn afgeschermd (en afsluitbaar) met een kast, die ver uit het orgelmeubel uitsteekt (niet zoals de "en fenêtre"-uitvoering bij oude orgels) Pijpwerk NOTA : volgens een beschrijving van voormalig pastoor L. Vanheule (cfr. infra Bibliografie, sub 4b) zou een hoeveelheid pijpwerk uit het bestaande orgel herbruikt zijn : "Van het oude orgel zijn de volgende registers terug in gebruik genomen: de diskant van de Prestant 8; de bourdon als gedekt 8; de fluit als roerfluit 4, is nog gedeeltelijk van Berger en dus afkomstig van het orgel in de kapel; de nazaard 2 2/3 als nazaard 2 2/3 gemaakt door De Gryse; de doublette 2 als oktaaf 2; de flûte traversière, afkomstig van het orgel in de kapel en gemaakt door Pieter Loncke, omgebouwd als terts 1 3/5; de trompet gemaakt door Pieter Loncke als trompet 8; de bourdon 16 als gedekt 8 van het borstwerk; de gamba 8 als oktaaf 2." [einde cit.] Waarschijnlijk betrof dit slechts werk-hypothesen van in het ontwerpstadium: in werkelijkheid konden wij tijdens onze expertise amper oud pijpwerk van nieuw onderscheiden. Indien de firma Loncke

3 al oud pijpwerk zou behouden hebben, dan heeft zij - geheel volgens haar "harde restauratie"-methode van die tijd - dit pijpwerk zo grondig gerenoveerd dat het als nieuw te beschouwen is. De inscriptie "De Gryse 1823" die aanwezig zou zijn op een Nasardpijp werd tijdens ons onderzoek niet geverifiëerd (om ontstemming te vermijden). Onze vaststellingen zijn als volgt : * Hoofdwerk - de frontpijpen zijn bevuild door vlekken (uitwerpselen van vleermuizen?) - Prestant 8 : het gehele register (dus ook de discant) is nieuw - Gedekt 8 : in de bas oudere eiken pijpen, die echter gerenoveerd en grondig opgeschuurd zijn etc.; het metalen pijpwerk heeft bepaalde gelijkenissen met werk van Berger maar is grondig vernieuwd (nieuwe kernen etc.) - Roerfluit 4 en Oktaaf 2 : merendeels nieuwe pijpen; de overige zijn niet als oud te herkennen - Terts 1 3 /5 : deels oud pijpwerk dat echter niet meer herkenbaar is als zijnde van P. Loncke (1864) - Trompet 8 : bevat oudere onderdelen (o.m. stukken van bekers) * Positief - Gedekt 8 en Roerfluit 4 : een 10-tal van de houten pijpen is oud, grondig vernieuwd; id. voor de metalen pijpen (nieuwe hoeden etc.) - Oktaaf 2 : grotendeels nieuw; de "oude" pijpen zijn vernieuwd (open gemaakt aan de kern etc.) - Larigot 1 1 /3 : deels gerecupereerd uit een strijker (inscriptie "Salicional" is nog aanwezig) Windladen, tractuur, etc. - integraal nieuw uit 1969; mechanisch ORGELKAST - nieuw meubel van op het W-doksaal; niet in de balustrade ingewerkt - het bovengedeelte bevat het Hoofdwerk, met front; daaronder (en boven de klaviatuur) bevindt zich een "Borstwerk", zonder front, afgesloten aan de frontzijde met twee kleine deuren gevuld met houten rasterwerk huidige toestand : normaal datum onderzoek : december 1982 * * * BIBLIOGRAFIE 1) Tijdschrift De Schalmei, jg. I/2, Gent, maart 1946; zie blz. 13, in de rubriek 'Mixturen' : * De Firma Loncke, Eesen, bouwde tusschen 1939 en 1944 nieuwe orgels: [...].

4 De electrische ventilatoren voor de orgels van Klemskerke, Rousbrugge, Hoogstade, Isenberghe e.a. zijn door dezelfde firma geleverd. [...] 2) programmafolder bij de inwijding op : > recto: IZENBERGE St.-Mildrethakerk / ORGELWIJDING Zondag 14 september 1969 om 15 uur [bevattend afbeelding, programma recital A. Van Haute, dispositie orgel, korte historiek] > verso: IZENBERGE Kapel van O.L.Vrouw van Barmhartigheid / Wijding van het hersteld orgel volgend na de plechtigheid in de kerk op zondag 14 september 1969 [bevattend afbeelding, programma recital A. Van Haute, dispositie orgel, korte historiek] 3) Tijdschrift De Praestant, jg. XVIII, Tongerlo, 1969; blz. 106, in de rubriek 'Orgelinhuldigingen' : 14 september 1969 Orgelbouwer : Fa. J. Loncke & Zn, Diksmuide-Esen Restauratie. Het orgel werd gebouwd met sleepladen en mechanische toets- en registertraktuur door B. Degryse, orgelbouwer uit Wervik in 1823 en door Petrus Loncke Senior, orgelbouwer te Hoogstade in

5 1864. Adviseur : A. Vanhaute [volgt dispositie] 4) L. Vanheule : De mei op de orgels te Izenberge, in Bachten de Kupe, jg. XI/6, dec. 1969; blz [blz. 133] Ter gelegenheid van de restauratie van het orgel in de St.- Mildredakerk en het orgel in de Onze-Lieve-Vrouwkapel te Izenberge, werden onderstaande teksten in de windladen gekleefd, en zelfs ingegrift in een, niet meer gebruikte, oude loden pijp van het orgel in de kapel waarop de naam A. J. Berger 1771 voorkomt. KERK "Dit orgel ca. 1780, werd a 1818 afgekocht van Franciscus Verlez, herbergier tot Westrozebeke, en omgebouwd door Bernardus De Gryse, orgelmaker tot Wervik, die het aanvulde a Francis Liem, orgelmaker te Izenberge, maakte een spel, de fluite, die verdwenen is. Pieter Loncke, orgelmaker tot Hoogstaden, onderhield het van 1848 tot 1868, en plaatste er in 1864 een nieuwe trompette in. Hendrik Waeles van Alveringem, heeft het grondig gewijzigd ten tijde van pastoor Carolus Van Baeckel. Het werd gerestaureerd door de firma J. Loncke en zonen tot Esen-Diksmuide, toen L. Vanheule, die de kas tekende, er pastoor was. D'Havé van Eeklo sculpteerde. 1 oogst werd naar aloude costume de meie geplant. Kan. A. Vandenberghe, deken te Veurne, heeft het ingewijd en A. Van Haute, van Kortrijk, ingespeeld op 14 sept. 1969". (Stempel van de kerk van Izenberge). KAPEL "Dit A. J. Berger-orgel 1773 werd gerestaureerd door de firma J. Loncke en zonen a 1969, toen L. Vanheule pastoor was. De meie werd naar aloude costume geplant dinsdag 12 oogst. Kan. B. Willaert, professor universiteit Leuven, heeft het gewijd, en A. Van Haute van Kortrijk ingespeeld op 14 sept na 64 jaar zwijgen". (Stempel van de kapel Izenberge). DE MEI wordt gestoken op een orgel, de dag dat de eerste orgelpijp speelt. Vroeger, zo werd ons verzekerd door een orgeldeskundige, haalde men toen de langste pijp uit het orgel, stopte die dicht en goot ze vol wijn. Allen die aan het orgel gewerkt hadden deden zich toen te goed aan het lekker goedje. Maar als wij bedenken, dat die pijpen 8,16 en nog meer voeten lang [blz. 134: afbeelding] De mei op het orgel in de O.-L.-Vrouwkapel te Izenberge [blz. 135] kunnen zijn, - een voet is ca. 33 cm. - zeer grote orgels tot 15 m., en de doormeter is naargelang - te Izenberge ca. 13 cm. - wordt dat heel wat. Het zal er wel toegegaan zijn zoals met de klokken die ter platse gegoten werden. Toen namen deel aan het drinkgelag : de kerkmeesters, alle ingezetenen van de parochie die het voorrecht bezaten te mogen aanwezig zijn bij het afsluiten van rekeningen enz., de hoofdman met zijn raad, de pastoor enz. Vol van de geest zullen zij in de beste stemming geweest zijn om de mei luidruchtig te vieren. Of de pijp nog gevuld wordt? af en toe

6 ja, al is het op een meer bescheiden manier. Uit de toespraak van de heer A Deschrevel, lid van de Orgelkommissie, op de dag van de orgelwijding Eerwaarde heren, dierbare aanwezigen, We zijn hier vanmiddag samengekomen, om een heugelijk feit in de parochiale gemeenschap van Izenberge te vieren. De inhuldiging van een vernieuwd orgel, én in de parochiekerk, én in de O.-L.- Vrouwkapel. Het gaat hier niet om de doopplechtigheid van één instrument, maar wel om de doop van een tweeling, iets dat wij tot noch toe, nooit hebben meegemaakt in de orgelgeschiedenis. Deze schone kerk, met hare vele kunstwerken, werd de laatste jaren verrijkt met een kostbaar nieuw tabernakel, en met een eiken koorbekleding. Er bleef nog een donkere vlek waar te nemen : het stijl- en smakeloos orgelmeubel, dat ontsierend uitrees boven het fijne kunstwerk van portaal en oksaal. Was de kas onbeduidend en banaal, het instrument dat zij borg, was het niet minder, zuchtig, en tot op de draad versleten. Er viel geen dokteren meer aan. De pastoor, die niet alleen kunstliefhebber, maar ook musikus is, droomde van een nieuw orgel. Er werd uitgezien naar de mogelijkheden. Beroep werd gedaan op de koninklijke commissie voor monumenten die het geval gunstig gestemd was, en instond voor 60 pct. van de kosten. De provincie volgde hierop met 20 pct., zodat nog 20 pct. ten laste bleef aan de kerkfabriek en aan de gemeente. En eens zover, is de pastoor begonnen met het ontwerp, met de tekeningen, tot dat hij klaar kwam met het monumentale orgelmeubel dat gij vandaag bewondert. Destijds had men het orgel in de kapel leeggehaald, om het kerkorgel aan te vullen en uit te breiden. De pastoor die evenzeer, zo niet nog meer, begaan is met de kapel van Izenberge dan met zijn kerk, speculeerde er ook op dit orgel [blz. 136] opnieuw speelklaar te maken. Het pijpwerk van Bernardus De Gryse uit Wervik, van 1823, en van Pietje Loncke van Hoogstade, 1864, dat nog bruikbaar was voor de kerk, werd aangevuld tot een volwaardig twee-klavierorgel. De Brugse Berger-pijpen uit 1773 keerden terug naar de kapel, waar het orgel in zijn oorspronkelijke toestand hersteld werd. Dit is, in het kort, de historiek van beide instrumenten". Aanvullende bijzonderheden Het KERKORGEL, werd in 1818 aangekocht door de tussenkomst van Bernardus De Gryse, orgelmaker te Wervik, toen priester Van Uxem hier pastoor was, en David Koket koster, aan een zekere Franciscus Verlez, herbergier te Westrozebeke. Bijgevolg, zult u zeggen, een herbergorgel wordt de basis van een kerkorgel. Dit gebeurde inderdaad, maar dit orgel bezat niet de allure van een herbergorgel, waarvoor het onmogelijk kan gediend hebben. Heeft Verlez het gekocht op een veiling van kerkegoederen ten tijde van de Franse revolutie - dit is waarschijnlijk - omdat hij dacht er mee een zaak te doen? Hoeveel orgels werden niet geconfisceerd tijdens de Franse revolutie, leeg geplunderd en kregen de kasten een andere bestemming, of verhuisden van kerk. Sommige werden, naar het voorbeeld van Izenberge, op hun geheel verkocht. De orgelkast van Verlez bezat niet de minste waarde, was veeleer brandhout. En toch hiervoor zevenhonderd frank of 277 gulden 6 stuivers neergeteld krijgen is niet denkbaar, zelfs zo de vervoerkosten en de bemoeiingen met het werk van De Gryse in de kostprijs begrepen zijn. Tenzij ook het orgel, alhoewel verminkt, nog in de kast

7 steekt. Lezen we niet in de kerkrekeningen van die tijd "gekocht eenen orgel met de kasse"? Verder nog : "op den 10 8ber betoelt aen anthone mahieu timmerman tot Isemberghe, de somme van ses en twintig pond vier schelle pârs, dit over het maken van de stellagie om den orgel op het doksal te placeren, met levering van berdnagel & gelijk te zien is bij zijn acquit, dat den 10 October ". "Op den 22 8ber betaelt aen pieter Lannoeye, stoeldraeyer tot Isemberghe, de somme van dry pond tien schelle, dit over het maeken van eenen grooten stoel voor den organist op het doksaal ". Neem in acht dat het orgel gekocht werd einde september 1818, geplaatst 10 oktober, en reeds bespeeld wordt einde oktober. De Gryse noch een ander orgelmaker is bekwaam in [blz. 137 : afbeelding] Het gerestaureerde orgel in de St.-Mildredakerk te Izenberge [blz. 138] die tijd een orgel te maken. Er was zeker geen voetklavier, en vermoedelijk maar één handklavier. Het zal niet erg groot geweest zijn, gezien de weinige tijd die er nodig was om het te plaatsen. Gekocht door Verlez ter gelegenheid van een veiling van kerkegoederen, moet dit orgel gemaakt zijn vóór de Franse tijd, d.i. tussen 1780 en In de kerkrekening a 1824 lezen wij "aan bernardus De Gryse, de som van een honderd een en veertig gulden vijf en zeventig centen, over 't vermaken den horgel in de kerke, bij acquit dus ". Dat is meer dan de helft van de koopsom van het orgel. Bij de restauratie werd de naam De Gryse 1823 ontdekt op een der nazardpijpen, waaruit wij moeten besluiten, dat De Gryse in het jaar 1823, het orgel heeft omgebouwd, er veel, zeer veel werk heeft aan besteed, en niet alleen een nazard- maar ook andere pijpen heeft aan toegevoegd. Dit wordt pas in rekening gebracht in 1824, omdat het orgel eerst dan af was. Wat Francis Liem, orgelmaker te Izenberge enkele jaren later heeft gedaan is van minder belang. De door hem geplaatste fluit is trouwens verdwenen. A 1864, Pieter Loncke van Hoogstade, de grondlegger van de firma Loncke, maakt een trompet voor het kerkorgel te Izenberge, en ontvangt hiervoor 250 fr., goudwaarde, maar moet hiervoor ook nog gans het orgel overzien, op punt stellen en de nodige herstellingen aanbrengen aan het orgelmeubel enz. Deze trompet, maar veredeld door de firma Loncke, speelt nog. Hendrik Waeles van Alveringem, in de volksmond Henri Waeles, de knecht die overgrootvader Loncke de rug toekeerde, is de man, die het kapelorgel heeft leeggehaald ten jare 1905 om een uitgebreid kerkorgel te kunnen maken. Hij wordt een tijd lang koster in Izenberge, en gaat van hier naar Poperinge. Naar het schijnt was hij een goed speelman. Hersteld door de firma Loncke is dit "totaal versleten orgel" een schitterend instrument geworden waarmee, om de commentator Deschrevel bij te vallen, de firma Loncke zichzelf letterlijk heeft overtroffen. De geschiedenis van het kapelorgel is minder ingewikkeld. Het feit dat de kapel reeds in 1773 over een orgel beschikte en de kerk niet, heeft de vroede vaderen van Izenberge lange tijd de ogen uitegestoken. In een proces tegen de kapelaan Marannes, ingespannen door die zelfde gemeentenaren van de "prochie" omdat hij

8 te hard van stapel liep bij het opsmukken [blz. 139] van de kapel, wordt hem als belangrijkste feit aangewreven : het laten maken van dit orgel. De aanklagers waren niet alleen onrechtvaardig in hun oordeel, maar vergaten hierbij opzettelijk de vele voordelen die de kerk genoten had van de kapel. Want veel verbeteringen werden aangebracht aan de kerk met geld afkomstig van de kapel. Het is een grote verdienste van kapelaan Marannes, A. J. Berger opdracht gegeven te hebben het kapelorgel te bouwen. A. J. Berger behoorde tot een Brugse familie van meubelmakers en orgelbouwers, zodat we mogen aannemen dat het orgel in zijn geheel afkomstig is van Berger. Toen, na de Franse revolutie, de kapel vrij vroeg werd heropend - zij werd niet aangeslagen, omdat men van mening was dat de kapel toebehoorde aan de familie Reyphins, die wel enig medezeggenschap bezat bij de aanstelling van een nieuwe kapelaan, recht bezat aanwezig te zijn bij het afsluiten van de kapelrekeningen, maar in werkelijkheid geen eigenaar was - werd opgedragen aan sieur Germain van Ieper het orgel terug bespeelbaar te maken. Germain is, na de Franse tijd, de rondreizende orgelmaker in de streek. Onderhielden verder het orgel de reeds genoemden De Gryse, Liem en Pieter Loncke, die ten jare 1863 het klavier vernieuwt, en er een "flûte traversière" aan toevoegt, en hiervoor 183 fr. ontvangt. A 1905 wordt het orgel leeggehaald door Hendrik Waeles. Alleen kas en frontspel blijven over, omdat anders het uitzicht van de kapel te zeer zou gestoord zijn geworden. Nu na 64 jaar speelt het orgel terug. Niet alles dat geroofd werd keerde terug, omdat nog stukken in de kerk gebleven zijn. Maar het is een kompleet Berger-orgel, terwijl het kerkorgel nu delen bevat van Berger, werk van omstreeks 1780, van De Gryse en van Loncke. Het geheel werd gerestaureerd volgens de formule van Berger, zodat beide orgels nu wel een en ander gemeen hebben. Allebei prachtinstrumenten, vormen zij een belangrijke aanwinst voor ons kunstpatrimonium. 1. Het Heemmuseum Bachten de Kupe te Izenberge is in het bezit van het enig stuk alaam dat overgebleven is van Pietje Loncke : een "sergeant" (= serre-joints) ofte houten klemschroef. Al de rest van het alaam van Pietje Loncke is verloren gegaan tijdens de oorlog '14-'18. Deze klemschroef was vergeten blijven liggen in de kerk te Aarsele waar vader Loncke werkzaam was bij het uitbreken van de oorlog. Het werd geschonken aan het museum door de heer Frans Loncke. L. VANHEULE 4b) Een naar omstandigheden aangepaste versie van voorgaand artikel werd enkele keren (n.a.v. orgelrecitals) gepubliceerd in "Izenberge", een gestencileerd tijdschriftje dat uitgegeven werd door pastoor en verdienstelijk heemkundige L. Vanheule (in jg. I/4, 1970, s.p., jg. VII/4, 1976, blz en jg. XII/3, 1982, s.p.). Uit de laatste twee versies ontlenen we volgende uitgebreide citaten : Izenberge, jg. VII/4, 1976, blz HISTORIEK van de Orgels te IZENBERGE HET ORGEL IN DE ST MILDREDAKERK Het orgel in de St Mildredakerk werd aangekocht door de tussenkomst van Bernardus De Gryse, orgelmaker te Wervik ten jare 1818, toen Albertus Jacobus Van Uxeem alhier pastoor was en David Koket koster. Hiervoor werd betaald de som van zevenhonderd franken of

9 277 guldens 6 stuivers. Het bezat slechts een klavier. Het meubel zelf was zeer gebrekkig, en later, ter gelegenheid van uitbreiding beslagen met kistebard. Het werd afgekocht van Francis Verlez herbergier te Westrozebeke, die het waarschijnlijk zelf gekocht had op een veiling van kerkmeubelen ten tijde van de Franse revolutie met de bedoeling het te plaatsen in zijn herberg waarvoor het niet geschikt bleek. Het kon gemaakt zijn tussen 1780 en In de rekeningen van de kerk a 1824 staat te lezen "betaald aan Bernardus De Gryse de som van honderd een en veertig gulden vijf en zeventig centen over het vermaken van den horgel in de kerke". Dit is meer dan de helft van de totale koopprijs van het orgel. Bij de laatste restauratie van het orgel in 1969 werd de naam ontdekt van De Gryse op een van de nazaardpijpen, waaruit wij mogen besluiten dat De Gryse voor dit bedrag het orgel heeft omgebouwd en er niet alleen de nazaard, maar ook nog andere pijpen heeft aan toegevoegd. Dit wordt inderdaad bevestigd door een latere rekening van 1824, dat wij veronderstellen te zijn het jaar van de afbouw. Van wat Francis Liem, een plaatselijk orgelmaker, er nadien heeft aan toegevoegd, een fluit en een trompet, is er niets meer overgebleven. Belangrijker is wat Pieter Loncke van Hoogstade, de grondlegger van de Firma Loncke te Zarren, heeft aan toegevoegd, nml een trompet die veredeld is geworden door de firma Loncke en thans nog speelt. De man die ten jare 1905 het orgel in de kapel heeft leeggeroofd om daarmede het orgel in de kerk uit te breiden noemt Hendrik Waeles van Alveringem, de vroegere knecht van vader Loncke, die zogezegd wegens ziekte achterwege is gebleven, zelf is beginnen knutselen aan orgels en koster is geworden te Izenberge. Hij was misschien wel goed speelman, maar zekerlijk groter vandaal. Het resultaat was uiterst gebrekkig, en is zo gebleven tot aan de nieuwste restauratie, wanneer en het orgel in de kerk en het orgel in de kapel hersteld zijn geworden door de firma Loncke met als adviseur A. Van Haute gerugsteund door Z.E.H. A.Deschrevel, orgelspecialist. Het meubel werd totaal vernieuwd en ontworpen door pastoor L.Vanheule, terwijk D'Havé van Eeklo gezorgd heeft voor de sculptuur. Het pijpwerk van het orgel in de kerk werd gemaakt volgens het ø mensuur verloop gebruikt door A.J. Berger. Van het oude orgel zijn de volgende registers terug in gebruik genomen: de diskant van de Prestant 8; de bourdon als gedekt 8; de fluit als roerfluit 4, is nog gedeeltelijk van Berger en dus afkomstig van het orgel in de kapel; de nazaard 2 2/3 als nazaard 2 2/3 gemaakt door De Gryse; de doublette 2 als oktaaf 2; de flûte traversière, afkomstig van het orgel in de kapel en gemaakt door Pieter Loncke, omgebouwd als terts 1 3/5; de trompet gemaakt door Pieter Loncke als trompet 8; de bourdon 16 als gedekt 8 van het borstwerk; de gamba 8 als oktaaf 2. Nu ziet het orgel er als volgt uit: Hoofdwerk C-e''' Borstwerk C-e''' Manual I Manual II Prestant 8 Gedekt 8 Gedekt 8 Roerfluit 4 Oktaaf 4 Oktaaf 2 Roerfluit 4 Larigot 1 1/3

10 Nazaard 2 2/4 Oktaaf 2 Cymbel 3 Terts 1 3/5 Aangekoppeld pedaal Vulwerk 3r V + I Trompet V + II HET ORGEL IN DE BEDEVAARTKAPEL [...] TWEE REKENINGEN VAN PIETJE LONCKE "Ontfaen van de kerkfabrijke van IJzenberghe de somme van twee honderd vijftig francs tot volle voldoeninge voor het herstellen van den orgel en het placeeren van een nieuw trompetspil voor den zelven orgel der kerke. Den ondergetekenden verwaerborgt dit boven vermelde trompetspil gedeurende den tijd zins levens, het accoort niet mede begrepen, als ook verplicht hij zijg den orgel een jaer na date dezer ten zijne koste te accorderen na date deser. Gedaen te IJsenberghe den 12 maerte Voor acquit P. Loncke". "Ontfaen van mijnheer Baert pastor te Isenberghe de somme van honderd vijftien francs tot volle voldoeninge over het maken en placeeren een nieuw clawier en nieuw flutetravercièere spil voor den orgel der capelle te Isenberghe den 31 juli P. Loncke." Izenberge, jg. XII/3, 1982, s.p. ORGELCONCERT TE IZENBERGE op zondag 3 oktober 1982 te 15 uur. Het orgelconcert te Izenberge heeft een vaste plaats veroverd; is in de gunst komen te staan van de kunstminnaars, in het bijzonder van die aan orgelmuziek doen, en omwille van de uitzonderlijke waarde der orgels. Izenberge bezit inderdaad twee orgels, allebei van de bovenste plank, en die de orgelisten blijven bekoren. Ieder orgelconcert te Izenberge bestaat uit twee delen, een gedeelte dat gespeeld wordt op het orgel in de bedevaartkapel en dat dit jaar eerst komt, en een deel dat gespeeld wordt in de St Mildredakerk. Het orgel in de bedevaartkapel. [... ] Het Orgel in de St Mildredakerk te Izenberge. Toen het internationaal gezelschap van orgelisten en orgelbouwers, waaronder gekende firma's van Bonn, Francfurt, Holland, enz. in het kader van het orgelfestival van Vlaanderen 1970 de kerk van Izenberge binnenkwam, zette men de ogen open. Fototoestellen klikten. Orgelbouwers maakten schetsen of aantekeningen; orgelisten zochten de weg naar het doxaal. De bewondering was algemeen. De pastoor was er omtrent en hoorde iemand zeggen: "een réusite", d.i. iets dat werkelijk geslaagd is. Toen het orgel besteld werd voor de kapel was er nog geen orgel in de kerk. Ik weet niet of er vroeger ooit een orgel heeft bestaan. Nergens heb ik enig spoor gevonden, ook niet in de geschriften. Wel weet ik dat een prachtig koorafsluiting onder de toren een doxaal droeg met in de ballustrade minstens 13 schilderijtjes van De koorafsluiting dagtekende van gedeeltelijk vóór 1550, gedeeltelijk Deze koorafsluiting werd in 1780 overgebracht achteraan de kerk om dienst te doen als portaalafsluiting. Ten jare 1818, toen Albertus Jacobus Van Uxeem alhier pastoor was

11 en David Koket koster, kreeg Bernardus De Gryse van Wervik de opdracht een orgel te kopen voor de kerk. Hij trok daarvoor naar Westrozebeke waar hij een orgel wist zitten bij herbergier Francis Verlez, die het had gekocht op een veiling van kerkmeubelen ten tijde van de Franse Revolutie met de bedoeling het te gebruiken in zijn café waarvoor het totaal ongeschikt was. De Gryse kocht het en de pastoor betaalde hem hiervoor en het plaatsen de som van zevenhonderd franken of 277 gulden zes stuivers. Het meubel was zeer gebrekkig en werd nog erger toen het door uitbreiding totaal verminkt werd en men hiervoor kistebard gebruikte. Groot kan dit orgel toen niet geweest zijn. De blaasbalg stak onder het orgel en het klavier was zo hoog dat een speciale stoel moest aangekocht worden voor de koster om het orgel te kunnen bespelen. Vermoedelijk werd de blaasbalg geduwd met trappers, - een of twee -, te duwen door de koster of de speelman. In de rekening van de kerk a 1824 staat te lezen: "betaald aan Bernardus De Gryse, de som van honderd een en veertig gulden vijf en zeventig centen over het vermaken van het orgel van de kerke". Dit is meer dan de helft van de totale koop- en plaatsingsprijs van het orgel wat op zichzelf laat vermoeden dat het om meer dan gewoon nazicht ging, ook uitbreiding. Bij de restauratie van het orgel in 1969 werd de naam De Gryse ontdekt op een van de nazardpijpen, waaruit men mag besluiten dat De Gryse, gezien het bedrag dat werd betaald voor de herstelling 1824, ook andere spelen heeft geplaatst. Een nog latere rekening, vermoedelijk het jaar van de afrekening, komt dit bevestigen. Het ontdekken van de naam De Gryse te Izenberge op de pijpen is op zichzelf in zover belangrijk dat men voordien wel wist dat De Gryse van Wervik wel orgels herstelde, maar niet dat hij pijpen goot. Van wat Francis Liem, een plaatselijk orgelmaker, er nadien heeft aan toegevoegd, - een fluit en een trompet -, is er niets overgebleven. Belangrijker is wat Pietje Loncke van Hoogstade, de grondlegger van de latere firma Loncke, heeft toegevoegd, nml de nu veredelde trompet die wel een speciaal maaksel heeft, en nu nog speelt. "Ontfaen van de kerkfabrijke van IJzenberghe de somme van twee honderd vijftig francs tot volle voldoeninge voor het herstellen van den orgel en het placeeren van een nieuw trompetspil voor den zelven orgel der kerke. Den ondergetekenden verwaerborgt dit boven vermelde trompetspil gedeurende den tijd zins levens, het accoort niet mede begrepen, als ook verplicht hij zijg den orgel een jaer na daete dezer ten zijne koste te accorderen. Gedaen IJsenberghe den 12 maerte Voor acquit P. Loncke." Wat in 1905 is gebeurd is niet van het beste. Hendrik Waeles van Alveringem, de vroegere knecht van vader Loncke, die zogezegd wegens ziekte achterwege was gebleven op het atelier, was zelf beginnen knutselen aan orgels, en werd koster benoemd te Izenberge. Hij was naar het schijnt een goed speelman, maar wat hij verricht heeft met het orgel in de bedevaartkapel was een vandalenstreek. Hij heeft getracht met behulp van de orgelpijpen uit de kapel het orgel in de kerk uit te breiden. Het resultaat was een regelrechte mislukking. In deze toestand is het gebleven tot aan de restauratie van 1969 door de firma Loncke met als adviseurs A. Vanhautte organist aan de dekanale kerk te Kortrijk en de orgelspecialist Z.E.H. A.Deschrevel. Het meubel werd totaal vernieuwd naar het ontwerp van de pastoor L.Vanheule, terwijl D'Havé van Eeklo zorgde voor de sculptuur.

12 De vraag is: wat is er overgebleven van het oude orgel. Van het orgel van Westrozebeke (±1780) is het moeilijk deel voor deel aan te duiden omdat er te veel werd omgebouwd in de loop der tijden, maar wat er is, is er. Van De Gryse zekerlijk de nazard die getekend is. Van Berger de fluit, nu roerfluit geworden. Van Pieter Loncke de trompet die veredeld werd, - het blikken paviljoen werd vervangen door rood koper -, en de traversière afkomstig van het kapelorgel omgebouwd in terts 1 3/5. Het geheel werd omgebouwd volgens het schema van A.J. Berger en de pijpen gemaakt volgens het ø mensuurverloop gebruikt door A.J. Berger, de bouwer van het orgel in de bedevaartkapel. Verder volledig mechanisch. Nu ziet het orgel er uit als volgt. Hoofdwerk C-e''' Borstwerk C-e''' Aangekoppeld Manual I Manual II I + II Prestant 8 Gedekt 8 Pedaal V + I Gedekt 8 Roerfluit 4 V + II Oktaaf 4 Oktaaf 2 Roerfluit 4 Larigot 1 1/3 Nazard 2 2/4 Cymbel 3 Oktaaf 2 Volledige klavieren: toetsen Terts 1 3/5 volle tonen zwart; halve tonen wit Vulwerk 3 Trompet ZIJ DIE CONCERTEERDEN 1969 A. Vanhautte Kortrijk 1970 Stefaan Dombrecht organist met medehulp van zoon Petrus, hoorn en het koor der concertvereniging van het conservatorium Oostende 1972 Jozef Sluys, organist St Michielskathedraal Brussel 1974 Dirk Verschraegen Gent 1976 Zuster Ilse Callewaert van het Geloof Tielt 1978 Chris Dubois Brugge 1980 onderbreking wegens ziekte van pastoor 1982 te spelen door Jozef Sluys met medehulp van Mvr Greta De Reyghere [...] 5) A. Dawyndt : Nog over orgelmaker Pietje Loncke uit Hoogstade, in Bachten de Kupe, jg. XXXVII/1, jan.-febr. 1995, blz. 10: In de bijdrage van Pieter Loncke over zijn grootvader (zie nr ) lezen wij dat van zijn werk nog te vinden is in de kerken te Koksijde, Haringe, Stalhille, Pollinkhove en Oostvleteren. Wijlen pastoor Vanheule vermeldt in een van zijn zeldzaam geworden periodiekjes "Izenberge" uit de jaren zestig dat "Pietje Loncke ten jare 1864 het klavier vernieuwt en er een "flute traversière" in steekt, dezelfde fluit die nu nog speelt in het orgel in de kerk als terts 1 3/5 en hiervoor 183 fr. ontvangt. Bovenstaande is lichtelijk in tegenspraak met het nazien van onderstaande twee rekeningen uit bewuste periode, opgemaakt door Pietje Loncke voor respectievelijk de kerkfabriek van Izenberge en voor pastoor Baert. - "Ontfaen van de kerkfabrijke van IJzenberge de somme van twee honderd vijftig francs tot volle voldoeninge voor het herstellen van den orgelen het placeeren van een nieuw trompetspil voor den zelven orgel der kerke. Den ondergetekenden verweerborgt dit boven

13 vermelde trompetspil gedeurende den tijd zins levens, het accoort niet mede begrepen, als ook verplicht hij zig den orgel een jaer na date dezer ten zijne koste te accorderen. Gedaen te IJsenberghe den 12 maerte Voor acquit P. Loncke". - "Ontfaen van mijnheer Baert pastor te Isenberghe de somme van honderdvijftien francs tot volle voldoeninge over het maken en placeren een nieuw clawier en nieuw flutetravercière spil voor den orgel der capelle te Isenberghe den 31 juli P. Loncke". [nota: deze laatste kwitantie betreft niet orgel in de kerk, maar dat in de kapel IZENBERGE, kapel O.L.Vrouw van Barmhartigheid] *** Aanvullende gegevens ons in 2008 verstrekt door dhr. Dries Vanhove, ir. architect, 8972 Krombeke : uittreksel uit : M. Withouck, De Paster van Izenberge, Huldeboek, Het betreft getuigenissen opgeschreven na mondelinge doorgave van de pastoor. Voor wat dit waard is. Zoals u aan de toon merkt is dit werk trouwens nauwelijks de naam boek waardig. De kosterin Zoë Demolder speelde op haar orgel volgens dat 't ging. 't Mens was geen leerlinge van 't Lemmensinstituut, verre van daar, en daarenboven ze werd oud. D'r werd gespeeld, maar het orgel zelf was totaal versleten. De kast was van kisthout. En wat de paster vooral ergerde, dat er vroeger 'n olijkaard, nog ten tijde van paster Van Baeckel, met diens toelating, het orgel in de kapel had leeggeplunderd om zogezegd een grote orgel te maken in de kerk. 't Klonk allemaal verre van schoon. Toen het herstel van het orgel in de kerk, (meneer paster hield ook nog oog op het orgel in de kapel), ter sprake kwam in kerkfabriek en gemeenteraad was de vraag : "Al die kosten en wie zal er op spelen?" "Ba" antwoordde de paster "Meneer paster is toch ook liefhebber en speelt orgel. Ik moet aan het altaar blijven, d'r is toch nog wel iemand te vinden zeker die het wil leren, 'k kan les geven aan die wil leren." Meneer de burgemeester was het eens met de paster en zei : "Waarom zouden we het niet aanvaarden, aangezien de toelagen toch hoofdzakelijk van de staat en de provincie moeten komen. De bijdrage van de gemeente ware nog zo erg niet". En de rest zou van ergens anders moeten komen, want meneer paster bedoelde naast het orgel van de kerk, ook het herstellen van het orgel in de kapel. Meneer paster tekende 't plan voor de nieuwe orgelkast in dezelfde stijl als de rest van de kerk. De firma Loncke van Zarren voerde de restauraties van beide orgels uit volgens advies van de heren A. Van Hautte van Kortrijk en Z. E. H. Deschrevel, vriend van de paster. Meneer paster betaalde de kosten voor het herstel van het orgel in de kapel. De beide orgels kwamen er. Z.E.H. Deken Vandenberghe van Veurne wijdde het orgel van de kerk. Z.E.H. Deschrevel gaf de historie over het orgel en de aanstelling, en A. Vanhautte, orgelist van de St. Martinuskerk te Kortrijk speelde het orgel in, terwijl het zangkoor van Rumbeke zorgde voor een inwijdingslied. Hoogleraar Z.E.H. Kan. Willaert, Izenbergenaar van geboorte, wijdde het orgel in de kapel en voegde er aan toe : " 't Is een rib genomen uit het lichaam van Adam". Hiermede bedoelde hij dat het orgel gemaakt werd uit een gedeelte van de kerk. Nu worden om de twee jaar orgelconcerten gegeven op beide orgels.

14 Opmerking : met "de paster" is pastoor L. Vanheule bedoeld. De periode van pastoor Van Baeckel situeert zich tussen 1878 tot (na) Mogelijks is dit tevens een aanduiding voor de waarheid van deze getuigenis. Dit wordt niet bevestigd in de uitgave van Opdedrinck (1906) Het dient opgemerkt dat pastoor Van Heule gezien zijn interesses en studie van het archief goed op de hoogte kan zijn geweest van de situatie. In weerwil van zijn interesses is het evenwel ook goed mogelijk dat pastoor van Heule de oorzaak is van de huidige wanorde in en onvolledigheid van het parochiearchief. ICONOGRAFIE 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : De Vos-Stockman, A. & Roose-Meier, B. & Verschraegen, H.: Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Veurne; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1975; blz , IZENBERGE, kerk Sint-Mildretha - Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché B59705 (1944) en M24328 (1968). KIK-IRPA, Brussel

15 KIK-IRPA, Brussel - Decoratie / Tochtportaal; van het geheel, bestaande uit zes panelen, behoorden vier panelen tot 1774 tot de afsluiting van het middenkoor, met de zes panelen werd tussen 1780 en 1799 het tochtportaal samengesteld onder het doksaal nl. twee van 1e kw. XVIe, laat-gotisch, en vier van 2e kw. XVIe, vroeg-renaissance, eik, cliché B59710 (1944).

16 - Doksaal / balustrade door Jean-Baptist Avo, van Veurne, 1780, hout, cliché M24367 (1968). KIK-IRPA, Brussel - Klank / Orgel, gedeeltelijk van ca. 1780, aangekocht in 1818 te Westrozebeke op veiling van kerkelijke goederen, omgebouwd in 1823 door Bernardus De Gryse, van Wervik, grondig gewijzigd door Hendrik Waeles, van Alveringem, onder pastoor Carolus Van Baeckel, gerestaureerd door de fam. J. Loncke en zonen, van Diksmuide (Esen) ca. 1965, orgelkast door d'havé, van Eeklo, naar het plan van pastoor L. Vanheule, ca. 1965, eik, cliché B59705 (1944) en M24328 (1968), ut supra (interieur).

17 2) :