Stad LO Parochiekerk Sint-Petrus

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit LO-RENINGE Stad LO Parochiekerk Sint-Petrus Arrondissement Diksmuide KERK De kerk van de Sint-Pietersabij (Reguliere Kanunniken van Sint-Augustinus) deed van oudsher ook dienst als parochiekerk. Nadat in 1797 de abdij afgeschaft was, bleef de parochiekerk in functie. De ruime driebeukige gotische hallenkerk kwam tot stand in verschillende bouwcampagnes (XIIIe, XVe, XVIIe e.). In werden de noorderzijbeuk en de kruisbeuk verbreed. De bouwvallige toren werd in vervangen door een neogotische. Restauratiewerken in Tijdens de Eerste Wereldoorlog (in 1915) werd door het leger de toren gedynamiteerd; in wederopgebouwd. De kerk is beschermd als monument, K.B. 20 II ORGEL Auteur oorspronkelijk instrument : Jacobus van Eynde (Ieper) Bouwjaar : 1714 Auteur orgelkast & snijwerk : onbekend? Het doksaal en het orgel waren een schenking van abt Patrice Fraeys, in Over de verdere geschiedenis tot aan de Eerste Wereldoorlog zijn geen gegevens bekend, behalve een werk (ombouw?) door Pieter Loncke (Hoogstade), vermoedelijk te situeren na de werken aan de kerk van In een lijst met werken van zijn grootvader duidt Jos. Loncke aan (cfr. BIBLIOGRAFIE, sub 2.) dat het orgel zou vernield zijn in ; de vraag dient gesteld in welke mate het instrument zelf beschadigd was, aangezien het orgelbuffet in veiligheid werd gebracht in Parijs (in het kader van de "Mission Dhuicque") en nadien wél kon gerecupereerd worden. In 1937 heeft men geopteerd voor de bouw van een volledig nieuw instrument in de daartoe aangepaste oude kast, aangezien het materiaal uit het oude orgel mogelijks nog bestond, maar niet geïdentificeerd kon worden tussen de naar Parijs gevoerde materialen van het orgel van Lo en van andere orgels. (vlg. mededeling van Gabriël Loncke). Aangaande het wedervaren van het orgel van Lo tijdens de eerste wereldoorlog: zie BIBLIOGRAFIE sub 10. Auteur huidig instrument : Jos. & P. Loncke (Esen) Herstelling orgelkast : G. Delafontaine (Menen) Bouwjaar : 1937

2 INSTRUMENT Dispositie Pedaal Gedektbas 16 Zachtbas 16 Oktaaf bas 8 Gedekt 8 Oktaaf 4 Bazuin 16 Ped - I Ped - II Ped - II 4' Gr.Org. Kwintadeen 16 Prestant 8 Holpijp 8 Spitsfluit 8 Oktaaf 4 Roerfluit 4 Vulstem 3-4 k. Trompet 8 koppel I-II koppel I-II 16' koppel I-II 4' Reciet Fluit 8 Wilgenpijp 8 Principaal 4 Blokfluit 4 Nazaard 2 2 /3 Zwegel 2 Terts 1 3 /5 Cimbelstem 3 k. Kromhoorn 8 koppel II-16' - 6 afsluiters - druktoetsen : Ped 1 - Ped 2 vrije reg P - MF - T Af - pedalen : Gr.Org. op Ped. / Rec. op Ped. / Rec. op Gr.Org. / Tutti / Tremolo manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór het orgel Pijpwerk - alle pijpwerk is nieuw, ook de frontpijpen - schimmelvorming op de frontpijpen Windladen, tractuur, etc. - pneumatisch systeem ORGELKAST - historisch prospect uit was in origine een balustrade-orgel (thans naar achter geschoven) - meubel zeer verdiept; de originele zijwanden zijn deels verdwenen, en de ruimte is open gebleven; terzijde zijn thans ook houten pijpen opgesteld - de oude rugwand is verdwenen; de huidige bestaat uit houten raamwerk gevuld met eternit-plaat huidige toestand : in verval datum onderzoek : juni 1977 ARCHIVALIA * * * A. Archief van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen. De dossiers die betrekking hebben op West-Vlaanderen worden

3 bewaard bij de Afdeling Monumenten & Landschappen, regionaal bureau te Brugge (thans: "Agentschap RO-Vlaanderen, Onroerend Erfgoed") Dossier Lo, Sint-Pieterskerk 1) Brief van de voorzitter van de KCML aan de Minister van Financiën, d.d. 4 dec : Brussel, den 4 December Nr Mijnheer de Minister, Wij hebben de eer U ter kennis te brengen dat er op 21 November j.l. overgegaan is geweest tot een onderzoek der kerk van Loo en namelijk van hare merkwaardige meubelen. Deze bemeubeling bestond voor den oorlog uit: Een hoogaltaar uit de XVIIIe eeuw, [... ] [... ] Een orgelkast dateerende uit 1714 en eene balustrade van het oksaal; Eene balustrade van het portaal in stijl Louis XVI; Eene doopvont; [... ] Het praalgraf van Philip de Palme van Van al deze meubelen werden alleen de zuilen van het hoogaltaar, de balustrade van het oksaal en deze van het portaal bijna gansch vernield. Van de geschilderde kerkramen blijven er ongelukkiglijk slechts enkele scherven glas over. Al de andere meubelen werden, in 1914, van volledige vernieling gered. Zij werden uiteengenomen en in Frankrijk in veiligheid gebracht, waar zij gedurende gansch den tijd der vijandelijkheden gebleven zijn. In afwachting der heropbouwing der kerk, welke door den oorlog zwaar geteisterd werd, werd een gedeelte der bemeubeling naat Loo teruggezonden en een ander gedeelte naar Brussel, waar het in de kelders der Koninklijke Musea van Kunst en Geschiedenis van het Jubelpark bewaard werd. De Koninklijke Commissie heeft sinds 1925 verscheidene malen aangedrongen opdat deze meubelen, der meest merkwaardige, na herstelling, hunne plaats in de kerk zouden terugnemen. Doch, slechts enkele meubels werden hersteld en teruggeplaatst. Het zijn: de communiebank, de kerkmeestersbank, de twee kleine zijaltaren, de twee biechtstoelen, het deksel der doopvont en twee groepen koorgestoelte. Men is thans bezig met de herstelling van den preekstoel. [... ] Ons college dringt aan, Mijnheer de Minister, opdat men zich zonder verwijl zoude bezig houden met de nog te herstellen en te herplaatsen meubelen. Tijdens het onderzoek ter plaatse werd, door het verslag van de Heeren Albert Visart de Bocarmé en Fl. Van Acker, briefwisselende leden, bij de besluiten van hetwelk het Provinciaal Comiteit zich heeft aangesloten, de aandacht der afgevaardigden der Koninklijke Commissie gevestigd op de volgende punten: 1 - [... ] 2 - [... ] 3 - Het ingangsportaal, waarboven het oksaal zich bevindt,

4 heeft de vereischte afmetingen niet verkregen; het is buiten verhouding met het gebouw waaraan het toegang verleent; het houtwerk en de lijsten der deuren werden met achteloosheid geplaatst. Bovendien is het oksaal te klein voor het terugaanbrengen van de oude orgelkast, een der meest interessante stukken. Men moet het portaal en het oksaal afbreken en herbouwen rekening houdend met het gebruik waarvoor zij dienen moeten; het terugplaatsen der mooie orgelkast dringt zich hier op. 4 - [... ] 2) Brief van meubelrestaurateur Delafontaine (Menen) d.d. 10 juni 1937 aan dhr. Toetenel, directeur Dienst Vereffening Oorlogsschade (Ministerie van Financiën, Brussel) : [... ] Wat de orgelkast betreft, deze is ook gerestaureerd maar zal maar kunnen geplaatst worden rond 5 den Juli als de orgelmaker zijn werk geplaatst heeft. [... ] (get.) Delafontaine B. Een groot aantal plans en foto's uit het archief van de Mission Dhuicque werd gepubliceerd in : H.Stynen, G.Charlier & A.Beullens : Het Verwoeste Gewest 85/18, Stichting Monumenten- en Landschapszorg, 1985; uitg. Van de Wiele, Brugge, De auteurs van dit boek bezorgden ons echter naderhand fotocopies van een aantal documenten die niet in het voormelde boek waren opgenomen. Hieronder een demontage-tekening (uit 1915) en een foto (niet gedateerd) van het orgel van Lo. De originelen van deze documenten zijn helaas niet meer terug te vinden, zodat we onze toevlucht moesten nemen tot het scannen van de beschikbare fotocopies. Vermits het om unieke documenten gaat willen we ze hier toch weergeven, ondanks de povere grafische kwaliteit.

5

6

7 C. Foto uit het archief van de orgelbouwer Jozef Loncke te Esen (coll. Gabriël Loncke, Overmere). Aan de speeltafel van het pas gebouwde orgel zit Albert Van Haute ( ) uit Alveringem. De toekijkende priester is Cyriel Verschaeve ( ), onderpastoor in Alveringem en buur van dokter Jules Van Haute (vader van Albert).

8 BIBLIOGRAFIE 1) zie na 2) 2) inwijdingsfolder d.d. 28 juli 1937

9 1) [red.] : Loo (vervolg), in De ware Vlaming, uitg. Fred. Loncke, Hoogstade, juli 1882; blz. 26 : 't Bovendeel van den doxaal is in eeken hout; het onderdeel, dat uit lindhout gemaakt is, wierd maar latertijd aangebracht. De eeken orgelkasse, in renaissance styl, dagteekent uit de jaren Onder den middenvoet staat er een wapen : twee of drie everkoppen met eenen gekanteelden muur in het midden. Ik peize dat dit het wapen van Eversam is. Zou de orgelkasse misschien voortkomen uit de verwoeste abdie van Eversam? 3) Sint-Gregoriusbode / Bijvoegsel aan het Liturgisch Parochieblad voor de leden der Sint-Gregoriusvereniging van het bisdom Brugge, jg. VII/4, 1937; blz : ORGELWIJDINGEN. - Op Woensdag, 28 Juli, werd te De Panne in de parochiale kerk van O. L. Vrouw een nieuw orgel gewijd. [...] Te Loo greep een zelfde plechtigheid plaats op Zondag, 5 September. Het nieuwe orgel met 23 spelen werd aan het prachtige oude meubel aangepast dat dagteekent van 1714 en onder den oorlog met de andere kunstschatten der parochiekerk van Loo naar Parijs werd gevlucht. De orgelbouwers Jos. en P. Loncke van Eessen vervaardigden het instrument, de heer Alb. De Meester bespeelde het en Dom Jos. Kreps gaf te dezer gelegenheid een voordracht over het orgel. 4) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl. III, in De Schalmei, jg. I/5, Gent 1946; blz. 23 : werken van P.A. Loncke (Hoogstade), van 1843 tot 1889 : Loo, kerk, 22 sp., 2 klav., ped. aan klav. (met aanduiding dat dit orgel vernield werd in de oorlog ) 5) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl. III, in De Schalmei, jg. I/5, Gent 1946; blz : werken van Jozef en Pieter Loncke (Esen), sinds 1924 : 1937, Loo, kerk, 22 sp., 2 klav., afz. ped. (front en principaalkarakters in 75% tin). 6) "Sparappel" [schuilnaam voor...? vermoedelijk J. Loncke zelf] : Over het Orgel der parochiale Kerk te Loo, in De Schalmei, jg. III, Gent 1948; blz [Ondanks de niet-wetenschappelijke teneur van dit artikel nemen we de tekst integraal over, omdat hij een aantal wetenswaardigheden bevat.] Over het Orgel der parochiale kerk te Loo (West-Vlaanderen) (1) (1) Met opzet werd het pittig West-Vlaams behouden. (N.v.d.R.). LOO, oude Vlaamse stad, gelegen langs de IJzer, had zoals alle dorpen en steden, ferm te lijden van de oorlogsgesel ( ). Menig oudstrijder denkt nog terug aan de kalme "secteur van Loo", waar het overstroomde ijzerwater, als een zee tussen de twee vijandelijke lijnen golfde, en bij smoorweder gebeurde het wel, dat, om de benen wat te rekken, ferm gevoetbald werd in eerste lijn, tot dat een paar vijandelijke granaten afgeschoten, eenieder in zijn loopgracht terug drong, waar men voor de rest van de wacht zich zat te vervelen... of te vissen. Deze toestand bracht mede, dat veel merkwaardigheden van het oude stadje konden gered worden en zo ook werden de bijzonderste delen der orgelkas in veiligheid gebracht. Het binnenwerk ging echter gans te loor en het orgel was ook het laatste in de kerk, dat in 1937 nog voor den dienst der

10 oorlogschade te herstellen bleef. Na onderzoek bleek, dat alle beeldhouwwerk der kas bewaard werd en de H. Fonteyne van Meenen werd met de herstelling van de orgelkas gelast. De firma Jos. Loncke, Eesen, kreeg opdracht een nieuw orgel in het oud buffet te bouwen, dat zou waardig zijn van het rijke omhulsel waarin het ging besloten zijn. Het was stellig de wens van den bouwer, dat het orgel in de zo prachtig gemeubleerde en van kunstschatten rijk voorziene kerk, niet een "alledaags" werk mocht zijn en ging de welwillende medewerking vragen van de zeer bekwame en bereidwillige deskundige, Dom Jos. Kreps, der Abdij Keizersberg, te Leuven, die voor wat samenstelling en te gebruiken materiaal betreft, de bouwer goed te rade stond. Het orgel werd gebouwd volgens het pneumatiek stelsel, met de beste materialen. Kegelladen, met afschroefbare kegelstokken in beste eik, ramen in beste eik en pijpstokken in Kanguli (Kongolees mahonihout). Het front en alle principaalkarakters en strijkers zijn in tinmengsel 75% tin. De fluit en gedektkarakters in 40% tin. Het pijpwerk is onder te verdelen als volgt: Houten pijpen (beste gekwartierde orégonpine) 68. In zink 162, in 75% tin 616, in 40% tin 372, in koper 56. De samenstelling luid als volgt: Op Voetwerk C - f' (30 n.) Gedektbas 16 Kwintadeen 16 Oktaafbas 8 Gedekt 8 Koraalbas 4 Bazuin 16 Voetw. aan I Voetw. aan II Voetw. aan II(4) Op Hoofdwerk C - g''' (56 n.) Kwintadeen 16 Prestant 8 Spitsfluit 8 Holpijp 8 Oktaaf 4 Roerfluit 4 Vulstem 4 k. Trompet 8 Norm.kop. I-II Okt.kop. I-II(16) Id. I-II(4) Zwelwerk C - g''' (56 n.) Fluit 8 Wilgenpijp 8 Principaal 4 Blokfluit 4 Nazaard 2 2/3 Zwegel 2 Terts 1 3/5 Cmbelstem 3 k. Kromoorn 8. Speelhulpen: gewone registratie, 29 reg. vrije comb., 29 kleine trekkers. Pedaal omschakelaar met bijz. vrije reg. (9). Afzonderlijke afstellers: Bazuin, 16; Kwintadeen, 16; Trompet, 8; Kromhoorn, 8. Drukknoppen: P., MF., Tutti, Afst. Vrije Rég., Pedaal omschakelaar. Aanschakelpedalen: Voetw. aan I, Voetw. aan II, Voetw. aan II(4) Norm. koppel I-II, Tremulant. Tutti. Zweltrede voor draailuiken zwelkas. Electrieke windvoorziening. Zes maanden na de bestelling, werd het orgel ingewijd en ter dier gelegenheid bespeeld, door Mr. Albert De Meester, orgelist der Kathedraal te Brugge. Dom Jos. Kreps hield een aanschouwelijke voordracht over het karakter en de rol te vervullen van ieder spel afzonderlijk, die zeer gesmaakt werd. Ik mag zeggen, dat het orgel met de uiterste zorg werd afgewerkt en op een edele harmonisatie kan bogen, zodat Jos. Loncke terecht fier mag zijn op zijn werk. Laten wij hier enkele komentaren volgen: Dom Kreps, bij de expertise van het orgel, wijl hij de Prestant 8 controleert: "Wat een prachtige toon en edel karakter, hoort gij wat het is, goed materiaal te gebruiken bij een kundige

11 afwerking! Jammer dat alle orgelbouwers van het land hier niet zijn om zich te overtuigen." E.H. Verschaeve: "Ik heb hier te lande nooit "Bach" horen uitvoeren zoals op het orgel te Loo." Berten Van Haute: "Ik weet niet wat het schoonst is in dit orgel, in alle geval ik vind de cymbel buitengewoon." Den Eerw. Heer Vandromme, pastoor, heeft veel genoegen aan het orgel beleefd bij het beluisteren van menig orgelist. Kwam de oorlog van 1940: een shrapnell ontploft in het kerkgebouw, vluchtelingen, die een onderkomen in de kerk hadden gezocht werden gedood en gekwetst (22 als ik mij niet bedrieg) en het monster-tuig sloeg grote wonden in het orgel, waarvan het pijpwerk en de speeltafel getroffen werden. Jos. Loncke, die bij het bezichtigen der vernielde kerk van St.- Niklaas te Diksmude, met tranen in de ogen de plaats stond te bezien waar zijn prachtig orgel stond, was als door een voorgevoel naar Loo gedreven en vond er den Eerw. Heer Pastoor in het schip der kerk, vol treurnis naar de verwoestingen aan het orgel staan zien. En bij de vraag Eerw. Heer Pastoor hoe is het? een hopeloos gebaar... kijk eens Uw prachtig orgel, gans in flarden... die schone frontpijpen met gaten geslegen van een vuist groot... Maar de optimist in Loncke kwam boven en zegde: het is misschien niet zo erg! Gaan wij eens boven en proberen wij eens, er is misschien niets van de technische delen getroffen. De wind werd aangelegd en daar krijgen wij een geloei te horen, waarbij het gerucht van het "vagevuur" zou verstommen... en "Wat dunkt U, M. Pastoor?" was het antwoord. "Ik zou zielsgaarne het orgel herstellen, ik kan niet zeggen wat het kosten zou, maar morgen kom ik een dag werken en dan zal ik het ten naasten bij zeggen." De Eerw. Heer Pastoor: "Als 't kan gedaan worden voor fr. moogt ge van morgen beginnen", waarop een wederantwoord dat het geen cent meer zou kosten dan noodzakelijk was. En daar zag men het resultaat van vakmannen die met liefde hun werk bejegenen; enkele dagen was de kerk een atelier, den heer Pecqueur (pijpenmaker) van Meenen, met het draagbaar materiaal, was ook van de partij en na enkele dagen, zou niemand meer kunnen zien, dat er in het front gaten geschoten waren van meer dan een vuist; meer dan 200 gaten werden er toe gesoldeerd, een koppelapparaat en permutatie-relais vernield, werd vervangen, conducten die doorgesneden waren terug gekoppeld en na de herstelling (die geen fr. bedroeg) was er niets meer van de verwoesting te bespeuren. Enkele tijd later bespeelde een voorname Duitse orgelist het orgel en hij maakte de Eerw. Heer Pastoor zijn komplement, op echte Duitse manier: "Er zijn niet veel zulke orgeln in das land, das 's beste Deutsche fabrikaat, bestimt, ich moet ihr feliciteren!" - "U vergist zich, zegde de Eerw. Heer Pastoor, Eesen is niet in Duitsland, dat ligt op amper 14 Km. van hier." SPARAPPEL. 7) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in De Praestant, jg. VIII, 1959; blz : (randvermelding "vanaf 1924 zijn alle nieuwe orgels gebouwd met kegelladen en pneumatisch regeerwerk") 1937 / Lo, nieuw, 22 sp., 2 kl., ped. (principaalpijpen 75% tin) 8) G. Moortgat : Oude Orgels in Vlaanderen, II, uitg. Dienst Pers & Publikaties v.d. BRT, brochure nr. 30, 1965; zie blz. 94-

12 95; - blz. 94 : Dit unicum met bovenwerk bekroond door een haan, werd in 1714 gemaakt door Jacobus Van Eynde, voor de toenmalige abdij van Lo. Van het oude pijpwerk blijft nu niet veel meer over. [te verstaan: van het oude pijpwerk blijft niets meer over] - blz. 95 : afbeelding 9) F. Peeters & M.A. Vente : De Orgelkunst in de Nederlanden, uitg. Mercatorfonds, Antwerpen, 1971 (herdruk 1975); - blz. 193 : vermelding in de werklijst van J. van Eynde; - id. : afbeelding, met volgend bijschrift LO (West-Vlaanderen), Sint-Pieter, voorheen abdijkerk, eenmanualig orgel door Jacobus van Eynde (1714). Volkomen verschillend in opbouw van Oostkamp (zie blz. 192), doch hier wel sterk gelijkend op het latere orgel in Sint-Salvator te Brugge. De orgelkast, waarop de wapens van de abdij en abt Fraeys en het jaartal 1714 gesneden zijn, was eertijds ingewerkt in de balustrade. De vergulde haan in de top vervangt hier het Sint-Pietersbeeld. - blz. 290 : vermelding op de landkaart; - blz. 298 : vermelding in de synoptische tabel. 10) J. Pycke : Prévôté puis abbaye de Saint-Pierre, à Lo, in Monasticon Belge, Tome III - Flandre Occidentale, Vol. 3, Maredsous 1974; blz [In de voorafgaandelijke Bibliografie signaleert de auteur een manuscript dat nog steeds in de pastorie te Lo bewaard is: M. Van Dromme ( ), pastoor: 3-delige monografie: - Loo's abdij, - Loo's bestuur, - Loo onder de oorlogsgebeurtenissen.] Monasticon op. cit. blz. 929, in voetnoot : Le sauvetage des oeuvres d'art de Lo durant la première guerre mondiale est raconté dans VAN DROMME, III, On signalera toutefois l'article "Les trésors artistiques du Pays de l'yser. Comment ils furent sauvés et transportés au Havre", dans "XX e Siècle" du jeudi 25 février 1915, par Henri Dommartin, envoyé par le gouvernement belge dans la partie flamande du pays non occupée par l'ennemi, chargé d'organiser une exposition de beaux-arts au Havre. Cet auteur décrit l'enthousiasme du curé de Loo devant la proposition de sauvetage, la description des oeuvres emmenées (après la description du mobilier, des tableaux et des étoffes précieuses, vient la phrase: "Nous ne choisissons pas, nous prenons tout!") et les réticences des religieuses de Lo. Toutes les oeuvres furent chargées sur deux camions et expédiées à Paris, au Petit-Palais, où elles furent confiées au baron Kervyn de Lettenhove. Les déménagements du mobilier s'échelonnèrent du 7 décembre 1914 au 16 février Aangaande het orgel vindt men in Monasticon Belge slechts een enkele vermelding, nl. dat "le buffet d'orgues en 1724 (sic)" dateert van tijdens het abbatiaat van kan. Patrice Fraeys. 11) Gh. Potvlieghe & A. Fauconnier : Jacobus van Eynde, in Luister van het Orgel in Vlaanderen, I, eerste en enige afl.; uitg. De Monte, Leuven, 1974; passim.

13 ICONOGRAFIE 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : De Vos-Stockman, A. & Roose-Meier, B. & Verschraegen, H. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Veurne; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1975; blz , LO, kerk Sint-Petrus - Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché's A19732 (1942), A26983 (1942) en M20867 (1968). A26983 (1942) KIK-IRPA, Brussel

14 M20867 (1968) KIK-IRPA, Brussel - Klank / Orgel door J. en P. Loncke, van Esen, op aanwijzingen van Dom Kreps O.S.B., , orgelkast bekroond met beeld van de H. Ambrosius en met wapenschilden, l. van abt Fraeys en r. van de abdij, ged. 1714, gerestaureerd door Gustaaf Delafontaine, van Menen, in 1936, eik, cliché A19754 (1942); detail: paneel van de speeltafel [sic], cliché A19753 (1942).

15 A19754 (1942) KIK-IRPA, Brussel

16 A19753 (1942) KIK-IRPA, Brussel

17 2) Foto Afdeling Monumenten & Landschappen (K. Vandevorst)

18 3) Foto's VIOE, 2008 (P. Roose)

19

20