Verzorgingsstaat als sluitstuk van een jaar. Maatschappijleer. Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam

Transcriptie

1 Ontwerprapport Naam auteur Vakgebied Titel Onderwerp Opleiding Doelgroep Sleuteltermen Links Bibliografische referentie Simon van den Broek Maatschappijleer Verzorgingsstaat als sluitstuk van een jaar Maatschappijleer Verzorgingsstaat Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam 4 havo Verzorgingsstaat, hogere denkvaardigheden, vier functies, verzorgen verzekeren verbinden verheffen Broek, van den, S.M., (2014), Verzorgingsstaat, Amsterdam: Interfacultaire Lerarenopleidingen UvA. Studentnummer Begeleider(s) Beoordelaar(s) indien bekend Thomas Klijnstra, Gert Rijlaarsdam Michiel Dam Datum

2 Inleiding onderwerp De afbraak van de verzorgingsstaat is een vaak gehoorde uitspraak in het maatschappelijk debat. Deze uitspraak kan als reactie worden gezien op de wens van het huidige kabinet om de verzorgingsstaat te hervormen naar een participatiesamenleving. Een samenleving waarin iedereen meedoet, in plaats van zich (door de overheid) laat verzorgen. In de troonrede van 2013 zegt Koning Willem-Alexander : Door maatschappelijke ontwikkelingen zoals vergrijzing en internationalisering voldoen onze arbeidsmarkt en ons stelsel van publieke voorzieningen niet meer volledig aan de eisen van deze tijd. De financiële en economische crisis heeft dit eens te meer duidelijk gemaakt. De regering zet niet alleen in op toekomstige betaalbaarheid van voorzieningen, maar ook op solidariteit tussen generaties en evenwicht tussen verschillende inkomensgroepen. De onderlinge betrokkenheid is in ons land van oudsher sterk. Om ervoor te zorgen dat dit zo blijft, moeten we onder ogen zien dat publieke regelingen en voorzieningen aangepast moeten worden. Het is onmiskenbaar dat mensen in onze huidige netwerk- en informatiesamenleving mondiger en zelfstandiger zijn dan vroeger. Gecombineerd met de noodzaak om het tekort van de overheid terug te dringen, leidt dit ertoe dat de klassieke verzorgingsstaat langzaam maar zeker verandert in een participatiesamenleving. Van iedereen die dat kan, wordt gevraagd verantwoordelijkheid te nemen voor zijn of haar eigen leven en omgeving.(troonrede, 2013) In de Troonrede zien we dat het kabinet de verzorgingsstaat vooral uitlegt aan de hand van regelingen en voorzieningen in relatie tot de arbeidsmarkt. Deze manier van kijken naar de verzorgingsstaat vormt de kern van het probleem dat ik ga behandelen in mijn ontwerp. De (klassieke) verzorgingsstaat zorgt namelijk voor veel méér dan verzekeren voor het verlies van arbeid en het verzorgen van hulpbehoevenden. Het onderwerp waarbinnen ik mijn interventie in ga plegen is de Verzorgingsstaat. In het vak maatschappijleer worden vier thema s behandeld, te weten Pluriforme samenleving, Rechtsstaat, Parlementaire democratie en dus Verzorgingsstaat. In de methode Thema s Maatschappijleer voor maatschappijleer is het onderwerp verzorgingsstaat het laatste onderwerp. Dit heeft zowel voor als nadelen. Als belangrijkste voordeel kan genoemd worden dat de leerling belangrijke concepten, begrippen en vaardigheden al heeft geleerd in voorgaande thema s en deze dus zou moeten kunnen koppelen/gebruiken in het onderwerp verzorgingsstaat. Opmerkelijk is dat het onderwerp verzorgingsstaat niet in de syllabus van maatschappijwetenschappen (havo en vwo) is opgenomen. (Voor de meeste maatschappijleerdocenten die ook maatschappijwetenschappen geven, blijft het dus een klein onderwerp ). De verzorgingsstaat is bij docenten die ik spreek meestal niet het favoriete onderwerp. Dit kan komen door persoonlijke voorkeuren, maar kan ook komen hoe het onderwerp wordt behandeld in de eindtermen voor maatschappijleer (en hoe het dus in de meeste methodes behandeld wordt). In de eindtermen maatschappijleer ligt de nadruk op arbeid en verzorging. Eigenlijk eenzelfde nadruk als we zien in de Troonrede. De Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) brengt in 2006 het rapport De verzorgingsstaat heroverwogen uit. In dit rapport begint de WRR met de vraag welke functies de verzorgingsstaat vervult en bekijkt vervolgens hoe de functies gewogen moeten worden in het licht van toekomstige veranderingen in de samenleving. Door naar alle vier de functies van de verzorgingsstaat te kijken, rijst de (voor iedereen!) interessante vraag Wat willen we met de verzorgingsstaat?

3 De vier functies van de verzorgingsstaat zijn volgens de WRR van oudsher Verzorgen, Verzekeren, Verbinden en Verheffen. De eerste, meest manifeste functie van de verzorgingsstaat zit al besloten in het woord: verzorgen. Mensen in kwetsbare posities behoeven zorg. De overheid heeft als taak te zorgen voor haar burgers daar waar cognitieve of fysieke vermogens tekortschieten door ziekte of leeftijd. De functie verzekeren gaat vooral om sociale verzekeringen, het verzekeren van mensen tegen inkomensverlies. Verheffen zorgt ervoor dat iedereen zich kan ontplooien in zijn of haar leven. De overheid biedt ontplooiingskansen aan iedereen. Dit wordt gedaan door te investeren in gelijke kansen op goede levensomstandigheden voor iedereen, onderwijs staat hierin centraal. Een van eerste doelen verzorgingsstaat was om de opkomende arbeidersklasse te kunnen laten integreren in de samenleving om zo opstanden en zelfs oorlogen te voorkomen. Kortom, de burgers uit verschillende lagen met elkaar te verbinden, de laatste functie van de verzorgingsstaat (WRR, 2006, Olgers, et.al, 2010). Vroeger ging het vooral om de verbinding tussen arm en rijk, sociale klassen. Tegenwoordig zou de verzorgingsstaat moeten zorgen voor het verbinden van verschillende etniciteitgroepen. De WRR maakt in haar rapport duidelijk dat de verschillende functies met elkaar verbonden zijn. Als vader zijn baan verliest, zorgt een uitkering (verzekering) ervoor dat de levensomstandigheden hetzelfde blijven (verzorgen) en het kind nog steeds naar school kan (verheffen), et cetera.

4 Probleemanalyse Het probleem dat ik met mijn interventie op ga (proberen te) lossen kan ik als volgt formuleren: Het onderwerp Verzorgingsstaat gaat in de eindtermen (en dus in de meeste methodes) over Verzekeren en Verzorgen. Het leren ligt dan vooral op het niveau van reproductie. Wat zijn de verschillen tussen de AOW en de WAO? Wanneer krijg je bijstand? Het onderwerp blijft oppervlakkig; met andere woorden: de leerling leert de kern van de verzorgingsstaat niet. Enkel het hoe, en niet het waarom achter de procedures/regels/uitkeringen. Volgens Olgers et al (2010) kan het gevolg hiervan zijn dat: 1) de vaak negatieve preconcepties van de leerlingen over de verzorgingsstaat niet voldoende veranderen tijdens de lessen over de verzorgingsstaat. 2) de leerling (en docent) weinig gemotiveerd is voor het onderwerp verzorgingsstaat en zo de motivatie voor het vak maatschappijleer afneemt. Het onderwerp verzorgingsstaat raakt de kern waarin het bij maatschappijleer om draait: opvattingen over de rol van de overheid bij de verdeling van waarden en schaarse goederen, zoals welvaart, welzijn, kansen, kennis, gezondheid, onderwijs en rechten (Olgers et al, p. 354, 2010). Doordat het onderwerp is gericht op verzekeren en verzorgen, wordt de verzorgingsstaat gelijkgesteld aan het stelsel van sociale zekerheid. Het uit het hoofd leren van de stelsels voor sociale zekerheid spreekt niet tot de verbeelding van de leerlingen. Het sluit namelijk slecht aan op de leefwereld van de leerling waardoor het onderwerp de leerling niet motiveert. Motivatie van de leerling blijkt een probleem bij het onderwerp verzorgingsstaat. Marzano (2008) geeft aan dat voor motivatie van de leerling van belang is dat; de leerling zich geaccepteerd en veilig voelt op school, duidelijke opdrachten krijgt en die als relevant en betekenisvol ervaart en dat de leerling zich betrokken voelt bij zijn eigen leren. In dit ontwerp richt ik mij op betekenisvol ervaren. Om een leertaak/lesstof als betekenisvol te laten ervaren door een leerling, moet aangesloten worden bij de leefwereld van leerlingen. Als de stof aansluit op de leefwereld van de leerling, zal hij deze eerder inzien dat de stof relevant en nuttig is. Zo stelt de leerling zich meer open voor het onderwerp en is de leerling gemotiveerder. Wanneer er een gebrek aan motivatie is, wordt een succesvol leerproces belemmerd (Marzano, 2008) ( Ebbens, Ettekoven, 2013). Het spreekt voor zich dat bij voorbeeld arbeidsongeschiktheidsregelingen niet direct aansluit bij de leefwereld van de gemiddelde 4havo leerling. Wanneer de leerling weinig gemotiveerd is, het onderwerp spreekt niet aan, en er wordt vooral op reproductie niveau geleerd, is de leeropbrengst vaak laag. Wat betekent dat? Dat betekent dat het geleerde niet (voldoende) beklijft (Ebbens, Ettekoven 2013). Oplossingen hiervoor zijn dat het geleerde meer moet aanspreken, zoals hierboven besproken, en dat er hogere denkvaardigheden worden aangesproken. Iets wat je alleen hoeft te reproduceren, wordt vaak enkel in het korte termijn geheugen opgeslagen en het geleerde beklijft dus niet. Daarnaast zijn de preconcepties van de leerlingen over de verzorgingsstaat vaak vrij negatief. Er wordt eerder geassocieerd met misbruik van uitkeringen dan dat er over de hoge toegankelijkheid van de gezondheidszorg in Nederland wordt nagedacht. De preconcepties

5 van de leerlingen worden mede gevormd door het maatschappelijk debat, dat de laatste jaren ook in een frame van afbraak en crisis heeft plaatsgevonden (Olgers et al, 2010). Over de attituden over de verzorgingsstaat is overigens iets merkwaardigs aan de hand in de samenleving. Aan de ene kant zijn de verwachtingen van de overheid erg hoog; de kwaliteit van publieke diensten, zoals zorg, onderwijs, infrastructuur, veiligheid, kinderopvang moet beter zijn dan ooit, maar aan de andere kant zijn attituden over overheidsdiensten die dit moeten uitvoeren vrij negatief. (Pommer, van Kempen & Eggink, 2008). Doordat leerlingen zulke negatieve associaties hebben zij het onderwerp verzorgingsstaat, zijn zij weinig enthousiast en gemotiveerd voor dit onderwerp en neemt de motivatie voor het vak maatschappijleer af. De nadruk ligt bij de eindtermen van maatschappijleer binnen het thema verzorgingsstaat op verzorgen en verzekeren. De nadruk ligt op wat de overheid doet in de verzorgingsstaat, dus op wat de WRR de instituties en de voorzieningen noemt. De boeken beperken zich merendeels tot de functie van verzekeren: het stelsel van sociale zekerheid. Er is minder aandacht voor de effecten/ functies van die sociale zekerheid voor de samenleving, terwijl functies als verheffen en verbinden nauwelijks worden behandeld (Olgers et al, 2010). Dit heeft als gevolg dat vooral regelingen en instituties worden behandeld in de methode. Zoals bij voorbeeld het verschil tussen de WAO en de AOW. Of wat een arbeidsongeschiktheid verzekering is. Naast dat het vooral reproductie stimuleert, is het een weinig prikkelend onderwerp voor zowel docent als leerling. Verkenning van oplossingen Wanneer wordt het onderwerp verzorgingsstaat wél aantrekkelijk voor leerlingen?. Er moet geïnvesteerd worden in een verbinding tussen de schoolse kennis en de informele kennis die de leerling in het dagelijks leven opgedaan heeft (Olgers et al, 2010). Ausubel (1978) noemt dit betekenisvol leren. De belangrijkste factor voor betekenisvol leren is het aansluiten op al bij de leerling bekende concepten en preconcepties van de leerling. Dan wordt nieuwe kennis dus verbonden met eerder opgedane ervaringen/kennis. Zo ontstaat er constructieve frictie. Dit leidt tot conceptual change (het concept verandert in het brein van de leerling) (Olgers et al, 2010). Boekaerts (2002) meent dat negatieve opvattingen over een onderwerp het leren belemmert. Over de verzorgingsstaat hebben de leerlingen vaak negatieve preconcepties (Olgers et al, 2010). Het is dus belangrijk dat deze negatieve opvattingen weggenomen worden, willen de leerlingen gemotiveerd zijn om te leren over de verzorgingsstaat. Taken moeten ook leuk en belangrijk gevonden worden door de leerling. Ook moet de leerling menen dat hij de taak goed kan maken (Boekaerts, 2002). Enkel op het niveau van reproductie leren zorgt er niet voor dat opgedane kennis beklijft, er wordt immers niks meer met deze kennis gedaan. Hogere denkvaardigheden moeten worden aangesproken. Hogere denkvaardigheden an sich lost het probleem dat is geschetst natuurlijk niet op. Vraag is hoe en welke hogere denkvaardigheden worden gebruikt. Hogere denkvaardigheden zijn vanzelfsprekend gekoppeld aan een inhoud. Voor de interventie kies

6 ik voor de hogere denkvaardigheden vergelijken en scenario s uitwerken. De inhoud waar de hogere denkvaardigheden aan worden gekoppeld zijn de vier functies van de verzorgingsstaat. Het gebruik van de vier functies van de verzorgingsstaat biedt de mogelijkheid om meer nieuwsgierigheid en belangstelling te wekken. Er wordt immers afgestapt van de saaiheid van het onderwerp (het leren reproduceren van instituties/wetten/verantwoordelijkheden) (Olgers et al, 2010). Door te denken vanuit de vier kunnen voorzieningen vanuit verschillende doelen en effecten bekeken worden. Zo kan er meer relevantie aan de leerstof worden gegeven en kan bovendien de verzorgingsstaat dichter bij de leerling worden gebracht. Kijken we naar de vier invalshoeken van maatschappijleer, dan zien we daar ook het vergelijkende perspectief. Het valt dus onder de leerstof van maatschappijleer. Het is een vaardigheid die de leerling na ¾ jaar maatschappijleer zou moeten kunnen. Marzano noemt vergelijken de krachtigste didactische aanpak die docenten kunnen inzetten om de leerresultaten van leerlingen te verbeteren (Marzano, 2008, in Olgers et al, 2010). Door de Nederlandse verzorgingsstaat te vergelijken met andere verzorgingsstaten zien de leerlingen wat voor hen aan voorzieningen vanzelf spreekt, niet zo vanzelfsprekend is. De interesse in ook de voorzieningen van de verzorgingsstaat nemen zo toe. Het vergelijken tussen landen zorgt voor meer nieuwsgierigheid bij leerlingen (Olgers et al, 2010). Door bij het vergelijken ook de vier functies van de verzorgingsstaat te betrekken, ontstaat er meer betekenis van de leerstof (door bij voorbeeld enkel hoogtes van uitkeringen te vergelijken tussen landen, wordt de leerstof nog niet betekenisvol). Een andere hogere denkvaardigheid die ik wil inzetten om tot een hogere leeropbrengst te komen is het werken met scenario s..scenario s uitwerken combineert verschillende hogere denkvaardigheden en vormt daarmee een sterke didactiek. In een scenario-opdracht moeten leerlingen met bestaande kennis een nieuwe perspectief creëren, ze doen een voorspelling over de toekomst. (Ruijs 2012) Ze moeten hierbij causale verbanden leggen, maar ook vergelijken ze de verschillende scenario s en leren deze op waarde schatten Wat als er geen huursubsidie bestaat? Wat als je een basisinkomen voor iedereen hebt? En hoe past dat dan in de vier functies van de verzorgingsstaat? Welke komen te vervallen of worden versterkt?

7 Ontwerphypothese en ontwerpregels Het probleem is dat het onderwerp verzorgingsstaat in de eindtermen gaat over verzekeren en verzorgen, terwijl de andere functies (verbinden en verheffen) onderbelicht blijven. Het leren ligt dan vooral op het niveau van reproductie (het leren van instituties en regelingen), waardoor het onderwerp verzorgingsstaat oppervlakkig blijft; de leerling leert de kern van de verzorgingsstaat niet. Enkel het hoe, en niet het waarom achter de procedures/regels/uitkeringen van de verzorgingsstaat worden geleerd. Het gevolg is dat 1) de vaak negatieve attituden over het onderwerp verzorgingsstaat niet voldoende veranderen. 2 ) de leerling weinig gemotiveerd is voor het onderwerp verzorgingsstaat en het vak maatschappijleer. Het vak maatschappijleer bestaat uit vier thema s, pluriforme samenleving, rechtstaat, politiek en verzorgingsstaat. Als één van deze thema s niet aanspreekt en zorgt voor mindere motivatie, heeft dit direct gevolg op het hele vak maatschappijleer. Het vak telt immers maar 4 thema s. De oplossing (x), de interventie die ik ga toepassen, om dit probleem op te lossen bestaat uit: het gebruik van een specifieke didactiek (bepaalde hogere denkvaardigheden), een specifieke inhoud (de vier functies) en het aansluiten op de belevingswereld van de leerlingen. De hypothese luidt dan: Als leerlingen werken aan taken die aansluiten op de leefwereld van de leerling, die de hogere denkvaardigheden vergelijken en scenario s uitwerken aanspreken waarbij de verzorgingsstaat wordt behandeld aan de hand van de vier functies verzorgen verzekeren verbinden en verheffen dan zal dat bij de leerlingen leiden tot minder negatieve attituden over onderwerp verzorgingsstaat en meer motivatie bij het vak Maatschappijleer. Ontwerpregels die erbij horen: X1 Er wordt in de lessen gebruik gemaakt van de hogere denkvaardigheden vergelijken en scenario s uitwerken. X1.1 De leerling vergelijkt landen op het terrein van de verzorgingsstaat. Deze vergelijkingen worden betekenisvol gemaakt door naar de vier functies van de verzorgingsstaat te kijken. X1.2 De leerling denkt scenario s uit die betrekking hebben op het gebied van de verzorgingsstaat. Deze scenario s worden betekenisvol gemaakt door naar de vier functies van de verzorgingsstaat te kijken. X2 De inhoud van de verzorgingsstaat gaat in de lessen over de 4 functies van de verzorgingsstaat. X3 De nieuwe kennis moet aansluiten op de belevingswereld van de leerlingen. Resultaten van de interventie (X): Y1: De negatieve attitudes van de leerlingen over de verzorgingsstaat zijn veranderd: positiever.

8 Y2: De leerlingen zijn gemotiveerder voor het onderwerp verzorgingsstaat en dus voor het vak maatschappijleer. VERANTWOORDING ONTWERPREGELS Hoewel de ontwerpregels voortvloeien uit de beschreven probleemanalyse en de oplossingen, zal ik de ontwerpregels nogmaals kort didactisch verantwoorden. X1 Er wordt in de lessen gebruik gemaakt van de hogere denkvaardigheden vergelijken en scenario s uitwerken. Wie één samenleving kent, kent er geen, is een beroemde uitspraak van de socioloog Sebald Rudolph Steinmetz. Vergelijken als didactische strategie vergemakkelijkt het leren en begrijpen van nieuwe kennis. Het geeft waarde aan de kennis, het maakt kennis betekenisvol. Het vergelijkende perspectief is een van de benaderingswijze van maatschappijleer. (Olgers et al, 2010). Marzano (2008) noemt vergelijken de meest krachtige strategie die veel leerwinst oplevert. Scenario s uitwerken is ook een hogere denkvaardigheid die wordt gebruikt bij maatschappijleer en maatschappijwetenschappen. Scenario s uitwerken combineert verschillende hogere denkvaardigheden en vormt daarmee een sterke didactiek. In een scenario-opdracht moeten leerlingen met bestaande kennis een nieuwe perspectief creëren, ze doen een voorspelling over de toekomst. (Ruijs 2012) Ze moeten hierbij causale verbanden leggen, maar ook vergelijken ze de verschillende scenario s en leren deze op waarde schatten (wat als de liberale visie op de verzorgingsstaat de overhand krijgt?). X2 De inhoud van de verzorgingsstaat gaat in de lessen over de 4 functies van de verzorgingsstaat. Door de verzorgingsstaat te benaderen aan de hand van de vier functies, wordt het waarom achter de verzorgingsstaat duidelijk. Niet alleen het hoe. Het leren denken in termen van functies zorgt ervoor dat de leerling een specifieke manier van denken leert in termen van oorzaak en gevolg. Het denken in functies geeft inzicht in het nut en het waarom van maatschappelijke verschijnselen en processen. (Olgers et al, 2010). In Thema s maatschappijleer ligt de focus op hoe. Hoe werkt het stelsel van sociale zekerheid? Hoeveel procent van de overheidsuitgave gaan naar de zorg? Door expliciet de functies te behandelen, wordt duidelijk waar de verzorgingsstaat voor dient. Het waarom wordt belangrijk. De lesstof krijgt zo meer betekenis. X3 De nieuwe kennis moet aansluiten op de belevingswereld van de leerlingen. Om een leertaak/lesstof als betekenisvol te laten ervaren door een leerling, moet aangesloten worden bij de leefwereld van leerlingen. Als de stof aansluit op de leefwereld van de leerling, zal hij deze eerder inzien dat de stof relevant en nuttig is. Zo stelt de leerling zich

9 meer open voor het onderwerp en is de leerling gemotiveerder. Wanneer er een gebrek aan motivatie is, wordt een succesvol leerproces belemmerd (Marzano, 2008) ( Ebbens, Ettekoven, 2013). Door aan te sluiten bij de leefwereld van leerlingen, kan het makkelijker door de leerlingen worden opgeslagen in hun geheugen, ze kunnen de nieuwe kennis koppelen aan iets wat ze al weten of kennen (Ausubel, 1978). Evaluatie Ik ga op twee manieren meten of de interventie heeft gewerkt. Y1: De negatieve preconcepties van de leerlingen over de verzorgingsstaat zijn veranderd: positiever Y1 ga ik als volgt meten: In het handboek vakdidactiek Maatschappijleer wordt aangegeven dat het meten van attituden (eerst worden deze ook wel preconcepties genoemd) over de verzorgingsstaat vóór de interventie en na de interventie kan worden gehouden, om zo een beeld te krijgen van de leeropbrengst. Hiervoor kan een simpele vragenlijst ontwikkeld worden, die als kern heeft Wat betekent de verzorgingsstaat voor jou? (Olgers et al, 2010). Een oud student, Jennifer Hormann, heeft haar ontwerp over het onderwerp verzorgingsstaat gedaan en heeft een vragenlijst ontwikkelt die de attituden van de leerling meet over de verzorgingsstaat. Zie voor meetinstrument paper 3. Y2: De leerlingen zijn gemotiveerder voor het vak maatschappijleer. Y2 ga ik meten door met gebruik van een vakbelevingstest (zoals Bokhove 2001). De vakbelevingstest wordt aangepast op het vak maatschappijleer. Het vak maatschappijleer bestaat uit vier thema s, pluriforme samenleving, rechtstaat, politiek en verzorgingsstaat. Als één van deze thema s niet aanspreekt en zorgt voor mindere motivatie, heeft dit direct gevolg op het hele vak maatschappijleer. Het vak telt immers maar 4 thema s. Motivatie meten is wel lastig met een vakbelevingstest, omdat effecten van onderwijs op motivatie van leerlingen meestal pas na langere tijd optreden. (Bimmel, Canton, Fasoglio, Rijlaarsdam, 2008). Toch gebruik ik een vakbelevingstest om de motivatie voor het onderwerp verzorgingsstaat te meten; in eerdere ontwerponderzoeken is het een succesvol meetinstrument gebleken. Zie voor meetinstrument paper 3. Ik heb voor de lessenserie een paralelklas (4havo). De interventie doe ik in beide klassen. Ook zal ik Y1 en Y2 bij beide klassen meten. Zo ontstaat een betrouwbaarder resultaat (aangezien de populatie nu groter is). De ene les is op woensdag het vijfde uur, en de andere les op vrijdag het vierde uur. De leerlingen hebben één uur in de week maatschappijleer.

10 Bijlage Tijdsplan. Het blok verzorgingsstaat bestaat uit 5 lessen. De interventie beslaat vier lessen. De vijfde les zal een SE worden afgenomen. Week Activiteit Deadline/Bijzonderheden 13 Lesplannen maken (paper 2, 3) 14 Lesplannen maken (paper 2, 3) Paper II & III 15 Lesplannen maken (paper 2, 3) 16 Herkansing Paper II & III 17 Voormeting, Les 1 18 Meivakantie 19 Les 2 20 werkweek 21 Les 3 22 Les 4, nameting 23 Uitwerken paper 3, 4 24 Uitwerken paper 3,4 Paper IV & V

11 Literatuur Ausubel, D.P. (1978). Educational Psychology A Cognitive View. New York: Holt Rinehart & Winston. Bimmel P., Canton J., Fasoglio D., Rijlaarsdam G., (2008) Handboek Ontwerpen Talen, Amsterdam University Press Boekaerts, M. (2002). Motivatie om te leren. Gedownload op , van: Bokhove, W. (2001). Vakbelevingstest. Gedownload op 24 maart 2014, van: Ebbens, S., & Ettekoven, S. (2013). Effectief leren. Basisboek. Groningen: Wolters-Noordhoff Hormann, J. (2008) Ontwerpverslag, De verzorgingsstaat. ILO Amsterdam, gedowload op 10 maart 2014 van Marzano, R., & Miedema, W. (2008). Leren in vijf dimensies. Moderne didactiek in het voortgezet onderwijs. Assen: Koninklijke van Gorcum. Olgers, Otterdijk, Ruijs, Kievid, de, Meijs, (2010) Handboek Vakdidactiek Maatschappijleer, Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken Pommer, E., Kempen, H. van, & Eggink, E. (2008). De staat van de publieke dienst. Sociaal en Cultureel Planbureau. Ruijs, G. (2012). Denkgereedschap voor maatschappijleer. In: Bernaerts, H.M., Kesteren, C. van. Maatschappijleer hoofdzaak (pp ). Landelijk Expertisecentrum Mens- en Maatschappijvakken. Schuijt, Adriaans, Middelkoop, Rijpkema, Schuurman (2013), Thema s Maatschappijleer lesboek havo, Essener Troonrede 201, gedownload op 22 maart 2014, van

12 WRR (2006). De verzorgingsstaat heroverwogen. Amsterdam: Amsterdam University Press, gedownload op 10 maart 2014 van Paper 2 ontwerpen Simon van den broek, Inhoudsopgave 1 Samenvatting paper 1 2 Lesbeschrijvingen lessenserie Verzorgingsstaat Bijlagen Bijlage 1: Uitgewerkte lesplannen Bijlage 2: Opdrachten en uitwerkingen Bijlage 3: Materiaal bij de lessen Bijlage 4: Docentenhandleiding Bijlage 5: Powerpoint lessen (NB als pdf apart ingeleverd op de repository)

13 Samenvatting paper 1 Het ontwerp gaat over het onderwerp Verzorgingsstaat. In de eindtermen voor maatschappijleer ligt de nadruk bij het onderwerp verzorgingsstaat op arbeid en verzorging. Doordat het onderwerp is gericht op verzekeren en verzorgen, wordt de verzorgingsstaat gelijkgesteld aan het stelsel van sociale zekerheid. Het uit het hoofd leren van de stelsels voor sociale zekerheid spreekt niet tot de verbeelding van de leerlingen. Gevolg kan zijn dat 1) de negatieve attituden van de leerlingen over het onderwerp de verzorgingsstaat onvoldoende veranderen en 2) de motivatie voor het onderwerp verzorgingsstaat en dus het vak maatschappijleer afneemt (Olgers et al, 2010). Om deze problemen op te lossen heb ik de volgende ontwerphypothese ontworpen (zie voor uitgebreide verantwoording ontwerpregels paper 1, en bijlage bij paper 3): Als leerlingen werken aan taken die aansluiten op de leefwereld van de leerling, die de hogere denkvaardigheden vergelijken en scenario s uitwerken aanspreken waarbij de verzorgingsstaat wordt behandeld aan de hand van de vier functies verzorgen verzekeren verbinden en verheffen dan zal dat bij de leerlingen leiden tot minder negatieve attituden over onderwerp verzorgingsstaat en meer motivatie bij het vak Maatschappijleer. De ontwerpregels die hierbij horen zijn als volgt: X1 Er wordt in de lessen gebruik gemaakt van de hogere denkvaardigheden vergelijken, causaal redeneren en scenario s uitwerken. X1.1 De leerling vergelijkt landen op het terrein van de verzorgingsstaat. Deze vergelijkingen worden betekenisvol gemaakt door naar de vier functies van de verzorgingsstaat te kijken. X1.2 De leerling denkt scenario s uit die betrekking hebben op het gebied van de verzorgingsstaat. Deze scenario s worden betekenisvol gemaakt door naar de vier functies van de verzorgingsstaat te kijken. X2 De inhoud van de verzorgingsstaat gaat in de lessen over de 4 functies van de verzorgingsstaat. X3 Het gebruikte materiaal moet aansluiten op de belevingswereld van de leerlingen. Gevolg van de lessenserie zou moeten zijn dat: Y1: De negatieve attituden van de leerlingen over de verzorgingsstaat zijn veranderd: deze zijn positiever. Y2: De leerlingen zijn gemotiveerder voor het onderwerp verzorgingsstaat en zo voor het vak Maatschappijleer.

14 Les 1: Vergelijken van de Nederlandse Verzorgingsstaat met die van ontwikkelingslanden Vergelijken staat centraal in de eerste les over de verzorgingsstaat (X1.1). Door verschillende verzorgingsstaten te vergelijken ontstaat er begrip van en waardering voor de Nederlandse verzorgingsstaat (Olgers et al, 2010). Attitudedoel van de lessenserie is ook het op waarde schatten van de verzorgingsstaat. In het begin van de les wordt er aan de leerlingen gevraagd om 5 belangrijkste begrippen op te schrijven waar ze aan denken bij de verzorgingsstaat. Ook moeten ze antwoord te geven op de vraag: Wat is het doel van de verzorgingsstaat? 1 Waarschijnlijk antwoorden leerlingen op deze vraag met de overheid moet zorgen voor mensen, of iets dergelijks. Dan geef ik uitleg over de vier functies van de verzorgingsstaat, verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden (zie bijlage docentenhandleiding). Na deze uitleg, gaan de leerlingen in een verwerkingsopdracht de functies herkennen. Ontwerpregel X3 stelt dat de nieuwe kennis moet aansluiten op de belevingswereld van de leerlingen. Daarom wordt in de verwerkingsopdracht een fragment uit het programma Bloed zweet en luxeproblemen gebruikt. In de serie Bloed zweet en luxeproblemen van de BNN wordt een groep scholieren gevolgd die zelf gaan ervaren in derde wereldlanden hoe de producten die ze hier kopen worden gemaakt. In deze serie zien we scholieren die te maken krijgen met omstandigheden, als gevolg van een gebrekkig functionerende verzorgingsstaat. Hierna maken leerlingen een verwerkingsopdracht (bijlage 2). Ze moeten in deze opdracht de omstandigheden waarin de scholieren terecht komen koppelen aan (het ontbreken van) de functies van de verzorgingsstaat. Leerlingen gaan zo ervaren dat de functies allemaal samenhangen. Zonder sociale zekerheid, geen verheffing, et cetera. Vaak is het lastig in te delen: een minderjarige die werkt kan liggen aan gebrek aan leerplicht (verheffen), maar ook aan gebrek sociale zekerheid (kindertoeslag verzekeren). Na het maken van de opdracht bespreken we kort de opdracht klassikaal (zie bijlage docentenhandleiding). 1 Naast de officiële meting die de attituden van leerlingen over de verzorgingsstaat meet, meet ik hier als docent ook de preconcepties/de voorlkennis van de leerlingen.

15 Les 2, Collectieve goederen Vergelijken met de VS. Wat als verzekeraars méér macht krijgen? Vergelijken van verschillende visies op de verzorgingsstaat. In deze les gaan de leerlingen de verzorgingsstaten van Nederland en de Verenigde Staten vergelijken. Ontwerpregel X1.1 op de vier functies (X1.2). Daarnaast gaan ze met een interactieve spel kennis maken met het begrip collectieve goederen. Het spel moet zorgen dat de nieuwe kennis de leerlingen echt raakt, het moet aansluiten bij hun belevingswereld (ontwerpregel X3). Begrip van collectieve goederen is essentieel voor het begrijpen van de inrichting van de verzorgingsstaat. Vorige week hebben leerlingen kennis gemaakt met landen die bijna helemaal geen verzorgingsstaat hebben. Ze weten wat de gevolgen daarvan kunnen zijn.. De les begint met een korte herhaling van de vorige week. Wat zijn de vier functies? En wat als ze er niet zijn? (ontwerpregel X2) In deze les staan collectieve goederen centraal. In de vorige les is het begrip kort aan bod gekomen, in deze les gaan ze er zelf mee aan de slag, zodat het concept collectieve goederen meer betekenis krijgt. Ze gaan een spel doen, gestoeld op het prisoners dilemma. Bij dit dilemma krijgen leerlingen zelf de keuze tussen iets alleen voor jezelf doen, of voor het collectief. Deze opdracht zorgt ervoor dat leerlingen echt gaan nadenken over de complexiteit van het regelen van collectieve goederen. Zie bijlage 2 voor werkblad en uitleg spel. Na het spelen van het spel is duidelijk dat er een overheid nodig is die voor collectieve voorzieningen zorgt. In ieder land is dat anders geregeld. Ook tussen ontwikkelde verzorgingsstaten zijn er grote verschillen. Welke visies zijn er op de verzorgingsstaat? We koppelen terug naar het thema politiek. De liberale visie, de sociaaldemocratische visie en de christendemocratische visie. De leerlingen gaan nu een quiz op socrative.com spelen waarin ze per stelling moeten aangeven welke visie daarbij past. Na de quiz kijken we naar de eerste 6 minuten van de filmdocumentaire Sicko. In de eerste minuten wordt de casus van een man laten zien die onverzekerd is en vanwege hoge kosten moet kiezen tussen zijn ring- of wijsvinger. Het aansluitende fragment is van een echtpaar dat wél is verzekerd, maar niet alles vergoed blijkt te krijgen. De fragmenten zijn schokkend, en spreekt waarschijnlijk daarom aan bij leerlingen (ontwerpregel X3). Na de documentaire wordt er in een onderwijsleergesprek gestructureerd gewerkt met een als dan redenering met als onderwerp een liberaal ingerichte verzorgingsstaat.

16 Les 3, Diamond nine en causaal redeneren. Thema Obesitas Om de ontwerpregel X1.2 uit te kunnen voeren (scenario s uitwerken) is het van belang dat de leerlingen causaal kunnen redeneren. Het thema is obesitas, een onderwerp dat de belevingswereld van de leerlingen raakt (ontwerpregel X3). Doordat het ook een gevoelig onderwerp is, wordt het met opdrachten behandeld die zorgen voor een hoger abstractieniveau, er wordt naar oorzaken gekeken en naar beleid om obesitas tegen te gaan. Doel van causaal redeneren is dat leerlingen oorzaak-gevolg redeneringen maken en redeneringen formuleren waarin de samenhang tussen verschijnselen wordt beargumenteerd. Causaal redeneren doen leerlingen uit zichzelf voortdurend. Dit doen zij niet altijd op een juiste manier onderbouwd (Ruijs, powerpoint 2014). In deze les gaan de leerlingen het gecontroleerd (aan de hand van een opdracht) doen. Ze gaan causaal redeneren met het probleem obesitas. Is obesitas een maatschappelijk probleem? Voorkennis wordt opgehaald. Bij een maatschappelijk probleem, horen meestal meerdere oorzaken, die onderling ook weer samenhangen. Voor de leerlingen causaal redeneren, gaan ze een diamond nine maken over obesitas met als basis het artikel van het Volkskrantartikel Een kleine overheid zorgt voor een dikke bevolking, zie bijlage 3 Materiaal bij de lessen, les 3. Een diamond nine maakt oorzaak gevolg verhoudingen inzichtelijk en draagt zo bij aan ontwerpregel X1.2. De leerlingen hebben geleerd/ontdekt dat het probleem obesitas verschillende oorzaken heeft (wereldwijd) en dat die samenhangen. Nu gaan de leerlingen een oorzaak-probleemoplossing-(on)gewenst-gevolg-schema maken met als probleem obesitas. Meer overheidsingrijpen zorgt voor minder obesitas beweert het artikel. Op welke terreinen moet de verzorgingsstaat ingrijpen? En wat zijn daarvan de gevolgen? Het gaat in deze opdracht om obesitas in Nederland (zie bijlage opdrachten). De les wordt afgesloten met korte presentaties (zie docentenhandleiding).

17 Les 4 Scenario s uitwerken In deze les gaan de leerlingen zelfstandig verschillende scenario s uitwerken. Scenario s over de toekomst van de verzorgingsstaat (ontwerpregel X1.2) De les begint, met een herhaling van de lesstof van de vorige week, causaal redeneren. De docent herhaalt voorbeelden die de leerlingen de vorige les zelf hebben bedacht. Hoe ziet de Nederlandse verzorgingsstaat eruit over 25 jaar? Deze vraag staat centraal voor de uitwerking van de scenario s. De leerlingen gaan in groepjes een scenario uitwerken. In ieder scenario staat een politieke stroming centraal. Wat als de liberalen de komende 25 jaar de macht hebben? Wat gebeurt er dan met de verzorging van de armen, de zieken? Hoe heeft de obesitas epidemie zich ontwikkeld? Hoe groot of klein zijn de verschillen tussen de bevolkingsgroepen? Ieder groepje krijgt een eigen stroming. Daarnaast krijgt een groepje de opdracht een scenario uit te werken als iedereen een basisinkomen krijgt. Hierbij worden de leerlingen geholpen door een artikel (zie bijlage 3 materiaal bij lessen, les 4). De leerlingen gaan in groepjes werken en gebruiken hun tekstboek als bron voor de verschillende visies. Voor de (uitgewerkte) opdrachten, zie bijlage 1, opdrachten bij de lessen. Aan het einde van de les presenteren de verschillende groepjes hun scenario voor de toekomst van de verzorgingsstaat. Zie voor uitgebreide structuur, de docentenhandleiding.

18 BIJLAGE 1, uitgewerkte lesplannen. Docent:Simon Datum: Tijd: Klas: Aantal lln: Lesonderwerp Les 1: Verzorgingsstaat kennismaking Beginsituatie. Volgens onderzoek op scholen bestaan er negatieve preconcepties over het onderwerp verzorgingsstaat. Deze worden aan het begin van de les in kaart gebracht, door lijst met stellingen (meetinstrument 1) en een klassengesprek gestructureerd door een kleine opdracht. In de klas zitten leerlingen die ook economie in het vakkenpakket hebben. Zij hebben het begrip verzorgingsstaat dus eerder gehoord met betrekking tot economie. Leskern* Wat zijn de vier functies van de verzorgingsstaat? Leerdoelen Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp 1) De leerling kan de vier functies van de verzorgingsstaat benoemen. 2) De leerling kan de vier functies van de verzorgingsstaat uitleggen door twee verschillende verzorgingsstaten te vergelijken. Thema s verzorgingsstaat. Het boek Thema s Maatschappijleer Havo behandelt de functies niet expliciet. Ze noemen wel onderwijs, zorg en sociale zekerheid (verzekeren), maar het boek is voornamelijk op arbeid gericht. De leerlingen krijgen wel huiswerk op uit het werkboek Thema s, maar in de les wijk ik af van de opzet van Thema s. Ik noem hier dus geen paginanummers. Bloed zweet en luxe problemen, BNN. Minuut 33 tot 43. Tijd Lesfase * Leerdoe l Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit * Noem de specifieke! 10 minute n 1 Ik heet de leerlingen welkom. Ik vertel de leerlingen het onderwerp van het nieuwe blok. Ik vraag de leerlingen twee vragenlijsten in te vullen. Deze deel ik uit. Ik leg heel duidelijk uit dat er geen goede of foute antwoorden mogelijk zijn. Het invullen van de vragenlijsten. Ze geven per stelling aan of ze het er eens of oneens zijn (meetinstrument 1) en daarna maken ze de vakmotivateitest (meetinstrument 2) en ook daar geven ze aan of ze het eens of oneens zijn met de stellingen. De leerlingen vullen de vragenlijsten (meetinstrumenten ) in.

19 5 minute n 1 Ik vraag de leerlingen 5 woorden op te schrijven waar ze aan denken bij het begrip verzorgingsstaat. Ook moeten de leerlingen antwoord geven op de vraag: Wat is het doel van de verzorgingsstaat? De leerlingen schrijven 5 woorden op en geven antwoord op de vraag wat is het doel van de verzorgingsstaat. De leerlingen doen dit individueel. De leerlingen halen hun voorkennis op. Ze geven antwoord op de vraag wat het doel van de verzorgingsstaat is. 5 minute n 1 Ik vraag enkele leerlingen wat zij hebben opgeschreven bij de vraag wat het doel van de verzorgingsstaat is. De leerlingen geven als ze de beurt krijgen antwoord op de vraag wat het doel van de verzorgingsstaat is. Leerlingen benoemen hun voorkennis over de verzorgingsstaat. Ze geven aan wat zij denken wat het doel van de verzorgingsstaat is. 10 minute n 2 1, 2 Onderwijsleergesprek : Ik geef uitleg over de vier functies, verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden. De leerlingen luisteren naar de uitleg. Ze geven antwoord op vragen die ik stel om de inhoud te verduidelijken. De leerlingen benoemen voorbeelden bij de vier functies. (bij voorbeeld, welke vormen van verzekeren zijn er in Nederland?) 10 minute n 4 1,2 Ik geef uitleg over de opdracht 1 voordat ik deze uitdeel. Na het uitdelen zet ik het fragment van de serie Bloed zweet en luxeproblemen aan. Ze kijken naar de serie. Schrijven begrippen en omstandigheden op. De leerlingen herkennen de vier functies, door het ontbreken van de vier functies op te schrijven 15 minute n 4 1,2 Ik zet de beamer uit en de leerlingen mogen het schema verder invullen. De leerlingen maken de verwerkingsopdracht. De leerlingen herkennen de vier functies, door het ontbreken van de vier functies op te schrijven 5 minute n 5,6 1,2, Ik bespreek de opdracht. Welke functies herkennen ze?. Of beter gezegd, welke functies ontbreken er in de buitenwijken De leerling groepjes moeten om de beurt aangeven welke voorbeelden ze hebben ontdekt bij welke functie. De leerlingen leggen uit welke voorbeelden passen bij het ontbreken van welke functie. Ze herkennen het

20 van Dhaka? ontbreken van de functies, door te vergelijken met de Nederlandse verzorgingsstaat. 1. Oriënteren op doel, voorkennis diagnosticeren/activeren 2. Informeren over begrippen / instrueren over vaardigheden 3. Check & feedback 4. Verwerking instrueren 5. Verwerking begeleiden 6. Afronden (evalueren en reflecteren)

21 Docent: Simon Datum: Tijd: Klas: Aantal lln: Lesonderwerp Beginsituatie Leskern* Leerdoelen Les 2 Collectieve goederen. Vergelijken Nederland en de Verenigde Staten. De leerlingen hebben de vorige les de Nederlandse Verzorgingsstaat vergeleken met die van Bangladesh. Dit hebben ze gedaan door naar de 4 functies van de verzorgingsstaat te kijken. Wat zijn collectieve goederen? Welke politieke visies op de verzorgingsstaat zijn er en hoe hebben die invloed op de collectieve goederen in een land? 1) De leerling kan uitleggen wat collectieve goederen zijn. 2) De leerling kan standpunten over de verzorgingsstaat plaatsen in een politieke stroming (liberaal, sociaaldemocratisch, christendemocratisch) 3) De leerling kan met het voorbeeld uit Sicko een als dan redenering maken; wat gebeurt er met de collectieve voorzieningen als een liberae visie de overhand krijgt? Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Thema s verzorgingsstaat. Het boek Thema s Maatschappijleer Havo behandelt de functies niet expliciet. Ze noemen wel onderwijs, zorg en sociale zekerheid (verzekeren), maar het boek is voornamelijk op arbeid gericht. De leerlingen krijgen wel huiswerk op uit het werkboek Thema s, maar in de les wijk ik af van de opzet van Thema s. Ik noem hier dus geen paginanummers. Documentaire Sicko Michael Moore (op DVD), minuut 1-6 Een bel om mee te bellen (tijdens spel prisonersdilemma) Tijd Lesfase* Leerdoel Wat ik doe en zeg 5 min 1 4 min min 1 Ik vraag in een onderwijsleergesprek wat ze de vorige week hebben gehad. De vier functies van de verzorgingsstaat. Wat als deze functies er niet zijn? Ik leg het spel uit dat ze gaan spelen, het spel dat gaat over het prisoners dilemma. Ik speel het spel een keer voor met een leerling. Ik deel de formulieren uit. De helft van de klas blijft zitten, de andere helft van de klas gaat bij iemand op bezoek. Wat zij doen (werkvorm) Antwoorden op vragen van de docent. De leerlingen luisteren naar de uitleg. Een leerling speelt het spel met de docent. Zij spelen met elkaar het prisoners dlemma. Ze geven telkens aan of ze voor delen of voor hun eigenbelang gaan. Leeractiviteit * Noem de specifieke! De leerlingen benoemen de vier functies van de verzorgingsstaat: verzorgen, verzekeren, verheffen en verbinden. Ze schrijven steeds hun keuze op.

22 5 min min 2 2 Bespreken van de opdracht. Wie van de klas heeft de meeste straf gekregen? Wie het minste? Welke tactiek hebben ze gehanteerd? Waarom? Onderwijsleergesprek. Ik vertaal het prisoners dilemma naar de verzorgingsstaat. Wat als iedereen gaat voor zijn eigenbelang? Er is een overheid nodig die zorgt voor de collectieve goederen. Uitleg over de verschillende visies op de verzorgingsstaat. Leerlingen tellen hun uitkomsten op. Degene met de laagste straf heeft gewonnen. De leerlingen moeten antwoorden op de vraag welke politiek stromingen er zijn. De leerlingen benoemen de drie politieke stromingen, liberaal, sociaaldemocratisch en christendemocratisch. 5 minuten 5 minuten Ik start de quiz op socrative.com. Ik leg de leerlingen uit dat met hun mobiel naar socrative.com moeten gaan en daar in moeten loggen op roomnumber Met het rapport van socrative.com leidt ik een onderwijsleergesprek. Wie heeft de vragen juist beantwoord? Ik zet het fragment van sicko, de filmdocumentaire van Michael Moore aan. Het is het begin, van minuut 2 tot minuut 9. Ik vraag de leerlingen om een als dan redenering te maken. Wat kunnen de gevolgen zijn van een heel liberaal ingerichte verzorgingsstaat? Op De leerlingen spelen de quiz. Individueel op hun eigen telefoon. De leerlingen geven antwoord op de vragen van de docent. De leerlingen kijken naar het fragment. De leerlingen moeten in tweetallen een antwoord op de vraag formuleren. De leerlingen herkennen in stellingen de verschillende visies op de verzorgingsstaat. De leerlingen leggen uit waarom ze vinden dat een bepaalde stelling bij een visie op de verzorgingsstaat hoort (liberaal, sociaaldemocratisch of christendemocratisch) De leerlingen herkennen een liberale visie op de verzorgingsstaat. De leerlingen maken een als dan redenering. Als een verzorgingsstaat ingericht is met een liberale visie, dan hebben bedrijven meer macht, die

23 6 welke functies van de verzorgingsstaat heeft dat invloed? Ik bespreek de antwoorden klassikaal. Ik sluit af met terugkoppeling naar het prisonersdilemma. Als iedereen voor zichzelf kiest (wat veel leerlingen deden), dan wordt er niet voor het collectief gezorgd. Letten op. eerder voor zichzelf kiezen dan voor de samenleving, waardoor alle functies van de verzorgingsstaat onder druk komen te staan. Lesfasen (Ebbens (2013) Effectief leren blz Is elke fase in die volgorde nodig in jouw les?) 1. Oriënteren op doel, voorkennis diagnosticeren/activeren 2. Informeren over begrippen / instrueren over vaardigheden 3. Check & feedback 4. Verwerking instrueren 5. Verwerking begeleiden 6. Afronden (evalueren en reflecteren)

24 Docent: Simon Datum: Tijd: Klas: Aantal lln: Lesonderwerp Beginsituatie Leskern* Leerdoelen Les 3: Thema obesitas. Zorgt een kleine overheid voor een dikke bevolking? De leerlingen kennen de vier functies (verzorgen, verzekeren, verbinden, verheffen) van de verzorgingsstaat. Ook kennen zij verschillende politieke visies op de verzorgingsstaat (liberale, sociaaldemocratische en christendemocratische visie). De leerling gaat causaal redeneren, met als onderwerp het maatschappelijk probleem obesitas. 1 De leerling kan op basis van een artikel een diamond nine invullen over het probleem obesitas. 2 De leerling kan causaal redeneren met als onderwerp het maatschappelijk probleem obesitas. Docentdoelen Boek (+ blz.) Media, spullen, hulp Thema s verzorgingsstaat. Het boek Thema s Maatschappijleer Havo behandelt de functies niet expliciet. Ze noemen wel onderwijs, zorg en sociale zekerheid (verzekeren), maar het boek is voornamelijk op arbeid gericht. De leerlingen krijgen wel huiswerk op uit het werkboek Thema s, maar in de les wijk ik af van de opzet van Thema s. Ik noem hier dus geen paginanummers. Artikel Volkskrant, : Een kleine overheid zorgt voor een dikke bevolking (zie bijlage zie bijlage 2 Materiaal bij de lessen, les 3). Tijd Lesfase* Leerdoel Wat ik doe en zeg Wat zij doen (werkvorm) Leeractiviteit * Noem de specifieke! 5 minuten 1 Wat hebben jullie vorige week geleerd? Voorkennis ophalen. Wat waren de vier functies? Antwoorden wat ze de vorige twee weken hebben geleerd. De leerlingen benoemen de vier functies van de verzorgingsstaat, verzorgen, verbinden, verheffen, verzekeren. 5 minuten 1 1 Ik deel het artikel uit over obesitas in de wereld (zie bijlage 2). De leerlingen lezen het artikel. 10 minuten Ik leg uit hoe een diamond-nine werkt. Hoe hangen De leerlingen vullen de diamond nine De leerlingen halen oorzaken voor obesitas wereldwijd

25 verschillende oorzaken voor hetzelfde probleem samen? Ik deel de diamond nine opdracht uit. Deze mogen de leerlingen zelf verder invullen, ze doen dit aan de hand van het artikel. Tijdens het invullen loop ik rond om de leerlinge te helpen. verder in. uit het artikel. Ze ordenen de oorzaken. Welke oorzaak is belangrijker? Welke hangen samen? 5 minuten 5 1 Ik bespreek de diamond nine. Ik laat op de powerpoint de ingevulde zien. Wat hadden zij anders? Welke pijlen hadden zij juist wel of niet? De leerlingen geven antwoord als ze de beurt krijgen. De leerlingen benoemen welke oorzaken ze hebben gevonden in het artikel. Ze leggen uit waar ze de oorzaken hebben geplaatst in de diamond nine. Ze leggen uit welke pijlen (is verbanden) ze hebben gevonden. 5 minuten 4 1 Ik geef uitleg over causaal redeneren. Voorkennis hiervan ophalen (we hebben het eerder eenzelfde opdracht gedaan). Ik leg dit uit aan de hand van een probleem: rattenplaag. De leerlingen luisteren naar de uitleg en vullen vragen aan. De leerlingen leggen uit hoe een probleem-oorzaak- oplossing- (on)gewenst gevolg schema werkt. 3 minuten 4 Ik leg de opdracht uit, ze moeten causaal redeneren met het probleem obesitas in Nederland. De leerlingen luisteren 15 minuten 5 1 Ik loop rond en help ze bij het maken van de Ze vullen in tweetallen het causaal redeneren De leerlingen vullen het schema in. Causaal redeneren. Ze tonen aan wat de

26 opdracht. schema in. gevolgen van een bepaalde oplossing zijn. Ze vergelijken de verschillende uitkomsten van de verschillende oplossingen voor het probleem obesitas. Ze voorspellen gevolgen van maatregelen. 7 minuten 3 1 Ik bespreek de opdracht klassikaal. Wat voor oplossingen hebben jullie bedacht? Wat zijn daarvan de gevolgen? Hebben jullie verschillende oplossingen bedacht voor verschillende oorzaken? Om de beurt geven enkele leerlingen hun schema s weer. Enkele leerlingen leggen hun schema s uit. 3 minuten Ik sluit de les af. Ik deel de leerlingen mee dat ze het schema thuis verder kunnen invullen. Dat ze het volgende week mee moeten nemen naar de les. De leerlingen luisteren. Lesfasen (Ebbens (2013) Effectief leren blz Is elke fase in die volgorde nodig in jouw les?) 1. Oriënteren op doel, voorkennis diagnosticeren/activeren 2. Informeren over begrippen / instrueren over vaardigheden 3. Check & feedback 4. Verwerking instrueren 5. Verwerking begeleiden 6. Afronden (evalueren en reflecteren)

27 Docent:Simon Datum: Tijd: Klas: Aantal lln: Tijd 5 minuten 5 minuten 20 minuten 10 minuten Lesonderwerp Les 4: De toekomst van de verzorgingsstaat. Beginsituatie De leerlingen kennen de vier functies van de verzorgingsstaat. Ook kennen ze de 3 belangrijkste politieke stromingen en hun visie op de inrichting van de verzorgingsstaat. De vorige week hebben de leerlingen geoefend met oorzaak gevolg verbanden door te werken met een diamond nine en een redeneerschema voor causaal redeneren in te vullen met maatschappelijke probleem obesitas. Leskern* Scenario s voor de toekomst van de verzorgingsstaat uitwerken. Leerdoelen Docentdoelen Boek (+ blz.) 1 De leerling kan op basis van een politieke stroming een scenario uitwerken voor de toekomst van de Nederlandse verzorgingsstaat. Thema s verzorgingsstaat. Het boek Thema s Maatschappijleer Havo behandelt de functies niet expliciet. Ze noemen wel onderwijs, zorg en sociale zekerheid (verzekeren), maar het boek is voornamelijk op arbeid gericht. De leerlingen krijgen wel huiswerk op uit het werkboek Thema s, maar in de les wijk ik af van de opzet van Thema s. Ik noem hier dus geen paginanummers. Media, spullen, hulp Artikel iedereen gratis geld, zie bijlage 2. Lesfase* Leerdoel Wat ik doe en zeg Ik herhaal de lesstof van de vorige week. Wat hebben jullie vorige week gedaan? Wie kan een voorbeeld geven van een maatregel die is bedoeld om de obesitas epidemie tegen te gaan? Hoe kun je causaal redeneren? Ik leg de opdracht uit. Scenario s uitwerken voor de toekomst van de verzorgingsstaat, vanuit een bepaalde politieke stroming. Ik verdeel de klas in 8 groepjes. Ik deel de opdracht uit en blijf rondlopen in de klas voor hulp. Ik voeg de groepjes die dezelfde Wat zij doen (werkvorm) Luisteren en antwoord geven op de vragen Luisteren. De leerlingen maken de scenario opdracht. De leerlingen gaan hun scenario s op Leeractiviteit * Noem de specifieke! De leerlingen geven voorbeelden van causaal redeneren. Ze maken een als dan redenering. Ze leggen uit dat verschillende oplossingen om obesitas tegen te gaan verschillende (on)gewenste gevolgen hebben. De leerlingen maken als dan redeneringen over de toekomst van de verzorgingsstaat op basis van een politieke stroming Ze leerlingen vergelijken hun

28 20 minuten 1 politieke stroming hebben samen. Ik structureer de presentatieronde. Ieder groepje krijgt 5 minuten om te presenteren. elkaar afstemmen. De leerlingen presenteren hun scenario scenario s. Ze redeneren welke beter is en welke ze gaan presenteren. De leerlingen maken als dan redeneringen over de toekomst van de verzorgingsstaat op basis van een politieke stroming * TOELICHTING Leskern de essentie in leerlingtaal; passend, betekenisvol en haalbaar. (Ebbens (2013) Effectief leren blz ) Lesfasen (Ebbens (2013) Effectief leren blz Is elke fase in die volgorde nodig in jouw les?) 1. Oriënteren op doel, voorkennis diagnosticeren/activeren 2. Informeren over begrippen / instrueren over vaardigheden 3. Check & feedback 4. Verwerking instrueren 5. Verwerking begeleiden 6. Afronden (evalueren en reflecteren)

29 Bijlage 2 Opdrachten en de uitwerkingen. 1. Opdracht les 1. Vier functies herkennen 2. Uitgewerkte opdracht les 1 3. Opdracht les 2, prisonersdilemma 4. Quiz visies. Uitwerking van socrative.com (als pdf, los bestand) 5. Opdracht les 3 Diamond Nine Obesitas 6. Opdracht les 3 Diamond Nine Obesitas uitgewerkt 7. Opdracht les 3 causaal redeneren Obesitas 8. Opdracht les 3 causaal redeneren Obesitas uitgewerkt 9. Scenario s toekomst van de verzorgingsstaat. Omschrijving en voorbeelden van uitwerkingen.

30 1: Opdracht Verzorgingsstaat Je hebt net gekeken naar een fragment van Bloed Zweet en Luxeproblemen, een programma van de BNN. Geef voor het ontbreken van elke functie van de verzorgingsstaat een voorbeeld uit het programma dat je net hebt gezien. Fuctie Voorbeeld van ontbreken functie. Leg uit waarom het juist bij deze functie past. Hoe is het in Nederland? Verzorgen Verzekeren Verheffen Verbinden

31 2 Uitgewerkte opdracht les 1 Voorbeeld van hoe het ingevuld kan worden. Leuk is dat er verschillende voorbeelden bij andere functies kunnen horen. Waarom werkt een kind? Geen leerplicht, maar ook geen kindertoeslag. Functie Voorbeeld Hoe is het in Nederland? Verzorgen Oude mensen werken nog, er In Nederland krijg je een AOW, er zijn wordt niet voor hun gezorgd. verzorgingstehuizen. verzorgen Verzekeren Verzekeren Mensen werken op onverlichte werkplaatsen. Dat is goedkoop, er zijn geen regels voor. Er wordt niet voor de werknemers gezorgd. Kinderen werken. Er moet voor de ouder gezorgd worden, er is dus geen verzekering voor het krijgen van kinderen Als je ziek bent moet je wel gaan werken, omdat ze werken met stukwerk. Je bent niet tegen ziekte verzekerd In Nederland zijn regels voor arbeidsomstandigheden. In Nederland krijgen we kindertoeslag. In Nederland krijg je doorbetaald als je ziek bent. Ben je dus voor verzekerd. Verheffen Verbinden Jongeren werken en gaan niet naar school. Er is geen leerplicht Er is een hele grote kloof tussen rijk en arm. Ze zijn niet met elkaar verbonden. Arm leeft ook in hele slechte hygiëne. (rijk wil dan ook niet bij arm komen). In Nederland wel leerplicht In Nederland een minimuminkomen. Er is ook minimumloon in Nederland. Ook geldt hygiëne voor iedereen, het riool is een collectieve voorziening.

32 3 Opdracht les 2 PRISONERSDILEMMA Onderzoeksvraag: Hoe ga je om met een moeilijke keuze? Uitleg Jij en een andere leerling stelen een proefwerk uit de klas. Als jullie op de gang lopen, houdt Titia jullie aan: zij denkt dat jullie het hebben gedaan, maar kan dat niet bewijzen. Ze zet jullie elk in een ander lokaal. Jullie kunnen nu niet meer met elkaar overleggen wat te doen Jij zwijgt Jij bekent De ander zwijgt Jullie moeten allebei 1 uur nakomen De ander bekent De ander krijgt geen straf, jij moet 10 uur nakomen Jij krijgt geen straf, de ander moet 10 uur nakomen Jullie moeten allebei 5 uur nakomen. Je ziet: het is het slimste om allebei je mond te houden, want dan hoeven jullie allebei maar 1 uur nakomen. Maar dan moet je de ander wel echt vertrouwen. Want als jij je mond houdt en de ander vertelt hoe het is gegaan, dan krijg jij 10 uur straf. En als je allebei vertelt hoe het is, dan moeten jullie allebei 5 uur nakomen Opdracht.Je gaat dit spel vijf keer spelen. Het doel is om zo min mogelijk straf te krijgen.. Zonder overleg met de ander kies je of je zwijgt of bekent. Vervolgens vertel je je antwoord aan elkaar en je schrijft de straf op die je krijgt. Laat de ander niet zien wat je vorige keuzes waren Ronde Jij De ander Jouw straf 1 O zwijgt O bekent 2 O zwijgt O bekent 3 O zwijgt O bekent 4 O zwijgt O bekent 5 O zwijgt O bekent Totale tijd die je na moet komen O zwijgt O bekent O zwijgt O bekent O zwijgt O bekent O zwijgt O bekent O zwijgt O bekent uur uur uur uur uur uur Bron: aangepast door Simon van den Broek

33 5 Opdracht les 3 Diamond Nine Obesitas Lees eerst het artikel Een kleine overheid zorgt voor een dikke bevolking. In het artikel staan verschillende oorzaken waarom men steeds dikker wordt in de wereld. Welke oorzaken versterken elkaar? Zet een pijl als je denkt dat de ontwikkeling oorzaak heeft op de ander. Zo zorgt de vrije markt ervoor dat er méér globalisering is en méér globalisering zorgt ook voor méér vrije markt. Dat mensen minder bewegen, zorgt ervoor dat mensen dikker worden. Wat zorgt ervoor dat mensen minder bewegen? Vul de diamond nine verder in. Succes! Mensen worden dikker Meer vrije markt Mensen bewegen minder globalisering

34 6 Opdracht les 3 Diamond Nine ingevuld, naar aanleiding van het artikel Volkskrant: Een kleine overheid zorgt voor een dikke bevolking. Mensen worden dikker Industrieel voedsel is goedkoper Fastfoodcultuur Meer fastfood eten Drinken van (meer) frisdrank minder bewegen Meer vrije markt Traditionele voedselpatronen gaan verloren Welvaart neemt wereldwijd toe globalisering