ACTIEF LEREN DOOR SAMENWERKEN

Transcriptie

1 ACTIEF LEREN DOOR SAMENWERKEN Naam auteur C.H. de Vries van der Goot Vakgebied Management & Organisatie Titel Actief leren door samenwerken Onderwerp Hypothecaire lening en belastingvoordeel Opleiding Interfacultaire Lerarenopleidingen, Universiteit van Amsterdam Doelgroep 4 e klas Havo Sleuteltermen Actief leren, samenwerken, hypotheekvormen, belastingvoordeel, stappenplan Bibliografische referentie De Vries van der Goot, C.H., (2015). Hypothecaire lening - Door samenwerken actiever leren en goede resultaten? Amsterdam: Instituut voor de Lerarenopleiding UvA. Studentnummer Begeleider(s) Peter Uylings Beoordelaar(s) Rijkje Dekker en Remco van Dijk Datum 3/11/2015 (OO1) en 5/1/2016 (OO2) 1

2 1 PROBLEEMBESCHRIJVING Christelijk College Groevenbeek is een brede school met alle leerroutes: van vmbo basis met leerwegondersteuning tot en met tweetalig vwo. Groevenbeek heeft twee locaties, in Ermelo en Putten. In het schoolplan staat in de visie beschreven: Groevenbeek biedt onderwijs dat alle leerlingen stimuleert om hun talenten optimaal te ontwikkelen, uitstekende prestaties te leveren en zelf verantwoordelijkheid te dragen. Daarnaast is één van de twee speerpunten: We geven ons onderwijs zo vorm, dat het onze leerlingen uitdaagt en activeert en hen leert om zelf verantwoordelijkheid te dragen. In de lessen bieden docenten voldoende variatie en stellen zij duidelijke eisen. De leerlingen zijn in de lessen zelf actief. Er is ruime aandacht voor vaardigheden en samenwerking. Navraag over dit speerpunt bij één van de schooldirecteuren levert onderstaande aanvullende toelichting op: Actief leren bereidt leerlingen voor op het vervolgonderwijs, het maakt dat ze zelf keuzes kunnen maken in hoe ze zich de stof eigen maken (waardoor het onderwijs beter aansluit bij hoe elke leerling leert), het verhoogt de motivatie van leerlingen en maakt dat docenten meer toekomen aan het coachen van leerlingen (waarbij ze hen feedback geven op inhoud en proces). Hij signaleert het volgende probleem : 1. veel lessen zijn docent gestuurd, 2. leerlingen zijn daardoor passief in de les, 3. het onderwijs sluit niet altijd aan bij wat leerlingen nodig hebben, 4. en het is meer confectie dan maatwerk is (allemaal enigszins gechargeerd). Vanwege bovenstaande wens om leerlingen actiever te laten leren, zou ik graag voor mijn vak Management & Organisatie een lessenserie ontwerpen, welke er aan bijdraagt dat de havo vier leerlingen actiever in de les gaan zijn. Daarnaast wil ik graag een lesonderwerp kiezen, waarvan bekend is dat het door de leerlingen als moeilijk of niet aansprekend wordt ervaren. In overleg met mijn sectiegenoten is de keuze gevallen op het onderwerp Hypothecaire leningen en het berekenen van de hypotheekrente aftrek. Dit onderwerp is ver van het bed van de leerlingen en de gebruikte methode sluit ook onvoldoende aan bij de belevingswereld van de leerlingen. De docenten hebben ervaren dat vooral bij de uitleg van de theorie de leerlingen moeite hebben om de aandacht erbij te houden. Ook bij het zelfstandig oefenen van de opgaven in de les is gesignaleerd dat een deel van de leerlingen deze verantwoordelijkheid nog niet kan dragen en de voorkeur geeft aan andere dingen doen. De interventie heeft dus als doel om ervoor te zorgen dat de leerlingen actiever in deze lessen gaan zijn, maar ook dat de resultaten op de toepassingsvraagstukken van dit onderwerp beter zijn dan de controle klassen. 2 ACTIEF LEREN In dit hoofdstuk besteed ik eerst aandacht aan het onderwerp Actief leren, voordat ik de problemen met het lesonderwerp nader analyseer. Het idee leeft dus op onze school dat er frequent docent gestuurd les wordt gegeven en dat de leerlingen onvoldoende actief leren. Wat wordt verstaan onder actief leren, klopt bovenstaand idee en zo ja, wat zijn mogelijke verklaringen hiervoor? Vervolgens ga ik in op het hoe van actief leren Hoe krijg je leerlingen meer actief in de les en welke rol is er voor de docent weggelegd? 2

3 2.1 ACTIEF LEREN - WAT? Actief (en zelfstandig) leren betekent dat: leerlingen zelf moeten (leren) actief om te gaan met de leerstof en de opdrachten, zelf keuzes moeten maken en hun werk plannen en bijsturen. Met andere woorden, leerlingen moeten meer verantwoordelijkheid krijgen over hun eigen leerproces en minder afhankelijk zijn van de docent. De docent zal de taakdoelen opgeven en blijft verantwoordelijk voor de kwaliteit van het leerproces (De Boer, Bustraan & Goei, 1996). Met als uiteindelijke doel het verbeteren van de schoolprestaties van leerlingen (Janssen, Ten Dam & Van Hout Wolters, 2002). Het idee achter actief leren is dan ook dat leren meer plaatsvindt vanuit de eigen (intrinsieke) motivatie en leerlingen meer betrokken raken (Oostdam, 2013). Kijkend naar de mening van de schoolleiding, de interviews met 6 bovenbouw docenten (Profiel Product onderzoek, zie bijlage 2 voor extra toelichting) en mijn eigen ervaringen is te concluderen dat op onze school nog veel op de klassieke, docent gestuurde, manier wordt lesgegeven. Ik heb de afgelopen weken bij verschillende docenten M&O lessen bijgewoond en deze lessen werden op vergelijkbare wijze gegeven. De docenten startten met een korte klassikale instructie over een bepaald onderwerp en vervolgens mochten de leerlingen zelf in de les gaan oefenen met de opgaven. Kijkend naar de resultaten van de SO, is te zien dat niet alle leerlingen goed om kunnen gaan met deze lesmethode: van de 31 leerlingen hebben er 10 lager dan een zes gescoord en is het gemiddelde een 6,8. Daarnaast ben ik zelf verbaasd over de leerlingen die deze onvoldoendes hebben gescoord. Van een aantal had ik dat zeker niet verwacht aangezien ze dit onbegrip niet kenbaar hebben gemaakt in de lessen. Ook zijn niet alle leerlingen in staat om zelf verantwoordelijk te zijn voor hun leerproces. Dit is vooral te zien bij havisten. Zelfstandig werken is al een uitdaging, laat staan zelfstandig leren. Er is een grote mate van passiviteit terug te zien in de werkhouding van de leerlingen. Dit kreeg ik ook terug van de docenten die ik heb geïnterviewd in het kader van mijn Profiel Product opdracht. Zij zijn ook van mening dat we meer kunnen halen uit onze leerlingen en deze mening deel ik. Vermaas en Van der Linden (2007) stellen dat havisten anders leren dan vwo ers. Ze hebben vaak een minder serieuze houding en zijn minder zelfstandig. Een verminderde motivatie is voor hen een van de mogelijke verklaringen voor hun passieve werkhouding. 2.2 ACTIEF LEREN HOE? Om actief te kunnen leren dienen leerlingen complexe en/of enkelvoudige leervaardigheden te beheersen (Janssen, 2002). Voorbeelden van complexe leervaardigheden zijn kritisch kunnen denken en leren door samenwerken. Enkelvoudige vaardigheden zijn zelf keuzes kunnen maken, jezelf motiveren en goed je werk kunnen plannen. De instructie van vaardigheden hangt af van het type vaardigheid dat geleerd moet worden. Ebbens en Ettekoven (2009) geven aan dat als je leerlingen actief wilt laten leren de docent ervoor moet zorgen dat de leertaak betekenisvol is. De rol die de docent hier krijgt is ervoor zorgen dat: a) er sprake is van een uitdagende leertaak, b) leerlingen zich welkom & veilig voelen, c) ze zelf invloed hebben op de vormgeving van het product, d) leerlingen in staat zijn om de betekenisvolle leertaak tot een goed einde te brengen, e) dat ze samen het doel en de reden van de taak bespreken, f) en de beoordeling van de betekenisvolle taak in het verlengde ligt van de betekenisvolheid van de taak. 3

4 Op onze school wordt een pilot gedraaid met Eduscrum, ook genoemd ( brengt leerenergie en eigenaarschap in het onderwijs en zorgt dat leerlingen steeds meer verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen leren. De methode lijkt aan te sluiten bij wat Ebbens en Ettekoven verstaan onder een betekenisvolle leertaak. De betrokken docenten en de schoolleiding zijn enthousiast over de eerste bevindingen van Ik zou dan ook graag willen zien of ik elementen van kan gebruiken in mijn lessenserie. 3 PROBLEEMANALYSE LESONTWERP Het lesonderwerp is dus Hypothecaire lening en bijbehorende berekeningen. Dit betreft Hoofdstuk 12, paragraaf 3 tot en met 6, uit de methode welke op Groevenbeek gebruikt wordt, InBalans Management & Organisatie (De Reuver & Van Vlimmeren, 2006). Het valt onder het Domein C Financiering van Activiteiten, welke volgens het examenprogramma van Management & Organisatie een onderdeel is van het schoolexamen ( Examenprogramma management & organisatie, havo, 2015). Vorig jaar bij de opdracht mini-ontwerp heb ik dit onderwerp ook behandeld. Ik heb onderzocht waarom de leerlingen moeite hebben met dit onderwerp. Zie in bijlage 3 de weergave van dit onderzoek. Naar mijn idee kan ik dit onderwerp nog beter vormgeven dan ik vorig jaar heb gedaan, vandaar dat ik het ook interessant vind om opnieuw met dit onderwerp aan de gang te gaan. Een aantal redenen waarom leerlingen moeite hebben met dit onderwerp: 1. Er wordt veel gebruik gemaakt van vaktaal, zoals eigenwoningforfait en belastbaar inkomen. Dit vakjargon heeft voor veel leerlingen (nog) geen betekenis en sluit dus moeilijk aan bij hun belevingswereld. Daardoor wordt het moeilijk het betoog van de leraar te volgen. Veel leerlingen kunnen de gebruikte woorden niet of nauwelijks begrijpen (Kneppers en Van Laarhoven, 2010). 2. Daarnaast hebben de leerlingen geen ervaringen met hypotheken en geen idee wat hypotheekrenteaftrek inhoudt. De context waarin dit zich afspeelt is hen ook niet bekend en sluit totaal niet aan bij de belevingswereld van leerlingen. 3. Leerlingen lezen de opgaven onzorgvuldig en begrijpen niet wat van ze gevraagd wordt. Ze weten überhaupt niet hoe ze met de opgave moeten beginnen en missen een handvat/stappenplan om deze te kunnen maken. Er is sprake van een gebrek aan oplosvaardigheden. Het is hierbij van belang dat docenten de leerlingen denkstappen aanreiken waarmee ze zelfstandig het oplospad kunnen ontwerpen (Vernooij, 2003). Ook heb ik een aantal van de leerlingen (5) uit mijn vorige havo vier klas aanvullende input gevraagd. Want uit de analyse van de toetsen van vorig jaar bleek dat er slechts 1 leerling (van de 24 leerlingen) de opgave over de hypotheken volledig foutloos had gemaakt. De meerderheid (14) maakte fouten in de berekening van de hypotheekrente aftrek na aankoop van een woning. Het was voor de leerlingen moeilijk om de redenen van de slechte resultaten te herinneren na zo n lange periode. Na enige toelichting te hebben gegeven op de inhoud van de toets opgave, gaf een aantal aan dat ze niet goed wisten hoe ze deze opgave moesten aanpakken. Opmerkelijk, want vergelijkbare opgaven hadden we ook in de les geoefend. Een verklaring zou kunnen zijn dat het driefasenmodel van Marzano en Miedema (Leren in vijf dimensies, 2013) toch niet goed doorlopen is. En dan vooral de laatste fase van doen: automatiseren/inslijpen: 4

5 Denken Doen betekenis opbouwen stappenplan achterhalen schematiseren uitproberen onthouden automatiseren, inslijpen Een leerling wist nog te melden dat de toets aan het einde van de toets week werd gehouden op vrijdagmiddag en dat dat zeker zijn nadelige effect heeft gehad. Ze gaf aan dat ze geen motivatie meer had om goed te leren en te oefenen. Om beter inzicht te krijgen in de problemen van dit soort opgaven heb ik opnieuw een oefenopdracht gemaakt (welke veel leek op de toets opgave van vorig jaar, zie bijlage 4). Bij het maken van de opdracht heb ik rekening gehouden met de verschillende beheersingsniveaus van Bloom (Hand-out Gereviseerde taxonomie van Bloom, ILO, ). In deze opdracht is naast begrip en inzicht vooral sprake van het niveau toepassing: van de (vak)vaardigheid die komt kijken bij het berekenen van inkomstenbelasting en hypotheekrente aftrek. En betreft het een algoritme: het uit kunnen voeren van een gesloten oefening. De huidige havo 5 leerlingen (26) hebben deze opdracht in de les uitgewerkt en vervolgens heeft hun docent, mijn SPD, in de nabespreking achterhaald waar nu de problemen liggen. De uitkomsten heb ik met mijn SPD besproken en de uitwerkingen bestudeerd: 1. Nagenoeg alle leerlingen hebben moeite te bepalen wat ze moeten berekenen en hoe ze dit moeten doen (het oplospad). 2. Dat ze de rente konden aftrekken door de aankoop van de woning ging meestal nog wel goed, maar een groot deel van de leerlingen had geen idee wat ze met die WOZ-waarde moesten doen, of wat het überhaupt betekende. Het berekenen van de eigenwoningforfait werd door ruim de helft van de leerlingen nagelaten. Ook hier had men een flauw idee wat dit betekende en wat ze er vervolgens mee moeten doen. Zelf heb ik ook nog gesproken met een van de leerlingen en zij gaf aan dat er zoveel verschillende stappen genomen moeten worden, dat ze door de bomen het bos niet meer zag. Dus naast begrip van bijbehorend vaktaal (WOZ, eigenwoningforfait), ontbreekt nog de vaardigheid om toepassingsvraagstukken goed op te lossen bij deze leerlingen. Wat aansluit bij mijn eerdere bevindingen van vorig jaar. 3.1 VERKENNING VAN OPLOSSINGEN Als ik wil dat leerlingen in mijn lessenserie meer actief gaan participeren, waar moet ik dan in mijn lesontwerp rekening mee houden? En wat zijn mogelijke oplossingen voor de problemen die leerlingen ervaren bij het moeizame onderwerp Hypothecaire lening en belastingvoordeel? 5

6 3.1.1 Actief leren Om ervoor te zorgen dat leerlingen meer actief gaan leren in mijn lessenserie zal ik ervoor moeten zorgen dat er sprake is van een betekenisvolle leertaak (Ebbens & Ettekoven, 2009). Ik denk niet dat het haalbaar is om aan alle kenmerken van een betekenisvolle leertaak te voldoen. Ik wil graag dat er sprake is van een uitdagende leertaak, mogelijk met een spel- of competitie-element erin (vanwege positieve ervaringen op dit vlak door andere docenten op onze school). En dat ze zelf invloed hebben op de vormgeving van het product. Uiteraard is het ook van belang dat ze wel in staat zijn om de leertaak tot een goed einde te brengen. Daarnaast wil ik aandacht geven aan de complexe leervaardigheid samenwerken. Vooral omdat havisten hierdoor meer gemotiveerd raken om te participeren. Ik heb me ook enigszins verdiept in en navraag gedaan bij de bedenkers of dit toepasbaar is voor een korte lessenserie. Op basis van hun terugkoppeling heb ik besloten hier nu niet mee verder te gaan. ( Scrum@school lijkt simpel, maar is moeilijk goed toe te passen. Onze reguliere trainingen beslaan 5 x 4 klokuren en daarin leer je stap voor stap Scrum@school goed toe te passen. Dat hele proces vergt nogal wat tijd. ) Belevingswereld en vaktaal In Marzano en Miedema (2013) wordt uitgelegd dat er twee verschillende soorten kennis bestaan: declaratieve kennis (=inhoudelijke kennis) en procedurele kennis (=vaardigheden). En beide soorten zijn belangrijk. Leerlingen gebruiken vaardigheden om iets te doen met inhoudelijke kennis. Uitvoeren van vaardigheden zonder bijbehorende kennis leidt tot leren zonder begrip. Kijkend naar het onderwerp Hypothecaire lening is het van belang om aandacht te besteden aan declaratieve kennis. Niet voorbijgaan aan de vaktaal die in het hoofdstuk aanwezig is, en ook zorgen dat leerlingen op een aansprekende manier met de leerstof kennis laten maken. Zodanig dat dit aansluit bij hun belevingswereld. Ook Vermaas en Van der Linden (2007) stellen dat havo leerlingen beter gemotiveerd worden als opgaven in hun belevingswereld passen en als zij kunnen samenwerken Oplosvaardigheden Uit mijn eerdere onderzoek is gebleken dat de leerlingen niet goed weten hoe zij een opgave over hypotheekrente aftrek moeten maken of hoe ze deze moeten beginnen. Er is een gebrek aan oplosvaardigheden en leerlingen lezen niet goed. Ze moeten dus de beschikking krijgen over de procedurele kennis om de bijbehorende opgaven over hypotheekrente aftrek te kunnen maken (Marzano en Miedema, 2013). Fons Vernooij (2003) heeft een stappenplan gemaakt, waardoor leerlingen een vaardigheid leren om problemen op te lossen. Dit stappenplan bestaat uit de volgende fasen: 1. Oriëntatie op het probleem: wat wordt er eigenlijk gevraagd? 2. Analyse van het probleem: hoe ligt het verband tussen de onbekende en de beschikbare gegevens? 3. Planning van de uitwerking: welke rekenstappen moet ik in welke volgorde zetten? 4. Berekening van de uitkomst: welke getallen vul ik in de diverse rekenstappen in? 5. Controle van het proces: heb ik niks vergeten of verkeerd gedaan? 6. Evaluatie van het resultaat: wat heb ik geleerd en hoe past dit in kennis die ik eerder heb verworven? 6

7 3.2 KEUZE VOOR OPLOSSING In mijn lessenserie wil ik een aantal van bovengenoemde oplossingen combineren. Om te zorgen dat leerlingen actief gaan leren zal ik zorg moeten dragen voor een betekenisvolle leertaak (Ebbens en Ettekoven, 2013). Om vervolgens aansluiting te vinden bij de belevingswereld van havisten en ervoor zorgen dat zij gemotiveerd aan de gang gaan, wil ik ze een aansprekende samenwerkingsopdracht geven. Dit is tevens een van de complexe leervaardigheden die ervoor zorgt dat leerlingen actief leren. Het gaat dan ook om samenwerkend leren: We spreken van samenwerkend leren wanneer een lerende in interactie met andere actoren in een onderwijsleersituatie onder gedeelde verantwoordelijkheid een leertaak uitvoert met een gemeenschappelijk doel of product dat door iedere participant wordt nagestreefd. (Janssen, 2002). Daarnaast wil ik mijn lessenserie ook gebruik maken van het driefasenmodel van Marzano en Miedema (2013). In de fase betekenis opbouwen zal ik aandacht besteden aan de vaktaal die bij hypothecaire leningen relevant is. Aan de doen-zijde van het model zal ik veel aandacht geven aan het stappenplan om oplosvaardigheden te leren (Vernooij, 2003), zodat dit keer wel de fase van automatiseren/inslijpen wordt behaald. 4 ONTWERPHYPOTHESE EN ONTWERPREGELS Naar aanleiding van de probleemanalyse en verkenning van oplossingen heb ik de volgende ontwerphypothese opgesteld: Als ik in mijn lessenserie ervoor zorg dat leerlingen actiever gaan leren met behulp van een aansprekende samenwerkingsopdracht met als belangrijk onderdeel het stappenplan Oplosvaardigheden, zal dit bijdragen aan een meer actieve houding en betere resultaten (t.o.v. controle klas) op toepassingsvraagstukken van het onderwerp Hypothecaire lening. Mijn oplossing, leerlingen middels een aansprekende samenwerkingsopdracht en het aanleren van het stappenplan Oplosvaardigheden, bevat de volgende ontwerpregels die in mijn lesontwerp terug te vinden zijn: 1. De klas waarin ik dit ontwerp zal toepassen is de klas waarin ik zelfstandig lesgeef: havo vier M&O, bestaande uit 18 leerlingen. 2. Ik heb hiervoor de beschikking van 2 x 2 blokuren, dus totaal 4 lesuren van 50 minuten. 3. Het onderwerp is Hypothecaire lening, met nadruk op de hypotheekvormen en het berekenen van hypotheekrente aftrek met behulp van de belastingschijven. 4. Ik maak gebruik van het driefasenmodel van Marzano en Miedema (2013). In het denkendeel zal ik aandacht geven aan de specifieke vaktaal die in dit hoofdstuk voorkomt. In het doen-gedeelte nadrukkelijk het stappenplan Oplossingsvaardigheden van Vernooij (2003) met de leerlingen doorlopen. 5. Er zal sprake moeten zijn van een aansprekende samenwerkingsopdracht die aansluiting vindt bij de belevingswereld van havisten. 7

8 5 ONDERZOEKSPLAN 5.1 EVALUATIEPLAN Door deze lessenserie (interventie) wil ik dus twee dingen bereiken: 1. Een actievere deelname van mijn leerlingen in de klas en 2. Betere resultaten op toepassingsvraagstukken van het onderwerp Hypothecaire lening. Om de activiteit van de leerlingen in mijn lessenserie te meten wil ik gebruik maken van een time on task meting. Een time on task meting geeft de mate aan waarin leerlingen geconcentreerd bezig zijn met hun taak. Het is een goede indicatie om de actieve deelname van leerlingen in de les te meten. Deze meting zal ik voorafgaand aan de lessenserie in mijn klas laten verrichten door een van mijn collega s. Vervolgens zal in les drie of vier van de interventie wederom een meting plaatsvinden, waarmee ik kan vergelijken of hun actieve deelname in de les is verbeterd. Aan de hand van de observaties kan een percentage time on task berekend worden. Met een chi-kwadraattoets wordt vervolgens geanalyseerd of deze twee percentages significant van elkaar verschillen. Afhankelijk van de uitkomst kan het zinvol zijn om nadien nog middels vragenlijstjes te achterhalen in hoeverre de lessen aansprekend en activerend voor de leerlingen zijn geweest. Wat betreft de betere resultaten op toepassingsvraagstukken van het onderwerp Hypothecaire lening. Uit mijn probleemanalyse is gebleken dat de leerlingen vooral moeite hebben met het oplospad van toepassingsvraagstukken. Ze moeten veel verschillende stappen doorlopen om tot het goede antwoord te komen. Aangezien mijn interventie vooral gericht is op dit stappenplan, verwacht ik betere resultaten neer te zetten dan de controlegroep. Aan het begin van de lessenserie zal ik de door middel van een formatief toetsje inventariseren in hoeverre de leerlingen überhaupt al kennis van dit onderwerp hebben en een idee hebben hoe ze de opgaven moeten maken. Daarnaast zal ik aan het einde van de lessenserie de leerlingen een schriftelijke overhoring (summatieve toets) laten maken over het betreffende onderwerp. Deze formatieve en summatieve toets zullen ook worden gegeven in de controle havo vier klas, waar de interventie niet heeft plaats gevonden. Met behulp van deze controle klas kan ik meten of een eventuele verandering in score komt door de interventie. 5.2 TIJDSPLAN Onderstaand de eerste opzet van mijn planning van het ontwerp onderzoek. Week Datum Deadline/Activiteit Wat nog uitzoeken: 41 Eerste inleverpoging Paper 1 42 Feedback op eerste inleverpoging Paper 1 Werken aan lesplannen, ll materiaal en docenten handleiding (Voor P2)) Verwerken feedback in Paper 1 Planner maken voor periode 2 (havo 4 M&O) 43 Herfstvakantie Werken aan Paper 2 en 3 44 Werken aan Paper 2 en nov Deadline OO1: Paper Feedback op OO1 47 Leerling- en docentenmateriaal finetunen 48 Deadline herkansing OO1: Paper Middels formatieve toetsopgave kennisniveau leerlingen van lesonderwerp meten, deze ook controle klas geven, andere docent Time on task meting uitvoeren in eigen klas Summatieve toets laten beoordelen door andere M&O docenten 49 Uitvoering ontwerp: 1e + 2e les Les evalueren en bijsturen waar nodig voor les 3 en 4 50 Uitvoering ontwerp: 3e + 4e les Time on task meting in derde les van de lessenserie Poster maken 51 Resultaten time on task meting en toetsen verwerken Ontwerpfestival 52 Kerstvakantie Schrijven paper 4 en 5 53 Kerstvakantie Schrijven paper 4 en jan Deadline OO2: Paper Feedback op OO2 3 4 Deadline herkansing OO2: Paper

9 Bijlage 1 Geraadpleegde literatuur en overige bronnen Boer, E. de, Bustraan, J., & Goei, S.L., Haas, J. de, Hameren, P. van, Leeuwe, J. van,..weijden, E. v.d. (1996). Handboek zelfstandig leren in de Tweede Fase. Loenen aan de Vecht: Edumedia bv. Ebbens, S. & Ettekoven, S. (2009). Actief leren, bronnenboek. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers. Ebbens, S. en Ettekoven, S. (2013). Effectief leren. Groningen/Houten: Noordhoff Uitgevers B.V. Janssen, T., Ten Dam, G., & Van Hout Wolters, B. (2002). Vaardigheden voor zelfstandig leren, Een praktijkgericht overzicht van onderzoek. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Marzano, R. en Miedema, W. (2013). Leren in vijf dimensies. Assen: Koninklijke Van Gorcum. Oostdam R. (2013) Zorgen voor de juf en mees, Van onderwijzen naar leren. Amsterdam: Vossiuspers UvA. Reuver, W. de, Van Vlimmeren, S. (2006). in Balans Management & Organisatie, Theorieboek 1a havo. Baarn: NijghVersluys. Vernooij, F. (2003). Probleemoplossen als vaardigheid. Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs, nummer 3. Internet Kneppers, L. (2009). Conceptgericht en contextgericht economieonderwijs. Geraadpleegd van Kneppers, L., Amagir, A., & Westenberg, H. (2014). Denkvaardigheden 3 2e druk. Geraadpleegd van Kneppers, L., (2010). Rekenen bij Economie, Amsterdam: Landelijke expertisecentrum Handel en Economie. Kneppers, L. en van Laarhoven, I. (2010). Taalgericht Economieonderwijs. Landelijk Expertisecentrum Economie en Handel, Amsterdam. Vermaas, J. en R. Linden, Van der (2007). Beter inspelen op havo-leerlingen, Tilburg: IVA. Informatie over de methode Scrum@school: 9

10 Bijlage 2 Extra toelichting Profiel Product Onderzoek Centrale vraag van het profiel product: Welke rol wordt van docenten gevraagd opdat leerlingen op deze school actiever en meer zelfstandig gaan leren? Methode en elementen van het onderzoek Om het onderzoek inhoud te geven heb ik een tweetal onderzoeksmethoden gebruikt, te weten literatuuronderzoek (L) en interviews (I). De interviews heb ik gehouden met een zestal docenten van de school. Deze heb ik geselecteerd met behulp van de teamleiders. Ik heb bewust gekozen voor een drietal docenten die meer klassikaal lesgeven en drie die al enige ervaring hebben met activerende didactiek. Voornamelijk om inzicht te krijgen in hun redenen om hier wel of niet mee te werken. Ik heb gebruik gemaakt van een half-gestructureerd interview. Vooraf heb ik vragen op papier gezet met als basis de centrale vraag en deelvragen van het onderzoek. Deze vragen heb ik als leidraad gebruikt tijdens de gesprekken. De interviews heb ik op video opgenomen en deze nadien volledig uitgeschreven. Daarna de belangrijke woorden/passages onderstreept en per fragment steekwoorden in de kantlijn genoteerd. Deze steekwoorden vervolgens samengevoegd in overkoepelde thema s, zoals differentiatie of ervaring. Aansluitend alle fragmenten van de interviews verwerkt in een groot, overzichtelijk Excel bestand, zodat alle uitspraken die inhoudelijk aansluiten bij elkaar onder één thema worden weergegeven. Tevens staan hierin de belangrijkste conclusies per thema. Een aantal relevante uitspraken voor dit ontwerp onderzoek is: De luiheid van leerlingen zie je in de antwoorden van de leerlingen terugkomen op het examen. Dat zou je moeten afstraffen. Wij zouden de norm weer moeten bepalen. De werkcultuur van leerlingen is bizar slecht. Die kinderen zitten op een gegeven moment in een levensfase dat het veel interessanter wordt om iets anders te doen. Allerlei dingen leiden hen af van het leerproces. Die andere dingen blijven interessanter. Die kinderen hebben in de klas structuur nodig en bepaalde controle op hun werk. Wij schatten leerlingen te laag in. We nemen ze veel te veel aan de hand. Docenten moeten zelf ook ervaren dat ze op deze wijze niet de beste resultaten uit hun klas halen. De noodzaak moet er ook voor hen zijn. Anders krijg je ze niet in beweging. Frontaal lesgeven is in sommige gevallen ook fantastisch, maar activerende didactiek geeft nog betere resultaten. Leraarsgedrag: als mensen het niet willen, differentiëren en zo, niet zo dat ze het echt niet willen, maar ze moeten iets uit handen geven. Aan de leerlingen, en heb je dus als docent daar geen zicht op. Bij klassikaal lesgeven heb je wel zicht hier op. Aan de andere kant zie ik ook leerlingen die na 1 of 2 keer uitleg het wel hebben begrepen. Frontaal lesgeven richt zich op de gemiddelde leerling, dat is een nadeel en grote frustratie. Hoe krijg je die goede leerlingen verder? Bij meer leerling gestuurd onderwijs ligt de controle meer bij de leerling, docent heeft minder grip op leerproces. Docent moet ook durven. Durven de controle uit handen te geven 10

11 Bijlage 3 Eigen ervaringen en empirische onderbouwing - Probleemanalyse hypotheken In de periode waarin dit mini-ontwerp plaats moest vinden, stond een aantal onderwerpen op het leerplan van Havo 4. Na uitgebreid hierover gesproken te hebben met mijn SPD was de eerste keuze gevallen op het onderwerp Vreemd vermogen op lange termijn, met de nadruk op hypotheekvormen en bijbehorende berekeningen. Dit betreft Hoofdstuk 12, paragraaf 3 tot en met 6, uit de methode welke op Groevenbeek gebruikt wordt, InBalans Management & Organisatie (De Reuver & Van Vlimmeren, 2006). Het valt onder het Domein C Financiering van Activiteiten, welke volgens het examenprogramma van Management & Organisatie een onderdeel is van het schoolexamen ( Examenprogramma management & organisatie, havo, 2015). Volgens mijn SPD hebben de leerlingen vooral problemen met de berekeningen van de inkomstenbelasting en de hypotheekrente aftrek. Er komen diverse (vaktaal) termen aan bod, zoals belastbaar inkomen, eigenwoning forfait, hypotheekrente aftrek, WOZ-waarde en inkomstenbelasting, waar leerlingen nog niet eerder mee in aanraking zijn geweest. Sta ik stil bij mijn eigen kennis van deze materie toen ik jaren geleden het vak economie 2 volgde, dan waren hypotheken een ver van mijn bed verhaal. De berekeningen kon ik goed maken, maar wat ik nu precies aan het berekenen was, daar had ik geen notie van. Aanvullend heb ik ook nog een gesprek gehad met de andere M&O docent van de school om zijn ervaringen te achterhalen. Ook hij onderschreef het verhaal van mijn SPD dat deze materie toch complex is voor onze leerlingen en ze vooral moeite hebben met de rekenvaardigheden van dit hoofdstuk. Echter, is dit voldoende complex om er een mini-ontwerp aan te wijden en/of is er sprake van een complex (hogere orde) vaardigheid? Om hier antwoord op te kunnen geven heb ik aanvullende informatie gezocht. Allereerst heb ik een tweetal leerlingen in afzonderlijke gesprekken gevraagd een opdracht uit te werken door hardop te denken. Ik heb hiervoor een opdracht gemaakt waarvoor leerlingen de inkomstenbelasting moeten berekenen bij wel en geen aankoop van een woning. Vervolgens moesten ze het belastingvoordeel berekenen na aankoop van deze woning en afsluiting van een hypotheek. De laatste vraag heb ik niet met hen behandeld, want ik richtte me vooral op het maken van de berekeningen. In de repository op Blackboard is een handleiding voor Hardop denken te vinden en deze heb ik dan ook gebruikt bij de voorbereiding en uitwerking van deze gesprekken. Ik heb deze twee gesprekken opgenomen met de recorder van mijn telefoon en nadien geanalyseerd. Uit deze gesprekken bleek dat de leerlingen moeite hebben met: 1) Het gedegen lezen van de opdracht en begrijpen wat gevraagd wordt middels deze opdracht. En vervolgens moeite hebben te bepalen hoe ze moeten beginnen. Wat is de bijbehorende algoritme (oplospad) van deze opgave? 2) De verschillende onbekende termen en bijbehorende bedragen (zoals WOZ-waarde, belastbaar inkomen, eigenwoningforfait). En dus niet goed weten welke gegevens ze waarvoor nodig hebben. Om meer onderbouwing ten aanzien van het gekozen onderwerp voor dit mini-ontwerp vanuit de leerlingen te ontvangen, heb ik in het begin van de ontworpen lessenserie bovengenoemde opdracht over inkomstenbelasting door alle leerlingen laten maken. Mocht hier uit blijken dat het gekozen onderwerp te makkelijk was geweest, dan had ik nog de mogelijkheid om een alternatief onderwerp te kiezen. Echter, door deze opdracht werd duidelijk dat 70% van de 27 leerlingen deze opgave niet zonder problemen kon maken. 11

12 Vergelijkbare problemen als bovengenoemd bij het hardop denken werden zichtbaar: Niet goed lezen en dus niet begrijpen wat er gevraagd wordt. Bijvoorbeeld hypotheekrente berekenen en eigenwoningforfait bedrag, terwijl er staat dat je de belasting moet berekenen ZONDER aankoop van de woning. (10 leerlingen maakten dit soort fouten). Niet bekend zijn met de begrippen en dus de koppeling naar de praktijk niet kunnen maken. Bijvoorbeeld wat houdt belastbaar inkomen in en wat bereken ik met die schijven? (4 leerlingen stelden me dit soort vragen tijdens mijn rondlopen). Überhaupt niet weten hoe ze met deze opgave een begin moesten maken. Dus niet de bijbehorende vakvaardigheid bezitten om dit te kunnen maken: Ik weet echt niet hoe ik moet beginnen. (5 leerlingen gaven dit al aan na het lezen van het begin). Helaas bewaren ze op mijn school niet de uitwerkingen van oude toetsen, op basis waarvan ik een extra onderbouwing kon halen. Vandaar dat ik de resultaten van onze klassen op de schoolexamens van 2013/2014 heb bekeken en deze op het domein Financiering van activiteiten heb vergeleken met de landelijke resultaten. Kijkend naar dit domein scoren onze klassen aanzienlijk lager dan de gemiddelde procentuele score van de landelijke steekproef, te weten 52 versus 58 in Uiteraard gaan niet alle bijbehorende opgaven over hypotheken en bijbehorende berekeningen. Daarom heb ik de schoolexamens geprint en de opgaven nader beoordeeld op aansluiting op de lesstof van Hoofdstuk 12 (zie boven). Hieruit bleek dat onze klassen vooral op argumenteer- en standpuntsvaardigheden (vakvaardigheden) achterblijven ten opzichte van de gemiddelde procentuele score (2014, 48 versus 55). Kijkend naar vraagtype scoren we gelijk aan gemiddeld op berekenvragen (2014, 61), maar lager op verklaar-/ motiveervragen (2014, 51 versus 63). Deze gemiddelde cijfers geven dus aan het onderwerp klaarblijkelijk wel moeilijk wordt gevonden, echter dat de uitdaging ook ligt op verklaar/motiveervragen. Vanwege de vertrouwelijkheid van deze informatie heb ik deze niet toegevoegd. Het is van belang om begrippen te leren en/of toe te passen in contextrijke opdrachten. Dit is een strategie om de begripsontwikkeling te bevorderen (= concept-context benadering). Het bleek dus uit mijn rekenopdracht dat de leerlingen daar moeite mee hadden, dus vandaar noodzakelijk om hierin mijn ontwerp rekening mee te houden. Leerlingen vinden het lastig om relevante informatie uit een probleembeschrijving te halen (gebrekkige probleemoriëntatie). Dit bleek ook uit mijn opdracht. Het modelleren van denkstappen en leerlingen daarmee laten oefenen is hiervoor de juiste strategie. Dit laatste blijkt ook uit het artikel Rekenen bij Economie (Nieuwe Wiskrant 30/2, december 2010) waarin Lenie Kneppers het volgende uitlegt: Economische opgaven spelen zich af in economische contexten. Leerlingen moeten de opgaven die in economische taal zijn geschreven omzetten naar een rekenkundige formule. Dat is eveneens moeilijk. Daarnaast herkennen de leerlingen de berekeningen uit de wiskundeles niet in de economische opgaven. Dat is een bekend verschijnsel waarmee we rekening moeten houden. 12

13 Bijlage 4 Extra oefenopdracht Inkomstenbelasting berekenen Naam:. De familie Nieuwenhuizen heeft een huis op het oog van De WOZ waarde van deze woning is Ze heeft een gezamenlijk jaarinkomen van ,-. Om dit huis te kunnen betalen, moet ze een hypotheek afsluiten. Naast eigen geld, zal ze voor een bedrag van een hypothecaire lening afsluiten tegen een jaarlijkse rente van 3,5%. 1. Bereken het bedrag aan inkomstenbelasting welke ze over het eerste jaar moet betalen. a) Als ze besluit de woning niet te kopen b) Als ze de woning wel koopt onder bovengenoemde voorwaarden c) Bereken het belastingvoordeel door de aftrek van de hypotheekrente (verschil tussen vraag a en b) 2. Je berekent bij vraag 1 het bedrag aan inkomstenbelasting. Maak hier een algemeen stappenplan voor, welke je kunt toepassen bij dit soort opgaven. 13

14 Tarieven box 1 (werk en woning) in 2015 AOW-leeftijd nog niet bereikt Schijf Belastbaar inkomen Percentage 1 t/m ,5% 2 Vanaf t/m % 3 Vanaf t/m % 4 Vanaf en hoger 52% Tabel eigenwoningforfait 2015 Waarde van de woning Eigenwoningforfait meer dan niet meer dan % ,30% ,45% ,60% ,75% ,05% van de waarde van de woning boven