Onderzoek naar bosrecreatie, ontwikkelingen en resultaten

Transcriptie

1 J. C. Heytze "De Dorschkamp" Instituut voor Bosbouw en Groenbeheer, Wageningen Onderzoek naar bosrecreatie, ontwikkeingen en resutaten Met de recente reorganisatie van het Staatsbosbeheer is de afdeing Socioogisch Onderzoek ondergebracht bij de Directie Landbouwkundig Onderzoek, in casu "De Dorschkamp", Instituut voor Bosbouw en Groenbeheer. Voor wat betreft het onderzoek naar de bosrecreatie is dit het moment van refectie op de stand van zaken tot nu toe en het ontwikkeen van een visie op onderzoekprogrammering voor de komende jaren. Met de verantwoording van de reatie samenevingbosbouw is het in 1984 uitgebrachte beeidsvoornemen Meerjarenpan Bosbouw en de erkenning hierin van de meervoudige gebruiksfunctiesvan bos is een ang ontwikkeingsproces in de Nederandse bosbouw officiee vastgeegd. Het beang van het beeidsvoornemen is i Boswachterij Chaam: grootschaige recreatievoorzieningen kunnen voor een dee capaciteitsprobemen bij de bosrecreatie opossen. hierin geegen dat het een kader schept voor het verder ontwikkeen van de ruimteijke aspecten van de bosbouw en via de basisfuncties houtvoorziening en produktie integreren van de functies natuurbehoud, andschapsbouw en openuchtrecreatie. In Nederand bestaat er bij een toenemende behoefte naar mogeijkheden voor openuchtrecreatie sinds ang een vraagaanbod probeem speciaa waar het recreatie in bossen betreft. Gegeven een bepaade mate van popuariteit van bossen voor recreatief gebruik heeft een bevoking die in twee decennia tijd is gegroeid van bijna 11,5 mijoen naar thans ruim 14,5 mijoen ongeveer ha voor het merendee voor het pubiek opengested bos tot zijn beschikking. Een geografisch onevenwichtige spreiding van bos in Nederand spitst het vraagaanbod probeem verder toe. Zo hebben de provincies Noorden ZuidHoand die met een bevokingsdichtheid van respectieveijk 882 en inwoners per km2 ruim boven het andeijk gemiddede van 434 iggen reatief weinig bos. Hetzefde gedt voor' de minder dicht bevokte provincies Zeeand en Groningen. Hoe de verhoudingen bosoppervakte gemeten naar aantaen inwoners per provincie iggen is weergegeven in het kaartje op de vogende pagina. Deze statistische gegevens verkaren voor een dee het beeidsvoornemen 156

2 in het Meerjarenpan Bosbouw om in Nederand tot bosuitbreiding te komen met zo'n 10% en tevens inzicht in de gedachte dat hierbij accenten moeten worden geegd op de Randstad. Onder andere conform het uit *. tot ha ha ha meer dan ha Bosoppervakte per inwoner, naar provincie. gangspunt dat voor een nieuw bebossingspan rekening moet worden gehouden met de vraag naar openuchtrecreatiemogeijkheden in duideijke tekortsituaties. Om die reden wordt dan tevens gedacht aan de urbane custers buiten de Randstad, de stadsgewesten. De functie van het onderzoek Teneinde de omvang van recreatie in bossen te kunnen beheersen is naast cumuatieve praktijkervaring inzicht in achtergronden van bosrecreatie noodzakeijk. Derhave startte het Staatsbosbeheer medio jaren zestig met een serie recreatieonderzoeken. Deze onderzoeken waren gericht op het verzameen en interpreteren van sociaawetenschappeijke onderzoeksgegevens (op beschrijvend, ex porerend, verkarend en toetsend niveau) gericht op sociae kenmerken, verkeers en recreatiegedrag, behoeften en wensen e.d. van bezoekers en potentiëe bezoekers van bossen en natuurgebieden. Bij het onderzoek wordt bijzondere aandacht besteed aan de wijze waarop voorzieningen t.b.v. de openuchtrecreatie functioneren en aan de reaties tussen recreatie enerzijds en natuur, andschap en bosbouw anderzijds. Zuk onderzoek kan aan een recreatieobject gebonden zijn (boswachterij, natuurreservaat, speevijver, dagcamping, e.d.) of vergeijkenderwijs c.q. steekproefsgewijs in meerdere objecten of herkomstgebieden van de recreant (woonpaatsen, regio's e.d.). Het onderzoeksmateriaa wordt verza med via persoonsenquêtes (zowe mondeing as schrifteijk), gedragsobservaties en teingen a dan niet in experimentee situaties. Aanvankeijk ag het accent op de objectgebonden onderzoeken, dit vanwege het feit dat deze onderzoeken vrij direct konden worden toegepast voor het opossen van een specifieke ocatiegebonden beheersprobeem. Naar geang de discussie over de ontwikkeing van de ruimteijke aspecten van het bosbouwbeeid meer op de voorgrond kwam te staan ontstond een vraag naar criteria aangaande recreatieve functies van bestaande en nog te situeren bossen. Dit betekende dat een nieuw eement aan het onderzoek werd toegevoegd nameijk onderzoek naar keuzemogeijkheden van het pubiek uit zowe meerdere 157

3 _ n bosrecreatiesituaties as uit verschiende typen recreatiesituaties waar het bos er een van is. Voor dergeijke onderzoeken moet bij voorkeur worden uitgegaan van de herkomstgebieden van het pubiek. Derhave werden door het Staatsbosbeheer enkee onderzoeken uitgevoerd via het midde van de enquête aan huis. Aanvankeijk geschiedde dit op provinciaa niveau ater op andeijk niveau. De vraagsteing had voora betrekking op het vergroten van inzicht omtrent de demografische en sociaaeconomische factoren, asmede tijd en afstandskenmerken van bezoekers aan bossen, en hun activiteiten en preferenties voor recreatieve voorzieningen op een meer agemeen niveau. Voorts kon ook de nonparticipatie worden gemeten asmede de redenen hiervoor. Enkee resutaten van andeijk en provinciaa onderzoek De betekenis van bosrecreatie In het gehee van openuchtrecreatieactiviteiten is het beang van bosrecreatie onmiskenbaar. Uit de andeijke enquête bijkt dat gemeten over een hee jaar gemidded 7% van de Nederandse huishoudens op zondag naar het bos of een ander natuurgebied gaat (zie tabe 1). In hoofdzaak gaat het om bos of bosachtige omgeving. Het zomergemiddede igt op 9% het wintergemiddede op bijna 6%. Enkee afzonderijke zondagen hebben uitschieters naar 1 1 en 12%. Met name komt dit in het najaar voor. Het gemidded deenamepercentage gemeten over een hee jaar aan verschiende vormen van natte recreatie igt ager dan het gemiddede deenamepercentage aan bosrecreatie. Voor een dee is dit te verkaren vanwege het aspect seizoensgevoeigheid, in feite de weersomstandigheden. Zo geven matige weersomstandigheden een toename in participatiegraad bij bosrecreatie, wandeen en activiteiten in de sportieve sfeer en bij natte recreatievormen is er sprake van afname. Bij secht weer neemt de participatiegraad aan ae recreatievormen af, waarbij opvat dat bosrecreatie met Tabe Deename aan diverse recreatievormen. Gem over 18 peidata. famiie bezoek 30,2 bosbezoek 72 zwemgeegenheid ' 3,7 watersport 1,3 vissen 1,3 rondrit met auto 66 rondrit met fiets 3,4 wandetocht 4,3 toeschouwer bij sport 3,7 sport beoefenen 4,O bezoek evenementen/attractiepunfen 2,7 niemand buiten woonpaats geweest 47,O anderszins 51 aanta onderzochte huishoudens N.B. gemidded zijn 1,2 antwoorden gegeven. Tabe 2 Recreatievormen en weertype (participatiegraad). Gemidded percentage over 18 peidata, weersomstandigheden goed matig secht famiiebezoek 30, 30,O 30,4 bosbezoek 8,O 9,8 4,9 zwemgeegenheid 7, 1,8 1,6 watersport 1,8 0,8 1, vissen 1,g 1,3 08 rondrit met auto 6,7 7, 62 rondrit met fiets 5,1 3,O 2,O wandetocht 4,3 63 3,O toeschouwer bij sport 3,7 4,7 3,O sport beoefenen 3,3 6,5 3,3 bezoek evenementenattractiepunten 2,s 2,6 3,O niemand buiten woonpaats geweest 43,4 45,2 51,7 anderszins 5,5, 4,8 5,O Aanta huishoudens per koom Tabe 3 Gemiddede waarderingsscore recreatieactiviteiten (periode meioktober).. i i 1 bosbezoek 2,68 bezoek aan strand, meren, zwembad e.d. 2,44 I maken van wandetocht 2,30 i rondrit fiets 2,22? rondrit per auto 1,91 bezoek aan famiie of kennissen 1,80 vissen 1,78 zeien, roeien, waterskiën 1,76, rondrit motor of bromfiets 1,73 toeschouwer sport 1,71 i g zef sport beoefenen 1,66 i aanta respondenten 902 I Een saiant detai is de gegeven waardering voor het famiiebezoek op zondag dat net as in het andeijk onderzoek ook in Drenthe het meeste voorkomt. "... i I f ' i L. J NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFi

4 bijna 5% nog een reatief hoge participatiegraad heeft (zie tabe 2). Het beang van recreatie in bossen, hier nog gebaseerd op aantasgegevens, kan beter worden aangegeven door het toekennen van waarderingscijfers. Bij een huisenquête in de provincie Drenthe is om een dergeijke waardering gevraagd. Het feit dat Drenthe een bosrijke provincie is kan enige invoed hebben gehad op de waarderingscijfers. Verwerking van het enquêtemateriaa op een schaa die oopt van de aagste waardering nu tot en met de hoogste waardering drie, geeft voor bosrecreatie een hoogste gemiddede waardering van 2,64. Mede as gevog van het feit dat het hee hoogseizoen in de onderzoeksperiode vie kregen ook vormen van natte recreatie een tameijk hoge gemiddede score mee van 2,44 (zie tabe 3). Recreatieactiviteiten in bossen en voorzieningen Recreatieactiviteiten in bossen worden onderscheiden naar vijf hoofdvor Hoofdvorm 1 toeren 2 wandeen 3 stationaire recreatie 4 natuurgerichte recreatie 5 sportieve recreatie men, ieder weer verdeed naar specifieke activiteiten, buiten beschouwing geaten vormen van verbijfsrecratie. De indeing ziet er as vogt uit: onderverdeing rondrit per auto rondrit per fiets of per bromfiets wandeen met de hond ZO maar wandeen wandetocht, tenminste 1 uur zitten, zonnen, uieren tent, windscherm opzetten recreatie aan speevijver recreatie op speeved, dagcamping bekijken en bestuderen fora, fauna fotograferen, fimen van natuur pukken, verzameen van panten, paddestoeen enof ander materiaa paardrijden trimmen Vervoer en afstandsgedrag Doorgaans wordt door 75% van de bosbezoekers de auto gebruikt, 1 1 % fietst en 10% oopt. Het openbaar vervoer tet nauweijks mee met bijna 2%. In de categorie overigen komen nog voor bromfiets en paard. In i/z%van de gevaen bereikt men het bos per boot. Ondanks het feit dat de auto vervoer over grote afstanden vergemakkeijkt bijkt dat 75% van de bosbezoekers bossen bezoekt binnen een straa van 25 km, hetgeen overeenkomt met ongeveer 38 km over de weg. De heft bepaat zich doorgaans tot bossen die binnen een straa van 12 km zijn geegen, hetgeen neerkomt op ongeveer 18 km. Opeiding, gezinskasse noch weertype zijn bepaend voor de af te eggen afstand. We bepaend is de bereikbaarheid van het bos. Zo bijkt ook dat recreanten in bosrijke gebieden gemidded minder ver rijden dan recreanten in reatief bosarme gebieden met name het westen van het and. Bij de eersten igt ook de bezoeksfrequentie hoger, zodat men kan concuderen dat afstand en bezoek negatief met ekaar samenhangen. i Speevijvers hebben een grote attractiewaarde. Een bosachtige omgeving is vanwege de beschutting functionee, doch niet strikt noodzakeijk. NEDERLANDS BOSBOUW TIJDSCHRIFr

5 Uit de gegevens van het andeijk onderzoek bijkt dat van de recreatieactiviteiten die vrij gereged worden beoefend, de wehaast kassieke vorm van bosrecreatie het wandeen het meest voorkomt. Beoefening van andere recreatievormen igt ongeveer geijk op 25%. Sportieve recreatievormen komen reatief minder voor (zie tabe 4). Wandeen betekent in vee gevaen dat een tocht wordt gemaakt van tenminste een uur. Van de bosbezoekers zegt 50% dit vrij regematig te doen. Natuurgerichte recreatie haat een reatief hoog deenamepercentage. Zoas bij de omschrijving van recreatieactiviteiten naar hoofdvormen is aangegeven, is bij natuurgerichte recreatie echter we sprake van een scaa aan uiteenopende activiteiten. Voor de verschiende recreatieactiviteiten zijn de ontsuitingsvoorzieningen verreweg het beangrijkst. Ongeveer 50% van de bosbezoekers vermedt expiciet parkeervoorzieningen, recreatiewegen, fiets en wandepaden te gebruiken, nog eens 19% zegt speciaa de uitgezette wanderoutes te gebruiken. Voorzieningen ten behoeve van stationaire recreatie wordt door 20% gebruikt en 3% gebruikt voorzieningen die zijn aangeegd voor sportieve vormen van recreatie zoas bijvoorbeed de trimbanen. Een voorziening ten behoeve van natuureducatie, as een natuurpad wordt door 14% gebruikt en een bezoekerscentrum door 3%. Tot zover enkee resutaten van het andeijk onderzoek naar bossen en andere natuurterreinen. Het onderzoek is uitgevoerd eind zeventiger jaren en bood gezien opzet en uitvoering van het vedwerk een meting op 18 peidata gespreid over een jaar waarbij op iedere datum een andere groep van zeshonderd huishoudens uit de Nederandse bevoking werd geïnterviewd garanties om een goed beed te krijgen van omvang en verschijningsvorm van openuchtrecreatie in het Nederandse bos op dat moment. De gedigheid van de uit dit onderzoek verkregen gegevens na ruim tien jaar staat uiteraard ter discussie. Uit de ge Tabe 4 Deename aan bosrecreatieactiviteiten. percentage per recreatievorm 1. toeren wandeen stationaire recreatie natuurgerichte recreatie sportieve recreatie 7 Gemidded aanta opgegeven recreatieactiviteiten 1,8. gevens van het dooropend onderzoeksprogramma van het Staatsbosbeheer bijkt niet dat de bosrecreatie zich opvaend aan het wijzigen is. Op hoofdpunten zoas bijvoorbeed omvang bosbezoek, vervoer, afstandsgedrag e.d. koppen de gegevens nog steeds. Het recreatieactiviteitenpatroon is zich we aan het wijzigen. Zo vat bijvoorbeed toename van sportieve recreatievormen te constateren, met name het trimmen. En er zijn nieuwe ontwikkeingen aan de gang m Boswachterij Drost: dagcamping angs recreatieweg waarvan op dit moment niet zeker is in hoeverre die zich gaan doorzetten. Een voorbeed is het verschijnse mountainbike. Derhave wordt actuaisering van de gegevens uit het andeijk onderzoek we noodzakeijk geacht. Proeven van een mogeijke inrichting van bossen voor recreatie Hetverdient een zekere voorkeur bossen zodanig in te richten dat er moge 160

6 ijkheden ontstaan voor meerdere recreatieactiviteiten tijdens de duur van één bosbezoek. Zeker gezien de kennis die er bestaat over het afstandsgedrag dient differentiatie in inrichting niet zozeer paats te vinden in grotere regio's maar vee meer op het keinschaige niveau van een gebied. Uit de beschikbare gegevens bijkt tevens dat er geen systematisch verband bestaat tussen voorkeuren voor intensieve recreatie, met name stationaire recreatievormen, en die voor extensieve recreatie zoas bijvoorbeed in vee gevaen het wandeen. Dat wi zeggen dat recreanten die bijvoorbeed sterk gericht zijn op voorzieningen ten behoeve van stationaire recreatie daarmee nog niet minder beang hechten dan anderen aan natuur en rust. Terwij rust en stitezoekers nog niet per definitie voorzieningen afwijzen. Echter het aanbod van voorzieningen voor stationaire recreatie eidt in de meeste gevaen tot concentratie van recreatie. Er kan dan geen sprake zijn van het vinden van rust en stite in de natuur. In de praktijk komt het er op neer dat recreanten die niet een zeer duideijke voorkeur hebben voor stationaire recreatie de zones die voor intensieve recreatie zijn ingericht gaan mijden en zich in hoofdzaak gaan beperken tot het bezoeken van zones die voor extensieve recreatie zijn ingericht., intensiefrecreatief gebied groot parkeerterrein aansuiting openbaar vervoer hertenkamp geasfateerde wanderoutes speepaats restaurants zonneweiden dagcamping spartevijver Voor deze niet onbeangrijke categorie recreanten kan de inrichting van de overgangszones met een semiintensieve inrichting de opossing brengen. Daarbij moet worden gedacht aan keinschaige recreatievoorzieningen zoas bijvoorbeed picknickpaatsen, wande en fietsroutes e.d. Er zou een continuüm van zones moeten ontstaan, opend van extensief naar intensief zoas in het vogende schema staat aangegeven. Differentiatie kan worden verkregen door voor een pakket voorzieningen te kiezen, die hetzij meer in de koom intensief hetzij meer in de koom extensief vat en smaer of breder is. Daarbij rekening houdend met de te verwachten recreatiedruk, de omvang van het gebied en de kwetsbaarheid van het gebied. Een en ander wordt hier schematisch' weergegeven. De voortgang van bosrecreatieonderzoek Naarmate bij de overheid het beheer van bossen organisatorisch op grote afstand wordt gested van het bosbouwnatuurbehoud en recreatiebeeid wordt het steeds beangrijker om expiciete kwaiteitscriteria te ontwikkeen t.a.v. houtproduktie, natuur en miieu en recreatiedoesteingen. Aangenomen mag worden dat beheerders van bossen de behoefte voeen om aanwending van overheidsgeden te verantwoorden en het i semiintensiefrecreatief extensiefrecreatief gebied gebied kein natuurpaden parkeerterrein kiosk bospaden natuurgerichte wanderoutes voorzieningen trimbanen geasfateerde picknickpaatsen recreatiewegen fietspaden fietspaden geasfatteerde (toerfietsers) (trimfietsers) ruiterpaden zonneweiden geen dagcamping bosbouwbeeid er beang aan hecht om de reaisering van de meervoudige doesteingen zoas die onder meer zijn neergeegd in het Meerjarenpan Bosbouw te toetsen. Bij programmering van onderzoek naar recreatieve functies van bossen za hiermee rekening moeten worden gehouden, in die zin dat onderzoek naar de recreatieve vraag atijd mogeijkheden moet bieden tot koppeing aan onderzoek naar panning en uitvoering van aan te eggen bosgebieden asmede het beheer van zowe nieuwe as bestaande bossen. Hiervan uitgaande zijn twee onderzoeksveden af te eiden. Een onderzoeksved dat zich specifiek richt op de recreatieve vraagzijde en een tweede ved dat betrekking heeft op sturing van recreatie in bossen, de recreatiezonering dan we afeiding van recreatie uit kwetsbare gebieden door midde van bossen. Onderzoeksved: de recreatieve vraag Onderzoek naar de recreatieve vraag op agemeen niveau via een zgn. huisenquête waarbij de omvang en betekenis van bosrecreatie t.o.v. andere vormen van recreatie kan worden onderzocht. Het is wenseijk dat de door het Staatsbosbeheer ingestede onderzoeken op provinciaa en andeijk niveau worden herhaad, ter actuaisering van de gegevens. Aanvuend hierop dient objectgericht onderzoek te worden voortgezet waarbij zo bijkt uit eerder gehouden onderzoek een brede pubiekseectie wordt bereikt. Onderzoek van dien aard is onder te verdeen in: 1 Metingen naar het gebruik van bossen 2 Verkarend onderzoek gebruik van bossen 3 Vormen van recreatie in bossen 4 Beeving van bossen ad. 1. Meting naar gebruikvan bossen via visuee teingen van aantaen bezoekers op geseecteerde dagen, meesta aangevud met een mechanische teing die zich over ange periodes uitstrekken. Dit kwantitatief gericht 161

7 1 Waarneming van boskenmerken die reevant zijn voor recreatie. 2 Effecten van beeidsinstrumenten op recreatiepanning en beheer (Bosbijdrage, Nationaa Park en projectprocedure OR). 3 Effecten van zoneringsmaatregeen en voorichting op houding en gedrag van recreanten. 4 Effecten van recreatie, met name op natuurwaarden. 5 Bedrijfskundige anayse van mogeijkheden om effectiviteit en efficiency van het recreatiebeheer te verhogen. Voor de noodzakeijke mutidiscipinaire aanpak zowe wat betreft onderzoeksved 1 en meer nog onderzoeksved 2 kan een onderzoeksinstituut as "De Dorschkamp" de nodige "knowhow" everen. Speuderbos, hooggewaardeerd door wan1 deaars. (Foto: Min. van Landbouw) onderzoek evert inzichten over recreatieve druk op, asmede op bezoekersaantaen gebaseerd inzicht over gebiedspreferenties binnen die bosgebieden. ad. 2. Verkarend onderzoek naar gebruik van bos en natuurgebieden, via enquête onderzoek. Dit onderzoek richt zich op samenhangen van recreatiegedrag met: a Agemene sociae kenmerken (evensfase, gezinssamensteing, opeiding, inkomen, autobezit, e.d.). b Agemene gebiedskenmerken (igging, gebiedstype, voorzieningenniveau e.d.). ad. 3. Vormen van recreatie in bossen, via waarneming en doorgaans beschrijvend onderzoek. Naast de meest voorkomende vormen van recreatie, wandeen en fietsen, neemt voora de recreatiesport in omvang toe. Voorts is bos een ideae okatie voor paardrijders, hondenuitaters e.d. ad. 4. Beeving van bossen, via enquêtes en met gebruikmaking van de evauatieve methoden zoas bijvoorbeed toepassing van fototesten inzicht verschaffen omtrent de effecten bodem, vegetatie en fauna op de recreatieve aantrekkeijkheid. Voora in gevaen dat nieuw bos wordt ontwikked of grote oppervakten in reatief korte tijd verjongd moeten worden is inzicht vereist in de bosgebieden die door bosbouwkundige maatregeen worden ontwikked. Onderzoeksved: het recreatieve aanbod Het bestaande of te verwachten recreatief functioneren van bossen is niet aeen te verkaren vanuit de vraagzijde, maar wordt eveneens beinvoed door (veranderingen in) het aanbod. Voor de aanbodzijde is het van beang, dat weiswaar bossen adequaat aansuiten op de vraag, maar dat ook de recreatieve aspecten worden afgewogen tegen andere functies (natuurwaarde, houtvoorziening e.d.) tevens dat het recreatieve beheer efficiënt wordt ingepast in de bedrijfsvoering. In dit verband za tekens afstemming moeten paatsvinden met onderzoekers op andere veden (bosbouw, ecoogie, bedrijfskunde, e.d.). Onderzoek van deze aard is onder te verdeen in: Literatuur Meees, M Bezoek aan bos en natuurgebieden. Een andeijk recreatieonderzoek, Bos en recreatie 12, Staatsbosbeheer, Utrecht. 145 p. Heytze, J. C Forest for outdoor recreation in The Netherands. Paper 8th Word Forestry Congress, Djakarta, 10 P. Heytze, J. C Criteria to be appied in the Quantitative appraisa and Statistica survey of the Roe of the Forest as a Recreationa area, Statistica office of European communities, Luxemburg. 41 P. Kroon, H. J. J Recreatieteingen in gebieden van het Staatsbosbeheer, onderzoeksmededeing nr. 33, Staatsbosbeheer, Utrecht. 186 p. De Recreatieve trek uit de regio naar Drentse bossen Afdeing Recreatieonderzoek, Bos en Recreatie 9, Staatsbosbeheer, Utrecht. 105 p. Meerjarenpan Bosbouw, Beeidsvoornemen Ministerie van Landbouw en Visserij, Den Haag. 60 p. De Nederandse Bosstatistiek, dee Centraa Bureau voor de Statistiek, Den Haag. Statistisch Zakboek Centraa Bureau voor de Statistiek, Den Haag. 162