l één uitzondering:, Gheraert Leeu, van wie niet die u zelf kunt waarnemen door de geëxposeer-

Transcriptie

1 TIDINCEVANDIECOUDE R.E.Q. Ekkart Tentoonsteingenvan Nederandse incunabeen minder dan veertien drukken werden getoond. of wiegedrukken ziin geen aedaags verschijn- De in 1960 in Den Haag en Brusse geëxposeerse. TentoonsteingenÖver het werk van sechts de keurcoectie Rosenwad van oude -Nederéén 15de-eeuwse drukker zijn nog zedzamer. In andse drukken omvatte 9 1 boeken uit de 15de vee gevaen zouden dergeijke exposities ook eeuw, waarvan er negentien door Leeu waren aeen interessant zijn voor de vakman, maar bij gedrukt. Die waardering bijkt ook in een inter- \ de Goudse drukker Gheraert Leeu is dat anders. nationaa verband. In 1963 werd in Londen de Leeu kwam nu precies 500 jaar geeden om nog atijdegendarische tentoonsteing Printing het even, toen in december 1492 zijn ettersnij- and the Mind of Maiz met een seectie van 194 der Henrci van Symmen hem bij een woorden- hoogtepunten van de Europese en Amerikaanse wisseing een ceyn steecxken gaf in zijn boekdrukkunst van de 15de tot de 20ste eeuw hooft, een verwonding waaraan de drukker gehouden. Onder de 45 getoonde incunabeen \ binnen enkee dagen overeed. Dat was het vindt men sechts twee Nederandse boeken, de einde van een drukkersoopbaan van vijftien in 1484 verschenen Ovidius van de beroemde jaar, waarin vee boeken verschenen waren. Er Brugse drukker Coard Mansion en de Diaogus zijn, met inbegrip van de herdrukken,:nog zo n Creaturawn,~ in 1480 door Gheraert Leeu,in 230 uitgaven aanwijsbaar, maar er moeten er Gouda gedrukt. De concusie mag zijn dat Leeu ongetwijfed meer geweest,zijn, waarvan thans beschouwd kan worden as één van de beanggeen exemparen meer bekend zijn. Leeu was rijkste vroege drukkers uit de Nederanden, een niet de eerste drukker in de Nederanden en drukker overigens aan wiens werk ondanks een onder de vroege Nederandse drukkers behoort a enige tientaen jaren geeden verschenen hij zefs niet bij de eerste tien. In de jaren vanaf aeraardigst boekje van Mej. Kronenburg nog 1473 was er sprake van een ware exposie op vee te weinig aandacht is besteed. het gebied van de boekdrukkunst. In dat jaar De hier uitgesproken waardering voor het verschenen de eerste met osse etters gedrukte werk van Gheraert Leeu is niet aeen gebaseerd boeken bij Keteaar en Leempt in Utrecht in de op de seectie van vroegere tentoonsteingen. In noordeijke Nederandse gewesten en bij Dirck de tien jaar dat ik bij het Rijksmuseum Meer- Mat-tens in Aast in de zuideijke,gewesten. manno-westreenianum werkte had ik het voor- Voora in de Zuideijke Nederanden vond een recht de vee honderden daar aanwezige incunasnee verspreiding van de nieuwe,techniek been, die de meeste mensen sechts nu en dan paats, met name in Leuven, Brugge en Brusse, op een tentoonsteing in een vitrine kunnen maar vanaf 1477 deden òok de Noordeijke bewonderen, regematig in de hand te mogen en Nederanden voop mee, beginnend met de moeten nemen. In de kasten van het museum steden Deft, Gouda en Deventer, Beangrijker bevinden zich niet minder dan 34 drukken van dan Leeu s gedeede tweede paats in de chrono- Leeu uit zijn Goudse en Antwerpse jaren, somogische vogorde van Noordnederandse druk- mige zefs in meer exemparen. Bij een zo in- \ kers is de betekenis die kan worden toegekend tensieve omgang met boeken kweekt men vooraan zijn werk uit de Goudse jaren ( ) iefdes voor sommige drukkers en hun werken en aandat uit de daarop vogende Antwerpse naast, om eerijk te zijn, gevoeens van onbewojaren ( ). Die betekenis wordt duide- genheid voor andere. Wenu, bij mij is Leeu ijk aan de hand van enige vroegere tentoonste- onmiskenbaar gaan behoren tot de vooriefdes. ingen, Ik wi trachten daarvoor enkee oorzaken aan te ~\. In 1973 werd er in Brusse een expositie wijzen. Daar is aereerst het aspect dat in de georganiseerd ter geegenheid van de 500ste voortreffeijke cataogus bij de vandaag startenverjaardag van de Nederandse boekdrukkunst, de tentoonsteing terecht vee aandacht heeft waarbij ongeveer 200 incunabeen, 10% van de gekregen: de cutuurhistorische betekenis van circa 2000 nog bekende drukken, werden getoond. Vee drukkers waren vertegenwoordigd Leeu, zijn beangrijke en originee uitgeversfonds met zovee Nederandstaige teksten, zijn met één of enkee boeken, zeer beangrijke ro as ondernemer en zijn reaties met andere drukkers met we zes tot negen werken. Er was drukkers. Daarnaast echter zijn er de aspecten één uitzondering:, Gheraert Leeu, van wie niet die u zef kunt waarnemen door de geëxposeer- 40

2 de boeken goed te bekijken. Aereerst de kwai- verwerven as onderdee van een pakketje boeteit: het is geen kakkeoos recht-toe-recht-aan ken, waarvoor hij niet meer dan zeven guden drukwerk, maar aat een sterk typografisch neertede! gevoe zien, onder andere zichtbaar in de ont- Hoe gezocht de drukken van Gheraert Leeu wikkeing van het ettergebruik en in de bad- nog steeds zijn bijkt uit een zeer recent voorspieges. Er is in het werk van Leen ook sprake beed. Twee dagen geeden kocht de Haagse van een sterke afwisseing in formaat: hij maak- Koninkijke Bibiotheek op een veiing in New te grote boeken, maar werkte daarnaast as York Leeu s aatste, posthuum verschenen eerste in de Nederanden ook op zeer kein uitgave, de Engese kronieken, waarvan sechts formaat. Een niet te verwaarozen factor zijn een tienta exemparen bekend is. De aatste echter ook de iustraties in houtsnede, die hij keer dat één van die exemparen op de markt vanaf 1480 op grote schaa in zijn boeken heeft was, was a meer dan dertig jaar geeden. De opgenomen en waarbij hij ontwerpers en hout- zedzaamheid van dit begerenswaardige werk snijders van formaat heeft ingeschaked. We eidde ertoe dat de Koninkijke Bibiotheek kunnen Gheraert Leeu daarom beschouwen as besoot deze aatste kans aan te grijpen en daaréén van de pioniers van het geïustreerde boek bij tegen haar eigen reges in voor ief nam dat in de Nederanden. het ter veiing aangeboden exempaar niet com- De waardering voor het werk van de Goudse peet is. drukker is niet van vandaag of gisteren. Ik ver- Treffender dan enige ater auteur het onder tede u a over de rijke verzameing incunabeen woorden heeft kunnen brengen, is de nagedachin het Rijksmuseum Meermanno-Westreeni- tenis van Leeu geëerd met de Oudengese tekst naum, een coectie die in de eerste heft van de in het coofon van diezefde in 1493 verschenen 19de eeuw bijeengebracht werd door de stichter Engese kronieken: Enprentyd in the Duchy of van het museum, W.H. J. baron van Westreenen Braband in the twone of Andewarpe In the yere van Tieandt, Ik heb indertijd met behup van of owr ord fourteen hundred ninety three By de kasboeken van Van Westreenen een onder- Maistir Gerard de eew, a man of grete wysedozoek gedaan naar de manier waarop hij zijn me in a1 maner of kunnyng: whych nowe is meer dan 1250 verschiende wiegedrukken come from yfe unto the deth, which is grete bijeengebracht heeft; bij die ruim 1250 boeken harme for many a poure man. vinden we, nog afgezien van de bokboeken en Gaarne spreek ik de hoop uit dat de nu, 500 dergeijke drukken, zo n 210 Nederandse edi- jaar ater georganiseerde tentoonsteing van het ties, nog te vermeerderen met circa 55 tweede, in Gouda gemaakte werk van Gheraert Leeu derde of zefs vierde exemparen van dezefde veen vertrouwd za maken met deze eerste edities, soms trouwens varianten ervan. Van Goudse boekdrukker en dat tentoonsteing en ruim tweederde van de Nederandse incunabe- symposium aaneiding zuen geven tot een en kon ik de aankoopvermeding achterhaen en breder onderzoek naar zijn werk as aanzet voor daarbij beek dat Van Westreenen daarvoor een grote monografie die deze beangrijke figemidded f 10,50 had betaad. Het echte ge- guur uit het vereden ten voe verdient. middede igt waarschijnijk wat ager, want de niet met behup van de kasboeken teruggevonden boeken zijn waarschijnijk voora in niet nader gespecificeerde partijen gekocht, waarbij de gemiddede prijs per boek vaak sechts enkee kwartjes tot een guden bedroeg. Tegenover die gemiddede prijs van hoogstens f 10,50 voor een Nederandse incunabe staat een gemiddede van f 26,- voor een Itaiaanse wiegedruk. Sechts voor veertien vroege Nederandse drukken heeft Van Westreenen meer dan twintig guden betaad en de heft daarvan, zeven, wordt gevormd door boeken van Gheraert Leeu, in prijs opopend tot f 34,-. Dit vormt een duideijk bewijs dat het werk van Leeu ook toen a aan de prijs was en dat de verzameaar bereid was bedragen, die toen as hoog beschouwd werden, ervoor te betaen. En dan te bedenken dat hij in 1823 ook nog het geuk had één van zijn edities van de Diao,qus Creaturarum te Drukkersmerk IWI Gheraerf Leeu.

3

4 Pagina uit Vanden seven sacramenten. Het sacrament van de doop (1484). 43

5 Naar aaneiding van de studiedag over Gheraert Leeu op 5 februari 1993 te Gouda wordt ook een bunde uitgebracht, die omstreeks 30 juni za verschijnen, en we as nr, 23 in de reeks van De Oudheidkundige Kring Die Goude. Deze bunde za naast de bijdragen van de studiedag nog een zesta artikeen over facetten van het werk van Leeu bevatten. Onder enig voorbehoud is de inhoud van de bunde as vogt: W. Heiitinrr. Het fonds van Gheraert Leeu: een kwantiiatieve anayse. Leeus produktie (Gouda en Antwerpen) omvat ruim tweehonderd uitgaven, ongeveer tien procent van het totaa aan Nederandse incunabeen. Voor het doen van agemene uitspraken over de aard van zijn werk is het van beang zijn produktie zo nauwkeurig mogeijk te meten. A.B. Lem, Gheraert Leeu en zijn coega Peter van Os, Leeu onderhied zakeijke betrekkin- L. Heinga - Querido, De betekenis van gen met verschiende andere drukkers. Wat was Gheraert Leeu in de geschiedenis van de vroege boekdrukkunst. de aard van zijn reatie met de Zwose drukker Peter van Os? K. Goudriaan, Hoand in de tijd van Leeu. Een schets van de situatie in Hoand omstreeks 1477 vanuit de aanname dat Leeu aereerst voor Hoands pubiek werkte. F.J.H. de Bree, Gheraert Leeu as drukker van Nederands verhaend proza. Lering en vermaak in drukken uit de Goudse periode, met name de Histor-ie der VII wijse mannen van Romen. Wat bepaade de Leeus keuze van teksten, en aan wek pubiek dacht hij daarbij? J.J. van Mooenbroek, Dat Eden ende die passie ons Heren Jhesu Christi: een bestseer uit het fonds van Gheraert Leeu in vijftiende-eeuwse context. Tekstgeschiedenis en spirituee achtergrond van een devotionee werk uit Leeus fonds. B.A. Rosier, Gheraert Leeus iustraties bij het even van Jezus. In Dat iden ende die passie en in Devote ghetiden gebruikt Leeu een reeks van 68 iustraties. Onderzoek naar de verwantschap van deze reeks met enkee (vrij we) geijktijdige reeksen. J.A. Schippers, Het beoogde pubiek van de Diaogus creaturarum en de Twispraec de creaturen. Op weke ezers richtte Leeu zich met dit succesvoe fabeboek? In weke mate heeft hij zich bij de keuze van dit werk door de geesteijkheid aten adviseren? G. van Thienen, Leeu as grootverbruiker van papier. Anayse van watermerken in exemparen van Leeus drukken evert aanwiizingen on over het funictioneren van zijn werkpaats. - C.H.P.M. Iimans. :, Het Kattendijke-manuscript: produkt van een drukkerswerkpaats?. Recent kwam uit een particuiere coectie een boek tevoorschijn dat*handsc :hrifteiike en gedrukte deen combineert. Er zijn aanwijzingen dat dit boek een functie heeft gehad in een Goudse drukkerswerkpaats. A.M.J. van Buuren, Van die gheestei ;jke kintscheyt Jhesu ghemoraziseeret :Met het drukken van devotionee werken ging Leeu ook in zijn Antwerpse periode door. Een interessante tekst is het aegorische werkje Van die gheesteijke kintscheijt, dat in deze bijdrage wordt geanay-