Leren over biotechnologie

Transcriptie

1 Ler over iotechnologie Besluit iotechnologie ij dier als arranget voor aatschappelijk ler Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Meijer, Pikker, Schiffelers Van der Spek zijn all verond aan de Utrechtse School voor Bestuurs Organisatiewetschap. Bro is hoofd van de afdeling Technology Assesst van het Rathau Instituut. 1 Correspondtiegegevs: Alert Meijer Bijlhouwerstraat ZC Utrecht Tel E-ail: a.j.eijer@uu.nl Savatting Toepassing van iotechnologie ij dier roept orele dilea s op vraagt o aatschappelijke afsprak. Welke toepassing is onder welke ostandighed geoorloofd? De technologische ethische coplexiteit van iotechnologie eoeilijkt echter het ak van dergelijke afsprak. De inister van Landouw heeft et het Besluit iotechnologie ij dier e arranget gecreëerd o aatschappelijk ler over iotechnologie ogelijk te ak. Heeft dit gewerkt? E evaluatieve studie toont aan dat er in inhoudelijke zin nauwelijks is geleerd: posities rak gefixeerd tegstanders estrijd elkaar in e juridisch discours. Juridisering eleert leerprocess, aar iedt wel de ogelijkheid o e gepolariseerd deat inn institutionele kaders te voer. 1. Introductie 2 Coplexe ostred technologieën plaats westerse saleving voor estuurlijke noratieve vrag (Perrow 1984). Op welke anier oet de toepassing van nanotechnologie word gereguleerd? Onder welke voorwaard ag getische anipulatie plaatsvind? Hoe kan word ogegaan et kernergie? Vaak staan aterialistische waardoriëntaties, waarin het acct ligt op de econoische voordel, postaterialistische waardoriëntaties, waarin de schade voor s ilieu wordt adrukt, tegover elkaar (Inglehart 1977). De verschill van inzicht die door oderne technologieën word opgeroep zijn oeilijk te reguler: door de nieuwheid van de prole is niet precies helder waarover van ing verschilt. Wel is duidelijk dát de ostred technologieën e grote ipact op westerse saleving he daaro oet anier word gevond o als saleving et deze technologieën o te gaan. E anier o et de coinatie van ostredheid, onduidelijkheid e grote ipact van dergelijke technologieën o te gaan is het creër van e arranget waarin (tijdelijke) regulering sa gaat et e poging o eer helderheid te creër. Dit sluit aan op oderne ideeën over e counicatieve adering van wet- regelgeving waarij op nor in dialoog et juridische, politieke aatschappelijke partners word uitgewerkt (Witteve Van Klink 2002, 193). Volgs Witteve Van Klink (2002, 190) past 155

2 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie e dergelijke adering ij de volgde situatie: (1) de wetgever heeft onvoldode knis over e epaald, technisch ingewikkeld onderwerp in huis o zelf gedetailleerde regels op te stell; (2) de te reguler aterie laat zich niet in algee ter vatt op grond van conceptuele coplexiteit; (3) de aterie is in ideologisch opzicht erg elad. De overheid kan dan e counicative fraework creër waarin kan word gezocht naar ogelijke oplossing voor aatschappelijke prole (Witteve Van Klink 2002, 194). E pulieke uitwisseling van argut in de vor van e aatschappelijk deat kan ijdrag aan het verkrijg van helderheid het invull van op nor. De coplexiteit van de technologieën aakt e deat echter lastig. Wetschappelijke, politieke, aatschappelijke noratieve vrag zijn in hoge ate et elkaar verwev. Er wordt daaro wel gesprok over e post-noral scice discourse (Ravetz 1996; Lukes 1999). Traditionele scheiding tuss wetschap politiek pass niet eer ij de vrag die nieuwe technologieën oproep. Ogang et dergelijke ontwikkeling vraagt nieuwe anier o de grz tuss wetschap politieke elang te verkn o wetschappers vertegwoordigers van aatschappelijke groepering et elkaar te lat deatter (zie ook: Jasanoff 1990; Hoppe 2002). E technologie of eter: groep van technologieën die ostred coplex is daardoor leidt tot aatschappelijke vrag is iotechnologie ij dier (Baark Jaeson 1990; Rudolph McIntire 1996; Mehta Gair 2001). Bestudering van aatschappelijke process rondo de ontwikkeling introductie van deze technologie kan ons inzicht in het post-noral scice discourse vergrot. E concreet vooreeld kan de ostredheid coplexiteit illustrer. E wetschapper dit e aanvraag in voor de ontwikkeling van gsyste in transge uiz. Het experit dit ij te drag aan de ontwikkeling van ethod o varks geschikt te ak als orgaandonor voor de s. Dit onderzoek is wetschappelijk aatschappelijk van elang, odat door het ontwikkel van xotransplantatie als techniek wellicht op terijn het tekort aan donororgan kan word opgehev. Bij deze ontwikkeling kunn echter ook elangrijke vrag word gesteld. Di varks wel op deze wijze ondergeschikt te word geaakt aan de elang van s? Tast dergelijke toepassing de integriteit van dier op ontoelaatare wijze aan? Deze specifieke vooreeld illustrer e redere tegstelling. Biotechnologie ij dier iedt volgs vel grote voordel op het geied van econoie, gezondheid ilieu, aar volgs ander leidt dit tot praktijk die risicovol zijn voor s dier (Mehta Gair 2001; Shiva Moser 1995). Voorstanders van het verricht van iotechnologische handeling ij dier zijn et nae te vind ij universiteit edrijv. Vergunningaanvragers afkostig van universiteit will ijdrag aan de stand van de wetschap zijn van ing dat de toepassing aatschappelijk wselijke effect he. Ook vergunningaanvragers van edrijv adrukk de aatschappelijk wselijke effect wijz daarnaast op econoische voordel internationale concurrtie. Tegstanders van toepassing van iotechnologie zijn et nae te vind onder dierescherers in de ilieueweging. Zij adrukk de risico s van dergelijke handeling wijz op het lijd van dier de aantasting van de integriteit van het dier. Ook verschillde religieuze groep zijn tegstanders adrukk de onschdaarheid van het lev. De aatschappelijke tegstelling rondo toepassing van iotechnologie ij dier zijn oeilijk oplosaar. Vanaf 1989 is iotechnologie ij dier e politiek elad onderwerp dat diverse al in het parlet ediscussieerd wordt. Met nae de productie van transge runder door het Leidse edrijf Ge Pharing, in sawerking et de Dist Landouwkundig Onderzoek van het inisterie van LNV, roept in het parlet veel vrag op (Bro 1997). Op initiatief van de Tweede Kaer wordt in de Gezondheids- Welzijnwet voor Dier de ogelijkheid gecreëerd o via e vergunningstelsel iotechnologische handeling et dier case-y-case te eoordel. 3 In 1997 is deze ogelijkheid door iddel van het Besluit Biotechnologie ij Dier geëffectueerd. Het Besluit estaat uit e procedure voor het vrag van toesteing voor het verricht van iotechnologische handeling ij dier. De procedure houdt in dat aanvrag voor het verricht van iotechnologische handeling word getoetst door e coissie van experts. 156

3 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie Bovdi kan er e opare zitting plaatsvind waarin elanghed elangstelld aan de experts vrag kunn stell over de geplande toepassing. Na estudering van de aanvraag na de zitting geeft de coissie e advies aan de inister van LNV. Deze kan dan toesteing verl voor de handeling. Het Besluit iotechnologie ij dier gaat niet alle over het juridisch-estuurlijk eslecht van conflict. E elangrijk uitgangspunt is dat dit arranget zou kunn ijdrag aan aatschappelijke leerprocess. In de nota van toelichting staat eschrev dat het arranget oet leid tot e opheldering versterking van de orele positie van het dier t opzichte van de opkode iotechnologie tot e vroegtijdige signalering, forulering eoordeling van proleatische ontwikkeling. Ook staat in de toelichting dat de toetsing ateriaal oet oplever voor de confrontatie van opvatting die in onze plurifore saleving lev voor de pulieke discussie hierover. In ter van Heclo (1974) gaat het hierij niet zozeer o e gezaghed oordeel aar over gezalijk puzzel : hoe kunn er goede oplossing word gevond voor de ogang et coplexe aatschappelijke vraagstukk? In het geval van iotechnologie ij dier zou het dan et nae oet gaan o ethische standaard procedures waar de verschillde partij zich in kunn vind: opheldering van de orele positie van het dier. Het Besluit iotechnologie ij dier (BBD) is in 1997 ingegaan dit is in 2005 door ons geëvalueerd. We he hierij specifiek aandacht esteed aan de vraag of het arranget heeft ijgedrag aan het geeschappelijk inzicht in dit coplexe vraagstuk. Op asis van de resultat van deze evaluatie eantwoord we in dit artikel de volgde vraag: heeft het BBD gewerkt als arranget voor aatschappelijk ler? De eantwoording van deze vraag is niet alle relevant voor iotechnologie ij dier, aar ook voor andere nieuwe technologieën (zoals de nanotechnologie). Het BBD is e ooi vooreeld van e poging o aatschappelijk ler rond coplexe ostred technologieën vor te gev. Als het arranget goed werkt, dan zou het wellicht ook voor andere vraagstukk kunn word ingezet. 2. Besluit iotechnologie ij dier Het Besluit iotechnologie ij dier is op 1 april 1997 in werking getred vanaf dat ot is het verod o getisch ateriaal van dier te wijzig iotechnologische handeling ij e dier of eryo toe te pass, tzij e vergunning is verled door de inister van Landouw, Natuur Voedselkwaliteit (LNV). 4 Hoe steekt deze juridische regeling in elkaar? Door iddel van e aanvraagforulier kan ij de inister van LNV e vergunningaanvraag ingedid word. De inister stuurt de aanvraag door naar e door haar ingestelde expertcoissie, de Coissie Biotechnologie ij Dier (CBD), voor advies. De Coissie esluit ij eerderheid van ste over de richting van het advies. Op asis van het advies van de Coissie aakt de inister e ontwerpesluit. In deze eschikking is ook het advies van het Coissie opgo. Dit ontwerpesluit wordt ter inzage ter eschikking gesteld de ogelijkheid tot het schriftelijk indi van edking wordt via landelijke edia ekdgeaakt. Bij voldode elangstelling wordt e hoorzitting gehoud. De hoorzitting wordt voorgezet door de atelijk secretaris van de Coissie. Tevs is iniaal e lid van de Coissie aanwezig wordt ook de vergunningaanvrager uitgodigd o van gedacht te wissel over de aanvraag. Indi er e hoorzitting heeft plaatsgevond /of er schriftelijke edking zijn ingedid, vraagt de inister de Coissie o e tweede advies. De Coissie geeft reacties op evtuele edking stelt desgewst e nieuw advies op. Op asis hiervan kot de inister tot e definitief esluit. Vanwege de ctrale plaats van de Coissie in de procedure zijn in het Besluit e aantal randvoorwaard vastgelegd. De elangrijkste word hier aangestipt. De Coissie estaat uit neg led. Naast de voorzitter zijn deskundig op het terrein van de ethiek, aatschappijwetschapp, edische of dierlijke iotechnologie, proefdierkunde, ethologie, diergeeskunde of zoötechniek de huane edische wetschapp vertegwoordigd. E lid wordt oed op voordracht van de Coissie Getische Modificatie (COGEM). Daarnaast zijn e secretaris e adjunct-secretaris toegevoegd. Vergadering van de Coissie 157

4 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie zijn niet opaar. Atar van etrokk inisteries kunn de vergadering ijwon als toehoorder. Elk jaar doet de Coissie schriftelijk verslag van haar werkzaahed aan de inister. Het jaarverslag wordt toegezond aan de Stat- Geraal. Sinds 1997 heeft de Coissie ongeveer tweehonderd adviez uitgeracht. Toetsing door de Coissie Biotechnologie ij Dier De Coissie Biotechnologie ij Dier aakt e afweging tuss erzijds het doel van e onderzoek waarvoor iotechnologische handeling ij dier nodig word geacht, aan de andere kant de iddel die daarvoor volgs de onderzoekers ingezet di te word. Dat doel dit op te weg teg de inreuk op het lev van de dier. Deze inreuk wordt door de Coissie oed in ter van gezondheid, welzijn, integriteit van de etrokk dier. Zo wordt door de Coissie dus eerst gekek naar het doel van e onderzoek. Als dit voldode waardevol wordt geacht, wordt gekek naar evtuele alternatiev. Indi ge alternatiev eschikaar zijn, dus iotechnologische handeling ij dier in aanerking ko, wordt gekek naar de gevolg voor de etreffde dier in ter van gezondheid, welzijn, integriteit. Hoe verloopt de uitvoering van de regeling in de praktijk? De uitvoering van de BBD etreft e interactie tuss aanvragers van vergunning actor die edking uit. De aanvragers van vergunning zijn veelal universitaire onderzoekers zij gev steeds aan dat de toepassing past inn fundateel wetschappelijk onderzoek. Het gaat hierij et nae o io-edisch diergeeskundig onderzoek. Het aantal aanvragers vanuit het edrijfslev is zeer eperkt. Deg die zich ker teg de toepassing van iotechnologie ij dier zijn et nae groepering gericht op de eschering van de positie van het dier zoals Proefdiervrij de Diereschering. De edkers estrijd veelal dat de experit daadwerkelijk nodig zijn adrukk dat knis ook op andere anier kan word ontwikkeld. Het aantal deelneers aan de hoorzitting is eperkt (in de eginperiode 10-20, later eestal inder dan 10). Vanwege gerek aan elangstelling vond niet alle hoorzitting doorgang. Deelneers zijn vertegwoordigers van de eerder goede aatschappelijke organisaties e eperkt aantal individuele urgers. Odat de oprgst van de hoorzitting eperkt is, heeft de inister in 2000 aan de Kaer voorgesteld de procedure tot vergunningverling te wijzig door de hoorzitting af te schaff. Hij stelt voor o in de plaats daarvan halfjaarlijkse discussieijekost te organiser waarin in eer algee zin over de verlede vergunning het daaraan t grondslag liggde eleid gesprok kan word. 5 Er heeft ge wijziging van de vergunningprocedure plaatsgehad, aar er zijn in de periode wel vier discussieijekost georganiseerd. De discussieijekost iotechnologie ij dier hadd als doel o de deelnae aan de discussie over de ethische aanvaardaarheid van iotechnologie ij dier te verred e ijdrage te lever aan de ingsvoring oordeelsvoring over ethische aanvaardaarheid van iotechnologie ij dier. Daaree kunn de discussieijekost word gezi als e anier o nieuwe ogelijkhed te creër o gezalijk te ler. Er is dus e groot aantal activiteit onderno o in interacties tuss verschillde actor te ko tot verdieping van inzicht inzake orele dilea s posities etreffde iotechnologie ij dier. M zou kunn sprek van e counicatieve uitwerking van regelgeving. Voordat we overgaan tot e eschrijving van de effect van deze activiteit zull we eerst ingaan op de vraag wat dit te word verstaan onder aatschappelijk ler. 3. Maatschappelijk ler Maatschappelijk ler etreft het ler tuss verschillde etrokk in e eleidssector. Daarij staat niet alle het ler van overhed ctraal, aar gaat het ook o leerprocess ij andere stakeholders, zoals edrijv aatschappelijke organisaties. Het is e hoger aggregatiiveau dan het ler op individueel of organisatiiveau (zie figuur 1). 158

5 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie Figuur 1 Deze vor van ler kunn we goed egrijp teg de achtergrond van het ideaal van e delieratieve deocratie. Als in aatschappelijke esluitvoring wordt gestreefd naar geïnforeerde participatie van etrokk, dan he aatschappelijke leerprocess tot doel o de kwaliteit van die participatie te verhog. Door e inhoudelijk gesprek op gang te rg tuss etrokk aatschappelijke actor over ijvooreeld dierlijke iotechnologie wordt er naar gestreefd o het egrip van de vrag, prole doel van deze technologie te vergrot. Maatschappelijk ler heeft dan tot doel dat de verschillde aatschappelijke groepering erzijds de knis van het proleeveld vergrot anderzijds knis opdo van de perspectiev van ander. O aatschappelijke leerprocess theoretisch te duid kan geruik word geaakt van de uitgereide literatuur over eleidsler ler in organisaties (Hall 1993; Saatier 1987; Argyris Schön 1978; Huer 1991). Hierij will we overigs de felle deatt over het precieze karakter van ler verijd juist de veelzijdigheid van ler leerprocess ctraal stell. Twee indeling uit de literatuur stell we ctraal. Veel theorieën ak e onderscheid tuss e innperspectief e uitperspectief op ler. E innperspectief gaat over de vraag of e actor zelf vindt dat hij/zij heeft geleerd, e uitperspectief etreft de uiterlijk waarneeare aspect van ler (et nae e verandering in gedrag). In het uitperspectief valt e verder onderscheid te ak. In de eeste theorieën over ler wordt e onderscheid geaakt tuss oppervlakkig ler diepgravd ler. Bij oppervlakkig ler gaat het o relatief evoudige aanpassing in gedraging tred ge verandering op in de overtuiging van actor of de inrichting van de organisatie of process. Diepgravd ler, daarteg, leidt juist wel tot fundatele aanpassing hiervan. O aatschappelijk ler in onze evaluatie goed in kaart te rg, zijn wij uitgegaan van ovstaande twee elangrijke onderscheiding in ler. T eerste he we e onderscheid geaakt tuss de eig percepties van ler (innperspectief) ler als gedragsverandering (uitperspectief) (zie Jolly 2003, 39-45). Het elang van dit onderscheid is dat we ij de epaling of e aatschappelijk leerproces is opgetred niet alle kijk of etrokk zich anders gedrag, aar ook of zij ervar dat zij, doordat ze iets geleerd he, vanuit e veranderde cognitie handel (eer knis van zak, etere knis over andere etrokk, etc.). Dergelijke leerprocess leid tot verandering in etekisgeving van actor (Ford Ogilvie 1996). Wanneer wordt gekek naar ler als gedragsverandering, kan e verdere onderverdeling word geaakt tuss oppervlakkige diepgravde verandering. Zoals we eerder operkt wordt dit onderscheid door vele auteurs geaakt. Argyris Schön (1978) he e onderscheid geaakt tuss eerstegraads (single-loop) tweedegraads (doule-loop) ler. Bij eerstegraads ler gaat het o e ijstelling toepassing van (gedeelde) procedures. De procedures context als zodanig staan niet echt ter discussie, alle de wijze waarop deze word toegepast wordt aangepast. Bij tweedegraads ler, daarteg, word ook procedures context ijgesteld ontwikkeld. Argyris Schön sprek daarnaast nog over deutero-ler: ler o (eerstegraads tweegraads) te ler. Deze vor van ler lat we in het onderzoek uit eschouwing (aar wellicht levert deze pulicatie daar wel e ijdrage aan). Op asis van deze onderscheiding kunn we in dit onderzoek de volgde vor van ler onderscheid: 1. Percepties van ler. In deze vor van ler staat de vraag ctraal of etrokk vind dat er is geleerd. Daarij hoeft ler niet te he geleid tot verandering in gedrag, aar kan dit zich eperk tot e verandering in cognities. 2. Eerstegraads ler. Bij eerstegraads ler vindt er e ijstelling plaats van de toepassing van procedures op asis van leerervaring. De procedures zelf word niet veranderd. Bij deze vor 159

6 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie van ler staat het kader niet ter discussie. Badrukt dit te word dat hierij wel sprake is van e gedragsverandering. 3. Tweedegraads ler. Bij tweedegraads ler word op asis van leerervaring de procedures ijgesteld. De procedures (of richtlijn of kaders) word als inadequaat eschouwd ehoev daaro aanpassing. Deze egripp kunn word vertaald naar leerprocess rond de toepassing van iotechnologie ij dier. In ons onderzoek he we gekek naar leerprocess die plaats he gevond in rond het gecreëerde arranget o esluit te ne over iotechnologie ij dier. Bovgoede vor van ler zijn vertaald naar dit toepassingsgeied: 1. Percepties van ler: vind de etrokk stakeholders dat er is geleerd door het BBD? De aatschappij estaat uit allerlei verschillde groep deze groep kunn ler van ervaring interacties. Wanneer verschillde groep he geleerd is er sprake van leerprocess. Daarij wordt nog niet de eis gesteld dat deze leerprocess in inhoudelijke zin overeko leid tot grotere geeschappelijkheid. Bij deze eerste vor van ler kan word gekek naar eig percepties van groep: vind zij dat ze zelf iets he geleerd? 2. Eerstegraads ler: wordt de toepassing van e algee kader op asis van leerervaring et het BBD aangepast? Het toetsingskader wordt door e coissie van deskundig gehanteerd. De toepassing van dit kader is niet evoudig vraagt grondige doordking van het karakter de iplicaties van aanvrag. Mogelijkerwijs kunn vor van jurisprudtie ontstaan die duidelijk ak hoe het kader in epaalde soort gevall dit te word toegepast. Deze regels aangaande de toepassing van het kader kunn ook word gekwalificeerd als vor van aatschappelijk ler. 3. Tweedegraads ler: word algee kaders op asis van leerervaring et het BBD aangepast? Bij ogang et nieuwe technologieën wordt gewerkt et toetsingskaders. In het geval van iotechnologie ij dier is door deskundig e foreel toetsingskader opgesteld o te epal welke toepassing ethisch verantwoord zijn. Aanpassing van dit toetsingskader op grond van ervaring interacties et aatschappelijke groep kan word eschouwd als e vor van aatschappelijk ler. Geeschappelijk aan deze vor van ler is dat er grotere helderheid ontstaat over de verschillde opvatting over de toelaataarheid van epaalde toepassing. Daarij kan e geeschappelijk inzicht ontwikkeld word, aar het is nadrukkelijk niet het geval dat alle geleerd heeft als er conssus ereikt is of als er gezalijk gedrag coproiss word gevond. Er is ook geleerd als de knis van het proleeveld wordt vergroot of als de knis van de posities van ander hun argut wordt vergroot. Dit laatste kan in e etere counicatie tuss groepering uitond, aar kan ook tot effectiever strategisch gedrag leid Methode van onderzoek In de evaluatie he wij onderzocht of het leerproces t aanzi van iotechnologie ij dier in de vor van de vergunningprocedure de discussieijekost geleid heeft tot inzicht in de ethische aanvaardaarheid van iotechnologisch handel ij dier. Bij het onderzoek van dit inzicht is expliciet ge zelfstandige ethisch-theoretische analyse van de ethische aanvaardaarheid geaakt, aar is onderzocht in welke ate ij etrokk stakeholders helderheid over de ethische aanvaardaarheid ontstaan dan wel vergroot is. Ook is onderzocht in welke ate de verschillde stakeholders e geeschappelijk inzicht ontwikkeld he. Vooraf is algee dossieronderzoek verricht. Er zijn docut estudeerd die etrekking he op de totstandkoing uitvoering van het Besluit. 6 Vervolgs is specifiek epirisch onderzoek verricht gericht op het in kaart rg van leerpercepties verandering in het toetsingskader de toepassing ervan door de Coissie. De onderzoeksvrag die in de vorige paragraaf zijn gepresteerd stond ctraal. Per vraag wordt de toegepaste onderzoeksethodiek eschrev. O de vraag naar leerpercepties van stakeholders (vraag 1) te eantwoord is geruik geaakt van verschillde (et nae kwalitatieve) onderzoeksethod. Er zijn diepte-interviews uitgevoerd et elangrijke stakeholders. In deze inter

7 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie views is gevraagd naar ervaring et het Besluit percepties van de effect van het Besluit. Er zijn interviews gehoud et de voorzitter secretaris van de Coissie, de etrokk ataar ij het inisterie van LNV, de organisator van de Discussieijekost, de voorzitter van de Discussieijekost, vertegwoordigers van de Voedsel- War Autoriteit, de Koninklijke Nederlandse Acadeie van Wetschapp, de Nederlandse Biotechnologie Associatie, Veriging Sawerkde Ouder- Patiëntorganisaties, Anti-Vivisectie Stichting/Proefdiervrij de Diereschering. Ook zijn groepsgesprekk gevoerd et vergunningaanvragers hoorzittingparticipant/edkingindiers aan de hand van stelling over het aaatschappelijk ler sinds de inwerkingtreding van het Besluit iotechnologie ij dier. Verder is gekek naar de leerpercepties t aanzi van de discussieijekost. Daarij is geruik geaakt van kwalitatieve interviews, docutonderzoek e groepsinterview. Er heeft e inleidd gesprek plaatsgevond et de edewerkers van het Ctru voor Bioethiek Gezondheidsrecht die de ijekost inhoudelijk he voorereid e interview et de voorzitter van de discussieijekost. Over het verloop van de evaluatieijekost zijn verschillde docut eschikaar. De relevante docut (onder andere voorereidingsstukk verslag van de discussieijekost) zijn estudeerd. Er heeft e evaluatieijekost op 13 deceer 2004 plaatsgevond, waarvoor alle deelneers aan de discussieijekost war uitgodigd. Hieraan he 21 s deelgo, verdeeld over de verschillde etrokk groepering. 7 O de verandering in de toepassing van het toetsingskader door de Coissie Biotechnologie ij Dier te onderzoek is e dossieranalyse uitgevoerd (eerstegraads ler, vraag 2). De vraag naar het inhoudelijke leerproces t aanzi van de orele positie van het dier kot naelijk voor e elangrijk deel tot uiting in de uitsprak van de Coissie in de vor van de adviez die zij geeft. De dossieranalyse estond uit e reedteonderzoek, waarij alle dossiers op asis van algee kerk werd geïnvtariseerd, e diepte-onderzoek waarij de dossiers waarover ge unanie advies was uitgeracht nader werd onderzocht. Hiertoe werd van alle tweehonderd adviez die de Coissie aan de inister uitracht e overzicht geaakt op hoofdkerk, zoals uiteindelijk oordeel van de Coissie (positief of negatief advies over de aanvraag), aard van de aanvraag (welke dier, toepassingsgeied), indi van edking (zijn er edking, welke partij he deze ingedid) uiteindelijk esluit van de inister van LNV (wordt het advies van de Coissie overgo). Gezi de eperkte ovang van deze evaluatie was het ondolijk alle adviez van de Coissie grondig te onderzoek. O die red he we aanvulld diepteonderzoek verricht gericht op dossiers waarij de ing in de Coissie verdeeld war. Juist hier wordt scherp wat o welke red wel aanvaardaar, wat o welke red niet aanvaardaar is. De veronderstelling die hieraan t grondslag lag, is dat juist ij deze dossiers leereffect in de Coissie zoud kunn optred odat vooraf de ing verdeeld war. Per dossier et e verdeeld advies zijn het (evtuele herzie) advies van de Coissie, de notul van de espreking van het etreffde dossier in de Coissie estudeerd. In totaal ging het o 14 dossiers. Dit etekt dat in de etreffde periode in rui 90% van de aanvrag de Coissie tot e unanie advies is geko. Deze 14 dossiers zijn inhoudelijk geanalyseerd in ter van geruikte argutaties aard van de verschill van ing. Ook is ekek tuss welke led van de Coissie verdeeldheid van ing estond of deze verdeeldheid in de loop van de tijd veranderde. O aanpassing van het toetsingskader te kunn vaststell (tweedegraads ler, vraag 3) is geruikgeaakt van docutonderzoek diepteinterviews. In algee docut is ekek of het toetsingskader is aangepast of deze aanpassing zijn gerelateerd aan de uitvoering van het BBD. Hiervoor zijn de docut geruikt die word goed in noot 4. In diepte-interviews et de voorzitter de secretaris van de Coissie is de vraag aan de orde gesteld of er in de loop der jar e aanpassing heeft plaatsgevond van het toetsingskader op asis van leerervaring et het BBD. 5. Percepties van ler: vind etrokk dat er is geleerd? Het eerste deel van het onderzoek richtte zich op de percepties van de verschillde etrokk van 161

8 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie leerprocess. Ctraal stond de vraag of zij zelf vond dat ze iets hadd geleerd. Uit de antwoord ko verschillde vor van ler naar vor: ler over de orele positie van het dier, aar ook over juridische procedures over deatter in het opaar. Deze verschillde vor van ler word achterevolgs ehandeld. T eerste gaan de etrokk in op ler over de orele positie van het dier. De vergunningaanvragers zegg zelf slechts in geringe ate geleerd te he over ethische aanvaardaarheid. Voor h getuigt het Besluit ervan dat aan dier e sterke orele positie wordt toegekd. Betrokk urgers aatschappelijke partij gev aan te he geleerd over het onderzoeksveld van de edische iotechnologie over ethische argutaties over iotechnologie ij dier van et nae de onderzoekers. Ook de Coissie Biotechnologie ij Dier geeft aan te he geleerd over het onderzoeksveld over de ethische argutaties. Met nae heeft zij geleerd van het contact et de vergunningaanvragers. De contact et het puliek (et nae in de hoorzitting) he voor de Coissie e hoge ate van voorspelaarheid zijn derhalve voor de Coissie in zeer eperkte ate leerzaa. De vergunningverler, het inisterie van LNV, geeft aan dat zijn inhoudelijke rol eperkt is gelev tot het ozett van adviez in vergunning. Aangezi deze rol ge aandacht voor inhoudelijke kwesties et zich eeracht, heeft het inisterie ge nieuwe inzicht opgedaan in de orele positie van dier. T tweede kot er e heel andere vor van ler aan de orde: ler over juridische procedures. De stakeholders zijn het erover es dat het leerproces in elk geval in grote ate inzicht in de juridische procedure etreft. Partij anticiper op de juridische haalaarheid van argut. Vergunningaanvragers ler in te schatt op welke wijze ze aanvrag oet indi welke argut ze hierij oet adrukk. Maatschappelijke groepering ler op welke wijze ze zich succesvol kunn verzett teg deze aanvrag welke argutaties zij hierij naar vor kunn rg. Zij die e leerproces over ethische argutaties zi, gev aan dat dit geldt voor de eerste jar na instelling van het Besluit. In de latere jar zijn de posities helder, vindt er wel juridische strijd plaats aar ge aatschappelijk leerproces. De posities rak gefixeerd. Dat op deze wijze heeft geleerd wordt overigs negatief gewaardeerd: alle stakeholders gev lijk van hun frustratie over de juridisering van de inspraakprocedure. T derde wordt gesprok over ler o in het opaar te deatter. Naast de juridische argutatie wordt ook gewez op het redere punt van aatschappelijke verantwoording aandacht. Soige vergunningaanvragers gev aan geleerd te he pulieke verantwoording af te legg over hun onderzoek het geruik van dier daarij. De instelling van het Besluit heeft, nog los van het functioner ervan, de aandacht voor de positie van het dier expliciet onverijdelijk geaakt. Met nae het opare karakter van het Besluit heeft iotechnologie ij dier uit de eslotheid gehaald deze is daardoor voor urgers, aatschappelijke groepering Coissie tot ron van leerervaring geword. Daaree lijkt de discussie over de ethische aanvaaraarheid van iotechnologie ij dier voor zowel de Coissie als de hoorzittingdeelneers edkingindiers op hoofdlijn verzadigd. Dit uit zich in zich herhalde uitwisseling van vergelijkare argut standpunt. De partij zijn ook zeer staiel. Hoorzittingdeelneers edkingindiers estaan uit e vaste groep et incidteel e nieuwkoer of vertrekker. Ook in forulering in adviez reacties op edking lijkt dat zich veelal e herhald proces afspeelt. Verklard hiervoor zou kunn zijn dat de casuïstiek van de aangevraagde vergunning in hoge ate vergelijkaar is (et nae ioedisch onderzoek et uiz of ratt). Het verloop van de opare vergunningprocedure is in e juridisch discours terechtgeko; partij anticiper iers voortdurd op juridische haalaarheid. Dit is eperkd voor e leerproces over ethische aanvaardaarheid. Tegelijkertijd oet partij vanwege het juridisch discours zich goed verdiep in elkaars argutaties. Gesteld kan word dat door de verschillde stakeholders et nae juridisch geleerd is. Naast de juridische procedures war de discussieijekost e anier o e gelegheid te creër o uit juridische kaders gezalijk te ler. In ons epirisch onderzoek staat de vraag ctraal of dit is gelukt wat er dan is geleerd. Het onderzoek toont aan dat deelneers vind dat 162

9 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie er ge verdieping van de discussie heeft plaatsgevond. De eeste deelneers aan de evaluatieijekost over de discussieijekost zijn van ing dat niet is gelukt de discussie te verdiep. Soige deelneers wijz erop dat er te weinig nieuwe (iotechnologische ethische) knis is ingeracht in de deatt. Dit eeld is evestigd door de voorzitter van de discussieijekost. Enkele deelneers aan de evaluatieijekost over de discussieijekost e inderheid gev aan dat er wel degelijk eer inzicht is verkreg in aatschappelijke reacties op rede trds. Ze he echter niet de indruk dat de CBD hier iets ee had gedaan. Door de voorzitter van de CBD is dit evestigd: hij geeft aan inhoudelijk niets nieuws te he gehoord op de discussieijekost. Daaree lijkt ook deze doelstelling nauwelijks ehaald: er zijn wel reacties geko op rede trds, aar hier is niets ee geeurd. Verscheide deelneers adrukk dat de deelneers niet de gewone urgers vertegwoordig. De stakeholders zijn het erover es dat het puliek dat zich in de discussie gt estaat uit e eperkte groep. 8 Op asis van ons onderzoek kunn we hier ge uitspraak over do: dit zou grootschalig kwantitatief onderzoek verg. Opvalld is dat dit issue voor de respondt van elang werd geacht. Uitgangspunt was iers dat het zou oet gaan o diversiteit aan argut niet o aantall s die epaalde argut steun. Daaree kan word geconcludeerd dat het niet gelukt is o door iddel van de discussieijekost de fixatie van posities te doorrek. Argutaties verschill niet wezlijk van de argut die tijds de hoorzitting word uitgewisseld. Uit de gesprekk kot naar vor dat de discussieijekost wel e positieve ijdrage he geleverd aan het discussiekliaat. De deelneers aan de evaluatieijekost wijz op de positieve inforele contact tuss voor- tegstanders van toepassing van iotechnologie ij dier. M heeft elkaar eter ler kn. 6. Eerstegraads ler: verandering in toepassing toetsingskader Naast de leerpercepties is ook gekek naar de invloed van leerervaring op de toepassing van het toetsingskader. Wordt het toetsingskader op e andere wijze gehanteerd? O deze vraag te eantwoord zull eerst de resultat van het reedteonderzoek van dossiers van de Coissie word gepresteerd dan de resultat van het diepteonderzoek. Bij het reedte-onderzoek is et nae gekek naar de aard van de aanvrag, de aard van de edking, de oordel van de Coissie de esluit van de inister van LNV. Uit het onderzoek van alle dossiers valt op te ak dat de onderzoek waarvoor vergunning word aangevraagd in grote ate vergelijkaar zijn; het gaat o ioedisch onderzoek waarvoor geruik wil ak van uiz of ratt. De eeste aanvrag zijn ingedid door universitaire onderzoekers. Bij ijna alle ontwerpesluit zijn schriftelijke edking ingedid (et nae door aatschappelijke organisaties, te wet AVS Proefdiervrij in de eginperiode de Diereschering, aar ook door individuele urgers). De schriftelijke edking etreff allerlei onderwerp: ijvooreeld de waardering van het elang van de doelstelling van het onderzoek de eoordeling van de aantasting van de gezondheid het welzijn van de te geruik dier. Bijna alle aanvrag word goedgekeurd. Slechts tweeaal is er op asis van e negatief advies van de Coissie uiteindelijk ge vergunning verled. De argutatie luidt dat het etreffde onderzoek niet gaat o e aandoing waarij sprake is van ernstig lijd / of ortaliteit. Enkele al heeft de vergunningaanvrager gedurde het proces de aanvraag ingetrokk is het dus niet tot e definitief oordeel geko. De adviez van de Coissie zijn zonder uitzondering, zonder elangrijke inhoudelijke aanpassing, overgo door de inister van LNV in zijn (ontwerp)esluit. Vervolgs heeft e diepte-onderzoek plaatsgevond van dossiers et verdeelde adviez. Geconstateerd kan word dat in de onderzochte periode de Coissie in rui 90% van de gevall unanie is in haar advies de aanvraag voor het verl van e vergunning te honorer. Dit etekt dat in al deze gevall de toepassing van het toetsingskader tot e eduidig oordeel in de Coissie heeft geleid. In het diepte-onderzoek is et nae gekek naar ontwikkeling in de verdeling van ing geruikte argutaties. Uit de analyse van de dossiers et e verdeeld 163

10 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie advies ( daaree e verschil van ing in de Coissie over de orele positie van het dier) valt ge inhoudelijk voortschrijdd inzicht af te leid. Ook is het niet zo dat het aantal dossiers et e verdeeld advies in de loop van de jar aantoonaar is teruggelop. Verdeeldheid in de Coissie heeft in de onderzochte periode estaan op asis van e variëteit aan argut (zie kader). Dit heeft in e eperkt aantal gevall ij e inderheid in de Coissie geleid tot het afwijz van het verl van e vergunning voor het verricht van iotechnologische handeling ij dier. Deze argut zijn door de tijd he niet gewijzigd. Op asis van dit overzicht kunn we e antwoord gev op de tweede leidde vraag van dit artikel: Wordt de toepassing van e algee kader op asis van leerervaring aangepast? Op asis van het eperkte aantal verdeelde adviez van de Coissie kan geconcludeerd word dat het door de Coissie gehanteerde toetsingskader in de overgrote eerderheid van de gevall uitondt in e esluidd oordeel over de ethische aanvaardaarheid. Het toetsingskader heeft daaree ruikaarheid ewez. In e eperkt aantal gevall is er e verschil van ing, aar deze posities zijn door de tijd he niet veranderd. We zi ezelfde fixatie van posities als we hierov al hadd geconstateerd. We concluder dat de Coissie niet heeft geleerd over de toepassing van het toetsingskader. 7. Tweedegraads ler: aanpassing van het toetsingskader In de oprichtingsperiode van de Coissie is door e externe coissie e voorstel voor e toetsingskader iotechnologie ij dier gedaan (Bro e.a. 1996). De Coissie heeft op asis hiervan in haar toetsing van vergunningaanvrag gewerkt et vier criteria: de doelstelling van het onderzoek (wetschappelijk aatschappelijk), de aanwezigheid van reële alternatiev, de gevolg voor de integriteit van de dier de gevolg voor de gezondheid het welzijn van de dier. Verdeelde ing over aanvrag Op asis van e analyse per verdeeld advies kan word vastgesteld op welke punt de Coissie (nog) van ing verschilt. Rol elang van fundateel wetschappelijk onderzoek. E deel van de Coissie ziet fundateel wetschappelijk onderzoek als voortraject voor het ontwikkel van geesiddel ehandeling van ziekt aandoing. Voor e ander deel van de coissie is knisvereerdering op zichzelf niet voldode als rechtvaardiging voor het verl van e vergunning. Inschatting afweging van gezondheidselang van s. E deel van de Coissie is van ing dat niet elk gezondheidsprolee van s iotechnologische handeling ij dier rechtvaardigt. Volgs dit deel van de Coissie dit sprake te zijn van e ernstig lijd e aan de kwaal verond ortaliteit. Rol van negatieve doelstelling van onderzoek. Voor e deel van de Coissie vort het doelewust creër van vaak niet levsvatare afwijking in de norale ontwikkeling van dier et het oog deze ontwikkeling te estuder e ezwaar teg het verl van e vergunning. Dit gaat volgs dit deel van de Coissie in teg het ethische principe ge schade do. Breedte van vraag naar alternatiev. E deel van de Coissie eoordeelt de vraag naar alternatiev reder dan de vraag of er alternatiev zijn voor het onderzoek waar de aanvraag voor is ingedid. Dit deel van de Coissie eoordeelt die vraag op het niveau van het uiteindelijke gezondheidselang van de s kot op asis daarvan tot alternatiev anders dan het do van onderzoek, wijst op grond daarvan het verl van e vergunning af. Inschatting afweging van aantasting van gezondheid, welzijn integriteit van dier. Binn de Coissie heeft in e aantal gevall verschil van ing estaan otrt de inschatting van de aantasting van de gezondheid, welzijn, integriteit van het dier als gevolg van epaalde onderzoek. Die inschatting heeft inn de Coissie in relatie et het doel van het etreffde onderzoek tot voor- tegstanders van het verl van e vergunning geleid. 164

11 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie Uit de dossiers lijkt dat het toetsingskader zich ontwikkeld heeft. Zo is er ij de eoordeling van het elang van het doel onderscheid geaakt tuss lange- korteterijndoelstelling. E ander vooreeld is dat ij de eoordeling van de aantasting van de integriteit van het dier e onderscheid gehanteerd is tuss aantasting van het fotype het gotype. 9 De ontwikkeling van het toetsingskader als zodanig is door de Coissie niet geëxpliciteerd gecouniceerd. Door de Coissie of het inisterie van LNV zijn ge asolute nor gesteld over ethische aanvaardaarheid (ijvooreeld: dit type iotechnologische toepassing op dit type dier is geoorloofd ). Overweging zijn telks proportioneel van aard geweest, in ter van dít doel rechtvaardigt op dít ot déze iddel. Wel heeft de Coissie geadviseerd o ongewerveld uit te zonder van vergunningsplicht. Na deat in de Tweede Kaer is door de inister eslot de vergunningsplicht voor ongewerveld toch te handhav. 10 Daaree kan antwoord word gegev op de vraag of algee kaders op asis van leerervaring word aangepast. Het toetsingskader is, vanwege zak die zich voorded tijds case-y-case toetsing, op e eperkt aantal punt in de loop van de tijd aangepast. In het kader van het Besluit zijn ge inhoudelijk algee nor afgeleid over de aanvaardaarheid van iotechnologie ij dier. De individuele overweging per casus zijn niet op e hoger aggregatiiveau in richtinggevde nor sageracht. Er heeft daaree e eperkt leerproces plaatsgevond ij de Coissie. 8. Conclusies Op asis van dit overzicht van evinding kunn we nu de ctrale vraag eantwoord: heeft het BBD gewerkt als arranget voor aatschappelijk ler? Uit de espreking lijkt dat er wel degelijk vor van ler he plaatsgevond, aar dat e verzadigingspunt is ereikt: T aanzi van de percepties van ler is gelek dat actor van ing zijn dat zij eter inzicht in de posities van ander gekreg he aar dat de posities nu wel ekd zijn. Ook he ze et nae geleerd juridisch te arguter. Ge van de actor was van ing dat daadwerkelijk is geleerd over de orele positie van het dier. Daarnaast heeft er in het egin eerstegraads ler plaatsgevond: de etrokk stakeholders he geleerd hoe zij op juridische wijze kunn arguter over de toepassing van iotechnologie ij dier. Aanvragers van e vergunning he geleerd hoe zij e vergunning oet inkled indiers van edking he geleerd welke edking kansrijk kunn word geuit. De Coissie heeft geleerd op welke wijze het toetsingskader kan word gehanteerd ij aanvrag hoe adviez kunn word onderouwd. Dit ler lijkt echter op dit ot verzadigd te zijn. In het egin heeft inn het door de wetgever vastgestelde kader igszins e tweedegraadsleerproces plaatsgevond (aanscherping van het toetsingskader procedures). Daarna he echter ge aanpassing eer plaatsgevond. Dit is operkelijk odat het door de wetgever vastgestelde kader taelijk vaag was veel aatschappelijk groep expliciet he aangegev dat zij het kader als zodanig ter discussie wild stell. Door de juridische voorstructurering van het deat heeft de coissie zich voornaelijk inn het juridisch kader ewog. De eoogde dialoog werd e steekspel. Ook de poging o dit door iddel van discussieijekost te doorrek is niet gelukt: soige actor streefd in deze ijekost naar discussie over het toetsingskader aar vanuit de onderzoekers de CBD lag de nadruk op het nog e keer goed uitlegg van dit kader. De posities van voor- tegstanders van toepassing van iotechnologie ij dier raakt snel gefixeerd. Ook de posities van de led van de Coissie raakt gefixeerd. Dit etekde dat er nauwelijks vooruitgang is geaakt in het ophelder van de orele positie van het dier dat er uit de coissie nauwelijks vooruitgang geoekt lijkt te zijn in geeschappelijk inzicht in dit coplexe vraagstuk. Zo is er wel eer opgehelderd over het standpunt van verschillde partij, aar is er (nog) ge sprake van e eduidige definitie van de orele positie van het dier t opzichte van de opkode iotechnologie. De op nor zijn in deze counicatieve adering nauwelijks verder uitgewerkt. Deze fixatie van leerprocess kan word egrep als e verandering in het discours. In het gecreëerde arranget was sprake van strijd 165

12 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie o de hegeonie in het discours over toepassing van iotechnologie ij dier (zie ook Hajer 1997, 44-45). Het utilitarische discours (toepassing van iotechnologie leidt tot aatschappelijk nut) het deontologische discours (toepassing van iotechnologie op dier is niet geoorloofd) stred strijd et elkaar. Er heeft ge sluiting van deze strijd plaatsgevond. Wel kan zegg dat eide discours elkaar ontoet in e juridisch discours daarin zou kunn sprek van e institutionalisering van het discours. Dit discours verdringt andere ogelijkhed o over de orele positie van het dier de toelaataarheid van iotechnologische toepassing te prat. Opvalld was dat het in de discussieijekost niet lukte o te ontsnapp aan dit juridische discours over iotechnologie ij dier waardoor snel verzandde in dezelfde uitwisseling van posities argut. Alle etrokk sprak hierover hun frustratie uit. In de literatuur over procesanaget (zie onder andere De Bruijn, T Heuvelhof In t Veld 1998) wordt veel aandacht esteed aan het doorrek van inhoudelijke fixaties. Badrukt wordt dat partij gezalijk di te ler over proleedefinities oplossing. Uitgangspunt hierij is echter wel dat er sprake oet zijn van afhankelijkhed zicht op win-win situaties. Mogelijk zou e andere toepassing van de principes van procesanaget, et inder nadruk op juridische aspect, he kunn leid tot het doorrek van fixaties. Deze conclusie dit echter niet te geakkelijk te word getrokk. We he gezi dat voor- tegstanders van toepassing van iotechnologie ij dier niet vijandig tegover elkaar staan, elkaar kn ereid zijn argut et elkaar uit te wissel. Engelse toestand waarij laoratoria onderzoekers word edreigd door dieractivist do zich in Nederland niet of nauwelijks voor. Dit kan niet alle aan het gecreëerde arranget word toegeschrev, aar wel lijkt het arranget e positieve ijdrage te he geleverd aan het discussiekliaat. Wat etekt deze evaluatie voor e oordeel over de geschiktheid van e dergelijk arranget voor de ogang et ostred technologieën? E juridisch kader is geschikt o e discussieara te creër waarin verschillde actor elkaar tegko. Als zo n kader goed wordt ingevuld, dan kan dat ertoe leid dat de etrokk eter inzicht krijg in elkaars standpunt dat het juridisch kader als e de facto geeschappelijke kader gaat functioner. Echter als er eaal e juridisch kader is vastgelegd waarinn orele oordel oet word gegev, dan is het lastig o e deat over dit kader op gang te rg. In e juridische context is tweedegraads ler over die context oeilijk. Ook aanvullde ara s lijk daar ge extra ijdrage aan te kunn gev aangezi deze geïnfecteerd rak door het juridisch discours. We concluder dat het coiner van aatschappelijk ler én aatschappelijke geschileslechting lastig is. Het lukt in het geval van iotechnologie ij dier niet o gezalijkheid te ereik posities van voor- tegstanders rak gefixeerd. Geconstateerd is erzijds dat juridisering de ogelijkhed voor aatschappelijk ler verder eperkt. Anderzijds heeft de instelling van dit arranget de ogelijkheid geod o het gepolariseerde deat inn institutionele kaders te lat plaatsvind. Literatuur Argyris C. D. Schön, 1978, Organizational learning: a theory of action perspective, Reading: Addison-Wesley. Baark, E. A. Jaison, 1990, Biotechnology and culture: The ipact of pulic deates on governt regulation in the United States and Dark. Technology in Society, 12/1: Bovs, M.A.P., P. t Hart, M.J.W. van Twist U. Rosthal, 2001, Opaar estuur. Beleid, organisatie politiek, Alph aan de Rijn: Kluwer. Bro, F.W.A., M.T. Hilhorst, R.H.J. ter Meul J.M.G. Vorstosch, 1996, Het toets van iotechnologische handeling ij dier: Rapport van e coissie van externe deskundig t ehoeve van de Coissie Biotechnologie ij Dier, Coissie Biotechnologie ij Dier: D Haag. Bro, F.W.A., 1997, Onherstelaar vereterd: Biotechnologie ij dier als e oreel prolee, Ass: Van Gorcu. Bruijn, H. de, E. t Heuvelhof R. in t Veld, 1998, Procesanaget: Over procesontwerp esluitvoring, Schoonhov: Acadeic Service. Ford, C.M. D.T. Ogilvie, 1996, The role of creative action in organizational learning and change. Journal of Organizational Change Managet, 9/1: Hajer, M., 1997, The Politics of Environtal Discourse: 166

13 Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Ler over iotechnologie Ecological Modernization and the Policy Process, Oxford: Clardon Press. Hall, P.A., 1993, Policy Paradigs, Social Learning and the State: The Case of Econoic Policy-aking in Britain. Coparative Politics, 25/3: Heclo, H., 1974, Modern social politics in Britain and Swed: fro relief to incoe aintance, New Hav: Yale University Press. Hoppe, R., 2002, Van flipperkast naar grsverkeer: veranderde visies op de relatie tuss wetschap eleid, D Haag: Adviesraad voor het Wetschaps- Technologieeleid. Huer, G.P., 1991, Organization Learning: The Contriuting Processes and the Literatures. Organization Scice, 2/1: Inglehart, R., 1977, The silt revolution: Changing values and political styles aong Western politics, Princeton: Princeton University Press. Jasanoff, S., 1990, The fifth ranch: scice advisers as policyakers, Caridge: Harvard University Press. Jolly, R.D., 2003, De lerde ureaucratie? E onderzoek naar de etekis van ICT voor ler in het opaar estuur, Waging: Ponss & Looij. Lukes, F., 1999, Post-noral scice and the rhetoric of inquiry: deconstructing noral scice?. Futures, 31/7: Mehta, M. D. J. J. Gair, 2001, Social, political, legal and ethical areas of inquiry in iotechnology and getic gineering. Technology in Society, 23/2: MSP Resource Portal, 2006, Societal learning, Waging UR (eschikaar op: Learning, geraadpleegd: 22 aart 2007). Perrow, Charles, 1984, Noral accidts: living with high-risk technologies, New York: Basic Books. Ravetz, J.R., 1996, Scitific knowledge and its social proles, New Brunswick: Transaction. Rudolph, F. L. McIntire (red.), 1996, Biotechnology. Scice, Engineering and Ethical Challges for the 21st Ctury, Washington DC: Joseph Hry Press. Saatier, P.A., 1987, Knowledge, Policy-Orited Learning, and Policy Change. Knowledge: Creation, Diffusion, Utilization, 8/4: Shiva, V. I. Moser (red.), 1995, Biopolitics: A Feinist and Ecological Reader on Biotechnology, London: Zed Books. Witteve, W. B. van Klink, 2002, De sociale rechtsstaat voorij: Twee ontwerp voor het huis van de rechtsstaat, Voorstudie WRR, D Haag: Sdu. Not 1 De auteurs will Kutsal Yesilkagit dank voor zijn opouwde cotaar op e eerdere versie van dit artikel. 2 Dit artikel is geaseerd op e evaluatie van het Besluit iotechnologie ij dier die de Utrechtse School voor Bestuurs- Organisatiewetschap van de Universiteit Utrecht heeft uitgevoerd in opdracht van het inisterie van LNV. Het eindrapport van dit onderzoek is op 8 septeer 2005 door de inister van LNV naar de Tweede Kaer gestuurd (kerk VD, 2005/2429). 3 Adet Van Noord/Swilds-Rozdaal, TK Overigs is slechts voor het gerer van getisch geodificeerde dier in Nederland e vergunning in het kader van het Besluit iotechnologie ij dier nodig. Op de iport is het Besluit getisch geodificeerde organis op geïporteerde dier van toepassing. Op het uitvoer van dierexperit op getisch geodificeerde dier is de Wet op de dierproev van toepassing. 5 TK , , nr De volgde docut zijn estudeerd: relevante wet regelgeving, de LNV-evaluatie van het Besluit iotechnologie ij dier uit aart 2000, de zelfevaluatie Coissie Biotechnologie ij Dier uit april 2001, evaluatie Rathau Instituut: Biotechnologie ij dier, ethisch getoetst? (deceer 2001) counicatie daarotrt, rapport Het toets van iotechnologische handeling ij dier (septeer 1996), aanvraagforulier (waarin opgo toetsingskader CBD), Trdanalyse Biotechnologie 2004, het toetsingskader van de Coissie Biotechnologie ij Dier invulling daarvan in de loop van de jar, financiële verantwoording, jaarverslag Coissie Biotechnologie ij Dier, (selectie van) verslag van hoorzitting, overzicht hoorzittingparticipant, overzicht godigd deelneers discussieijekost, Plan van aanpak eerste discussieijekost Biotechnologie ij dier verslag van de discussieijekost. 7 De deelneers aan de evaluatieijekost war afkostig van de volgde organisaties: Niaa (2), ZonMw, Anial Scices Group, Diereschering (2), Sophia Veriging, Diergeeskunde Universiteit Utrecht, KNAW, DEC Consult, NWO, European Biotech, Stichting Visseschering, Veriging Proefdiervrij, NKI, urgers (3), onekd (3). 8 Het verschijnsel is zeker niet uniek voor iotechnologie ij dier; eperkte participatie van urgers is e algee verschijnsel: In de praktijk valt de etrokkheid van urgers ij het politieke proces nogal teg. Burgers will zich nog wel sterk ak voor thea s eleidsvoorstell die h persoonlijk rak, zoals de kwaliteit van hun directe leefogeving; aar van e ruie etrokkheid ij het eleidsproces is ge sprake. Onderzoek naar politieke participatie lever over het algee het eeld van e piraide op: vel participer zeer weinig, weinig participer zeer veel. (Bovs e.a. 2001, ) 9 Fotype: verschijningsvor van levde wezs zoals deze ontstaat uit sawerking van erfelijke aanleg (gotype) e eïnvloedd ilieu. 10 TK , , nr