Over de spanning tussen meritocratie en democratie

Transcriptie

1 De diploadeocratie Over de spanning tuss eritocratie deocratie Mark Bovs Prof. Dr. Mark Bovs is als hoogleraar Bestuurskunde verond aan de Utrechtse School voor Bestuurs- Organisatiewetschap van de Universiteit Utrecht, Bijlhouwerstraat 6, 3511 ZC Utrecht. Zijn eest recte oek is De digitale repuliek: Deocratie rechtsstaat in de inforatieaatschappij (AUP Savatting De oderne deocratie is e diploadeocratie. Burgers he eduidd eer politieke invloed naarate hun opleiding hoger is. Hoger opgeleid war altijd al politiek actiever dan lager opgeleid, aar in de afgelop decnia is het verschil sterk toego. Hoogopgeleide urgers gaan vaker ste, ezoek vaker inspraakavond staan veel vaker vooraan ij interactieve eleidsvoring dan laagopgeleide urgers. En ofschoon nog rui de helft van de evolking alle aar lager of iddelaar onderwijs heeft gevolgd, zijn laagopgeleide urgers in ons land iniddels vrijwel volledig afwezig in de vertegwoordigde organ onder politieke estuurders. Meer dan ooit te vor, sinds de invoering van de het algee kiesrecht, wordt de deocratie gedoineerd door de hoogst opgeleid. Dit artikel eschrijft de opkost van de diploadeocratie in Nederland, espreekt waaro dat e prolee zou kunn zijn wat er gedaan zou kunn word o soige negatieve effect in te perk.

2 1 Nee teg de Euro-acadeici In de dag voorafgaand aan het referdu over de Europese grondwet in Juni 2005 deonstreerde e ezae tegstander op de arkt in Leid et e ord waarop stond: Liever nationale politici dan Euro-acadeici. 1 Dat protestord gaf vrij aardig de stit rond het EU-referdu weer. E van de operkelijke aspect aan het referdu over de Europese grondwet was naelijk dat de voor- tegste niet verdeeld war langs de traditionele links-rechts lijn, aar vooral langs opleidingsniveaus. Bij de hoogst opgeleide kiezers was slechts e zeer kleine eerderheid (51%) teg de grondwet, ij de iddelaar opgeleid was dat al ijna driekwart (72%) onder de laagst opgeleide kiezers stede e overgrote eerderheid (82%) teg. 2 De voorsteers woond in villadorp in de etere uurt van de grote sted war vooral aanhanger van D 66, de partij van de acadeici ij uitstek, aar ook van Grolinks, PvdA, CDA of VVD. De tegsteers daarteg woond op het platteland, in de naoorlogse wederopouwwijk van de grote sted in de Vinexgeied. Zij sted ij de vorige kaerverkiezing SP, Christ-Unie, LPF of lev thuis. Bij het Europese referdu opaarde zich zo e operkelijke reuklijn in ons land, e kloof die ook ev zichtaar werd ij de verkiezing van 2002, e reuk die niet loopt langs de traditionele religieuze of ideologische lijn, aar vooral langs opleidingslijn. Aan de e kant van de kloof staan hoogopgeleide urgers - krantlezers acadeici - die over veel politiek zelfvertrouw eschikk, internationaal zijn georiënteerd toegang he tot de politieke ara s de aatschappelijke elites. Aan de andere kant staan etrekkelijk laag opgeleide urgers - ouder, vroegtijdige schoolverlaters, kijkers naar de coerciële zders - die aatschappelijk inder actief zijn, zich uitgeslot voel voor wie de internationalisering alleaal veel te snel gaat De diploadeocratie Het ijna esteige nee van de laagst opgeleid teg de Europese grondwet was ge irrationele opwelling. De EU in het algee, de Europese convtie in

3 het ijzonder, war van eet af aan project van voor jurist andere technocrat die ver weg, in de Brusselse wandelgang urel, eslist over de hoofd van de gewone urgers he. Het referdu ood h voor het eerst de gelegheid o hartgrondig nee te zegg teg al die Euro-acadeici. In dit essay zal ik etog dat de ontwikkeling van de Europese Unie, de politieke contestatie langs opleidingslijn die ij het referdu in ons land zichtaar werd, ge uitzondering zijn, aar dat zij syptoatisch zijn voor e redere trd: de geleidelijke verandering in de afgelop eeuw van de represtatieve deocratie in e diploadeocratie. Met dat laatste edoel ik e deocratie waarin urgers eduidd eer feitelijke politieke invloed he naar ate hun opleidingsniveau, geet in ter van hun hoogst ehaalde diploa, hoger is. Minder acadeisch uitgedrukt: in e diploadeocratie is de acht aan hoogst gediploeerd. In ge kele represtatieve deocratie is de feitelijke politieke invloed natuurlijk keurig evredig verdeeld over de urgers. De ijzer wet van de oligarchie van Roert Michels het Mattheus-effect zijn kele van de eest solide wetatighed uit de politieke wetschap. Verschill in tijd, in capaciteit in interesse leid vrijwel altijd tot e conctratie van acht ij e participatie-elite. Wie het politieke spel eheerst in de juiste netwerk opereert, kan eer invloed uitoef dan het gewone partijlid of de geiddelde urger. In het verled was die politieke elitevoring vaak geaseerd op afkost of op ezitting - landerij in agrarische saleving kapitaal in de industriële saleving. In ons land was er ijvooreeld tot ver in de 20 e eeuw onder kaerled inisters e oververtegwoordiging van de adel het patriciaat (Van d Berg 1983; Secker 1991). Vaak war dat ook urgers et e eer dan geiddelde opleiding de hogere sociaal-econoische klass hadd nu eaal eer toegang tot scholing aar dat vorde niet de asis van hun politieke acht, dat was hun afkost, hun land of hun geld. In de oderne inforatieaatschappij zijn knis inforatie de elangrijkste kapitaalgoeder estaat de politieke oligarchie niet eer uit adel, patriciaat of industriël, aar uit hoogopgeleide professionals de syolische analist, de creatieve professionals al die andere urgers die eschikk over e hoog knisverwerkd verog (Reich 1991; Castells 1997; Florida 2004).

4 Aristocratie, regering door de adel, plutocratie, regering door de rijk, heeft plaatsgeaakt voor eritocratie, e regering door de est opgeleid. Deze eritocratisering van de politiek staat op gespann voet et e aantal uitgangspunt van de represtatieve deocratie. De kern van dit essay estaat uit e espreking van de nadel risico s van zo n diploadeocratie van kele aatregel die het effect van die eritocratisering van de politiek zoud kunn atig. Eerst zal ik echter het estaan van zo n diploadeocratie epirisch nader onderouw. 3. De opkost van de diploadeocratie De constatering dat hoogopgeleide urgers eduidd eer politieke invloed he dan laagopgeleide urgers is op zichzelf ge nieuws. In de eeste westerse land is opleidingsniveau vanouds e elangrijke voorspeller van politieke interesse participatie (Alond Vera 1963, ; Vera Nie 1972, ; Vera et al. 1995, 433; Lijphart 1997, 2-3). Uit de reeks van Nederlandse Kiezersonderzoek lijkt telks opnieuw dat het niveau van de opleiding e grote invloed heeft op de politiek interesse het politieke zelfvertrouw van urgers. Hoogopgeleide urgers zijn eer in politiek geïnteresseerd he veel eer politiek zelfvertrouw dan laagopgeleide urgers (Aarts Thoass 2000, 48; Van Holsteyn De Ridder 2005, 79). Lager opgeleid war altijd al inder politiek actief dan hoger opgeleid, al was dat verand in het verled in Europa inder sterk dan in de VS (Vera Nie 1972, 340; Lijphart 1997, 2-4). Er zijn echter de nodige aanwijzing dat de kloof tuss hoger- lager opgeleid de laatste decnia in de e aantal Westers land, waaronder Nederland, eduidd reder is geword. In de eerste plaats doet de daling in opkostcijfers ij de verkiezing zich vooral voor onder de lager opgeleid. Dat is heel duidelijk zichtaar in de Verigde Stat, waar tuss de jar zestig de jar negtig van de vorige eeuw de opkostcijfers zeer sterk zijn gedaald et als gevolg dat de ongelijkheid tuss kiezers sterk is toego. Volgs Lijphart (1997, 6-7) is the logical and epirical link etwe low voter turnout and unequal turnout the functional equivalt ( ) of practices that systeatically give well-to-do and educated citizs greater voting

5 rights than their less privileged co-citizs. E soortgelijke trd doet zich iniddels ook in ons land voor. In 1967, voor de afschaffing van de opkostplicht, was ij de verkiezing voor de Tweede Kaer het opkostcijfer van de kiezers et alle aar lager onderwijs vrijwel gelijk aan dat van de kiezers et e ho of woopleiding respectievelijk 93% 97% (Irwin 1974, 299).Tegwoordig geldt: hoe lager het opleidingsniveau, hoe eerder thuislijft (Aarts 2000, 67-68). Zo lijft van de urgers et alle aar lager onderwijs tegwoordig ongeveer 20% thuis ij kaerverkiezing, terwijl van de urgers et e ho diploa of e universitaire ul nog steeds 96% naar de steus gaat (Boelhouwer 2002, 23-25). Dat etekt dat hoger opgeleid naar verhouding veel eer gewicht in de schaal legg ij verkiezing. De geleidelijk dalde opkostcijfers in ons land sinds de afschaffing van de opkostplicht in 1970, iplicer in feite e sterke stijging van het gewicht van de hoogopgeleide ste (Lijphart 1997, 3). E zelfde patroon zie je ij andere vor van politieke participatie, zoals het lidaatschap van e politieke partij, het eedo aan deonstraties, het schrijv van ingezond stukk het ezoek van inspraakavond. Alond Vera (1963: 386) kond in de vroege jar zestig, in hun klassieke studie over politieke participatie, nog concluder dat in the United States, Britain, and Gerany, large proportions of the uneducated (though uch saller than the educated) are orited toward political input. (...) In other words, there are sustantial nuers of citizs aong the. Veertig jaar later zijn de laagopgeleid vrijwel volledig van het politieke toneel verdw. De oorzaak hiervoor is niet dat de algee stijging van het opleidingsniveau heeft geleid tot het uitsterv van de lager opgeleid. Wanneer we het opleidingsniveau epal op asis van het hoogst ehaalde onderwijsdiploa, dan leidt dat in ons land tot e indeling in drie groep. Tot de lager opgeleid word tegwoordig die urgers gerekd die alle lager of iddelaar voorgezet onderwijs (ulo, avo, vo) he gevolgd. Deze groep is in ons land nog steeds veruit de grootste groep, al is de ovang in de afgelop dertig jaar flink afgo, van ongeveer 80% van de evolking egin jar zevtig, tot iets eer dan 50% rond de eeuwwisseling. Tot de iddgroep word de urgers gerekd die hoger voortgezet onderwijs (havo/vwo) /of iddelaar eroepsonderwijs (o) he gevolgd. Deze groep is in die periode toego van 10% naar ijna 30%. Wie e

6 diploa heeft van het hoger eroepsonderwijs of van de universiteit (ho wo) wordt tot de hoger opgeleid gerekd. Hun aandeel is in die periode verdueld van ongeveer 10% naar rui 20% (Aarts Thoass 2000, 49). In Nederland lijk de laagst opgeleid in hoog tepo weg te vall van vrijwel alle sport van de participatieladder. In 1977 war er onder de politieke participant in asolute zin nog iets eer lager dan hoger opgeleid, aar in 1998 staan er tegover elke lager opgeleide participant vijf hoger opgeleide participant (Dekker 2000, 85). Daarij dit zich te realiser dat op asis van hun aandeel in de totale evolking er ij de verschillde vor van politieke participatie eiglijk vijf lager opgeleid tegover twee hoog opgeleid zoud oet staan. Vooral ij laag opgeleide jonger is de politieke etrokkheid in de afgelop jar zeer sterk gedaald (Dekker 2002a, 64). In het Verigd Koninkrijk zie je vergelijkare ontwikkeling: e sterke terugval in sociale politieke participatie van de laagst opgeleid, terwijl het participatiiveau van de hoogst opgeleid vrijwel gelijk lijft (Li, Savage Pickles 2003, ). Ook op de hoogste tree van de participatieladder, ij het vervull van politieke functies, zijn hoger opgeleid zeer sterk oververtegwoordigd. De politiek-estuurlijke elite van kaerled ewindslied is in ons land altijd al e diploadeocratie geweest (Van d Berg 1983; Secker 1991). In de 19 e eeuw, to de Stat-Geraal nog werd gedoineerd door adel patriciaat, was 75 tot 80 % van de kaerled universitair geschoold. Met de uitreiding van het kiesrecht daalde dit perctage echter geleidelijk. Vanaf 1918, na de invoering van het algee kiesrecht, lag het perctage acadeici onder de kaerled geiddeld tuss de 40 50%. Pas in de late jar vijftig liep het weer op vanaf de jar zestig heeft geiddeld tweederde van de kaerled e universitaire opleiding (Secker 2000, 292). Daarovop heeft vanaf de jar negtig dan nog es e kwart van de kaerled e ho-diploa, waardoor 90% van de kaerled tegwoordig tot de hoogst opgeleid ehoort. De rest heeft e iddelaar diploa slechts e keling heeft alle nog aar e ulo of avo-diploa. Kaerled et uitsluitd lager onderwijs ontrek vrijwel geheel (Fnea 2003; Van d Berg Van d Braak 2004, 75). Ofschoon nog steeds de eerderheid van de urgers tot de laagst opgeleid ehor, zijn er tegwoordig nauwelijks eer kaerled,

7 ewindslied andere politieke estuurders te vind die uitsluitd e avo, lts of vo diploa he of zelfs alle aar lager onderwijs he gevolgd. E elangrijke oorzaak hiervoor is de transforatie van de eeste politieke partij van assapartij in kartel- of kaderpartij (Mair Katz 1995). Voorhe od assapartij, zoals de deocrat in de VS, Laour in Engeland de sociaal-deocratische confessionele partij op het Europese contint, e participatiekanaal voor laaggeschoold. Ze hadd verhoudingsgewijs veel laaggeschoolde led od h scholing voor, toegang tot, politieke at. De oderne politieke kaderpartij daarteg, is e partij van voor hoogopgeleide professionals. In veel westerse deocratieën wordt de rol van politieke partij andere rede aatschappelijke organisaties in het articuler van elang opinies ovdi in hoog tepo overgo door professionele elanggroep single-issueorganisaties. In de Verigde Stat, ijvooreeld, he assaeweging die vanouds veel laaggeschoold organiseerd aan het woord liet, zoals vakond, oerorganisaties vrouworganisaties, hun ledaantall invloed sterk zi teruglop. Daarvoor in de plaats kwa professioneel georganiseerde loygroep die ge lokale afdeling of actieve led kn voornaelijk werk via nieuwsriev, internet donateurs (Skocpol 2004, 6). Deze nieuwe elanggroep zijn vrijwel uitsluitd gericht op hoogopgeleide urgers. Ze word geleid door hoogopgeleide professionals, ze counicer et de hoogopgeleide anagers eleidsedewerkers in de pulieke sector hun achteran estaat in zeer hoge ate uit hoogopgeleid. Bij zes van de zev grootste landelijke elangorganisaties in de VS estaat het ledtal ijvooreeld voor eer dan 75% uit universitair geschoold, terwijl slechts 16% van de totale evolking in de VS e universitaire graad heeft (Skocpol 2004, 12). Skocpol kot tot de conclusie dat de verschuiving van assaeweging naar elanggroep e sterke oligarchiesering van de Aerikaanse saleving heeft veroorzaakt: the wealthiest and est-educated Aericans are uch ore privileged in this new civic world than their (less nuerous) counterparts were in the traditional world of cross-class eership federations. (...) Ordinary citizs have fewer vues for eership in associations with real clout. Meanwhile, the ost powerful

8 Aericans are interacting and arguing alost exclusively with one another. (Skocpol 2002, 135). In ons land is e dergelijke verschuiving van rede assaorganisaties naar professionele elangehartigers eves zichtaar. Kerk, oroep politieke partij he de afgelop decnia led verlor, terwijl elangorganisaties die zich richt op specifieke thea s elang, zoals natuur ilieu (Grepeace, WNF), internationale solidariteit (Novi, Unicef), aortus euthanasie (VBOK, NVVE), of consutaangeleghed (Veriging Eig Huis, ANWB), hun ledaantall vaak fors zag stijg. (De Hart 2005, 19-20). Anders dan de rede politieke partij assaeweging van vroeger word deze elangorganisaties voornaelijk gerund door e hoogopgeleid professioneel keurkorps (De Hart 2005, 61) eperk de led zich voornaelijk tot financiële donaties. Net als in de VS zijn onder de led donateurs de hoogst opgeleid oververtegwoordigd loopt het perctage laagopgeleide led terug (De Hart 2005, 32-36, 53). Nu zou kunn tegwerp dat ijn diagnose tot nu toe erg uitgaat van e traditionele definitie van politiek, dat oderne vor van politieke participatie inder foreel eer fluïde zijn veel vaker plaatsvind uit de traditionele ara s van partij parlet (Bang 2005). Ook de verplaatsing van de politiek naar netwerk, eer fluïde ara s supolitiek, ipliceert in veel gevall echter e verplaatsing van politieke acht van laagopgeleide lek naar hoogopgeleide professionals. Li Marsh (2006) onderscheid ijvooreeld vijf verschillde vor van politieke (non) participatie. Allereerst de Politieke Activist, de politiek geïnvolveerde urgers die regelatig actief zijn in de traditionele ara s; vervolgs de Expert Citizs, de professionals in de elangorganisaties die zowel in de oude ara s als in de nieuwe netwerk operer; dan de Everyday Makers, die niet geïnteresseerd zijn in partijpolitiek ideologie, aar die op lokaal niveau tijdelijk ad hoc actief zijn et onderwerp die h dagelijks rak; vervolgs de Vooralige Participant, die wel es participer, aar al langer dan e jaar niet actief zijn; uiteindelijk de Non-Participant die nooit (eer) participer politiek apathisch zijn. Vervolgs kek zij op asis van recte Britse data 4 wat karakteristiek van deze verschillde groep war. Hun analyse laat zi dat onder de politieke activist experts de hoogopgeleid sterk

9 oververtegwoordigd zijn dat, aan de andere kant van het spectru, urgers et weinig of ge forele kwalificaties tegwoordig in overgrote ate ehor tot de groep die niet of niet eer participeert: People in the service class (professionals and anagers) and with higher educational qualifications are the ost likely to e Political Activists and Expert Citizs (...) those in the working class and with little foral education, are least likely to e gaged in inforal political activities (Li Marsh 2006). De spanning tuss eritocratie deocratie doet zich isschi nog wel het sterkste voel ij de reeks van nieuwe, delieratieve vor van deocratie die de afgelop decnia zijn ontwikkeld gepropageerd. Interactieve eleidsvoring zelfregulering word t dele vanuit e eritocratische logica gerechtvaardigd. De overheid heeft de waarheid niet in pacht, daaro is het elangrijk dat de deskundigheid die in de aatschappij zelf aanwezig is eter wordt ut. Delieratieve vor van deocratie lever daaro eter eleid op, zo is de redering. De vraag is echter: eter eleid voor wie? De interactieve eleidsvoring is ij uitstek het doein van de hoger opgeleide iddelare an. Uit studies naar interactieve delieratieve vor van esluitvoring lijkt telks weer dat hoogopgeleide ann eer invloed he dan andere urgers (Wille 2001, ; Van Stokko 2003). Ze zijn oververtegwoordigd in deze ara s, ze prat akkelijker ( vooral ook harder), ze zijn retorisch sterker er wordt daardoor veel vaker naar h geluisterd dan naar andere deelneers (Sanders 1997; Hartan 1998; Hooghe 1999). Volgs Hartan (2000) delv laagopgeleide of inder assertieve urgers in delieratieve ara s regelatig het onderspit teg de participatie-elite van goed geekt. De ste van e assertieve advocaat weegt in inforele, interactieve settings nu eaal veel zwaarder dan die van e schuchtere schoonaakster. Nederland is dus et recht e diploadeocratie. Opleidingsniveau is verreweg de elangrijkste factor voor politieke invloed. Hoogopgeleide urgers gaan vaker ste, schrijv eerder ingezond riev, ezoek vaker inspraakavond staan veel vaker vooraan ij interactieve eleidsvoring dan laagopgeleide urgers. En ofschoon nog rui de helft van de evolking alle aar lager of iddelaar onderwijs heeft gevolgd, zijn laagopgeleide urgers in ons land iniddels vrijwel geheel afwezig in de vertegwoordigde organ onder

10 politieke estuurders. Meer dan ooit te vor, sinds de invoering van de het algee kiesrecht, wordt de deocratie gedoineerd door de hoogst opgeleid. 4. Wat is er is et e diploadeocratie? Waaro zou het eiglijk e prolee zijn dat hoogopgeleide urgers onevredig veel politieke invloed he? Is het niet e heel geruststellde gedachte dat onze volksvertegwoordigers estuurders zo lang he doorgeleerd dat scholing expertise het eeste gewicht in de schaal legg ij het vor epal van eleid (Zakaria 2003). Zijn we zelfs niet veel eter af wanneer acadeici eer politieke acht he dan ongeschoolde urgers? Plato, stichter van de eerste Akadeie, vond destijds van wel. De ideale staat die hij in zijn Politeia schetst is ij uitstek e diploadeocratie. Volgs Plato og alle de eest intelligte evwichtige urgers leiding gev aan de staat. Hij ontwierp e uitgereid stelsel van test toets o kinder te selecter op oed, eleid inzicht. De uitverkor, de s et e goud inorst, oest vervolgs jarlang studer voor ze toegelat werd tot estuurlijke posities. De tweede keus, de zilver types die wel dapper, aar niet zo riljant war, ocht nog wel soldaat agt word, aar de grote assa, de ronz types waar niet veel ijzat die vooral door hun drift werd gedrev, dide zich verre te houd van het staatsestuur zich tot handel landouw te eperk. Plato was er van overtuigd dat rille erfelijk was ontwikkelde daaro e ingieus systee van verplichte paringsfeest dat er voor oest zorg dat goud alle et goud werd gekruist. Dit eugetische elet in Plato s werk is in de tweede helft van de twintigste eeuw altijd et de nodige gêne gelez die veredeling deed toch teveel dk aan de Lesorn tehuiz van de Nazi s. Decnia lang heeft er e taoe gerust op de koppeling van sociale prole aan getische factor al heleaal op de koppeling van politieke acht aan erfelijke aanleg opleiding. Alle in het lang verget, riljante satirisch essay van de exctrieke Britse socioloog Michael Young uit 1958, klonk Plato s filosofische fictie luid duidelijk door. Young s quasi-wetschappelijke forule, I.Q. + effort = MERIT, is ij uitstek Platoons van aard. Intelligtie doorzettingsverog zijn

11 iers precies de karaktereigschapp waar volgs Plato de filosoof-koning op did te word geselecteerd. Young eschrijft in e quasi-historisch rapport hoe Groot-Brittannië in de periode geleidelijk aan e radicale eritocratie is geword dankzij e coinatie van ingrijpde onderwijshervoring, e systee van jaarlijkse IQtest de opkost van erfelijkheidsonderzoek. Die ak het ogelijk o reeds in e zeer vroegtijdig stadiu kinder te selecter op te leid voor de aatschappelijke topfuncties. In het Engeland van 2033 zijn, net als in Plato s Politeia, IQ opleiding allesepald voor je plaats in de saleving. Zowel ij Plato als ij Young loopt het uiteindelijk niet goed af et de eritocratie. De eritocratie lijkt e instaiele regeringsvor. Bij Plato is dat odat de elite verzuit o rigoureus te lijv selecter er daardoor inder sterke karakters aan de acht ko. Ook The Rise of the Meritocracy van Young is, in lijn et de geest van zijn tijd, e distopie. In kot het tot opstand waarij de schrijver van het rapport wordt gedood (sic) - odat de assa, gedrev door resstit rancune, ge goeg eer wst te ne et haar inferieure aatschappelijke positie. Daaree is al e van de prole van de diploadeocratie geschetst. Is e diploadeocratie uiteindelijk e instaiele regeringsvor die gedoed is o uit te ond in anarchie opstand? Verdraagt e diploadeocratie zich ovdi et de uitgangspunt van e vertegwoordigde deocratie? Ik zal e aantal ogelijke spanning tuss de diploadeocratie de represtatieve deocratie esprek. Represtativiteit elangehartiging De eest voor de hand liggde spanning doet zich voor rondo de eis van represtativiteit. Op ge van de sport van de participatieladder is er sprake van e getrouwe afspiegeling van de sastelling van de evolking. De ste van hoger opgeleid legt eer gewicht in de schaal ij verkiezing, ze klinkt veel luider ij allerlei vor van protest inspraak ze is allesepald in kaer kainet. Dat roept allereerst vrag op over de evwichtigheid van de elangehartiging. Word de elang van lager opgeleid wel voldode vertegwoordigd in e diploadeocratie? Wanneer lageropgeleid veel inder

12 opko ij verkiezing dan is er inder red voor politici o in hun capagnes aandacht aan hun prole elang te ested. Dit wordt evestigd in verkiezingsonderzoek uit de VS. De eeste studies naar de effect van lage opkostcijfers ij verkiezing in de VS find copelling evidce that unequal voting participation is associated with policies that favour privileged voters over underprivileged nonvoters (Lijphart 1997, 5). Ook zou het kunn dat er ij de verkiezingsuitslag e verteking optreedt doordat de politieke voorkeur van hoger opgeleid afwijk van die van lager opgeleid. Er zijn voor dat laatste in ons land overigs nog weinig aanwijzing et uitzondering dan van het EU-referdu. Lager opgeleid gaan weliswaar inder vaak ste dan hoger opgeleid, aar als ze ging ste dan wek in het verled hun partijvoorkeur niet veel af van die van hoger opgeleid (Ganzeoo Ultee 1995). Ook lijkt het vooralsnog ee te vall et de verschill in politieke voorkeur tuss steers niet-steers (Dekker 2002, 5). Ezelfde eeld is zichtaar in de VS (Vera et al. 1995, 167). Grotere risico s voor e onevredige elangehartiging do zich voor in de sfeer van de politieke agdavoring de redere vor van politieke participatie. Skocpol (2003, ; 2004, 13-14) suggereert dat de overgang van rede assaeweging naar professionele single-issue-elanggroep de politieke ruite voor rede sociale voorziing in de VS sterk heeft verinderd ze waarschuwt dan ook voor upward-tilted pulic agdas and policyaking. Vera et al (1995, ch 16) lat zi dat in de VS er e systeatische verteking in de input in het politieke proces optreedt als gevolg van ongelijke patron van politieke particpatie: Over and over, our data showed that particiapatory input is tilted in the direction of the ore advantaged groups in society especially in ters of econoic and educational position (...). The voices of the well educated and the well-heeled (...) sound ore loudly (Vera et al. 1995, 512). Daarij lijkt het effect van inko overigs elangrijker te zijn dat dan van opleiding. Hoge opleiding leek e factor te zijn die verhoudingsgewijs wat vaker leidde tot egrip voor andere groep in de saleving eer dan geiddeld leidde tot steun voor de verzorgingsstaat tolerantie. Opinieonderzoek in ons land laat zi dat laag opgeleid zich over andere kwesties zorg ak dan hoogopgeleid. 5 Hoog opgeleid ak zich in 2006

13 ijvooreeld veel zorg over de kwaliteit van het onderwijs aatschappelijke innovatie, terwijl laag opgeleid vooral grote zorg he over de kost van levsonderhoud. Ook zijn hoogopgeleid (zeer) veel positiever over de econoische voordel van verdere Europese ewording, dan laag opgeleid we zag het al ij het referdu. Het valt niet uit te sluit aar epirisch lastig te ewijz - dat de specifieke prole waar lager opgeleid ee te ak he, in ons land inder hoog op de politieke agda ko doordat de eeste volksvertegwoordigers opinieleiders ( hun kinder) hoog zijn opgeleid. Zo valt op dat de prole et het studiehuis de asisvoring in het vwo veel eerder veel eer aandacht he gekreg dan de veel grotere prole die het gevolg war van de voring van het vo. En ook de schaduwzijd van de ulticulturele saleving werd pas als draa gepercipieerd voorwerp van e parletaire quête to ook de iddklasse de grachtgordel et de gevolg van de oeizae integratie van iigrant werd geconfronteerd. Jarlang zijn de ongepolijste klacht van de ewoners van de oude wijk als xofoo racistisch terzijde geschov totdat ze eloqut werd geforuleerd door hooggeleerde pulicist als Fortuyn Scheffer. Legitiiteit vertrouw In dit prolee van de ongelijke toegang tot de politieke agda kan word voorzi door iddel van zaakwaarneerschap, waarij hoogopgeleide volksvertegwoordigers opko voor de elang van lager opgeleid zo zijn in de afgelop eeuw de elang van de areidersklasse in het parlet veelal verdedigd door doinees, onderwijzers, rode jonkher e leger van doctoranduss. En ook Fortuyn, die in achtergrond, voorko optred volstrekt de tegpool was van de ongediploeerde kiezer, werd toch inn kele aand de held van grote groep laagopgeleide kiezers, odat hij zei wat zij dacht. De vraag is echter wel hoeveel zaakwaarneerschap e represtatieve deocratie kan verdrag. De areiderseweging had in het verled altijd ook eig s in de kaer. Leidt e perante afwezigheid van laag opgeleid in kaer kainet op terijn niet tot e vertrouwscrisis odat laag opgeleid zichzelf niet eer kunn herkn in de politiek-estuurlijke elite zich onverschillig cynisch van de politiek afker? In het vertrouwsonderzoek heet

14 dit wel de idtiteitshypothese. Deze houdt in dat vooral laag opgeleide urgers steeds inder vertrouw he in overheid politiek odat zij zich in toede ate uitgeslot voel van e zinvolle politieke aatschappelijke participatie. E eritocratie oet het vooral he van outputlegitiiteit. Wat telt is het resultaat; estuur door experts geeft de eeste garantie op verstandige eleid daaree de grootste kans op welvaart voor zoveel ogelijk urgers. Deocratie is echter eer dan e optelso van uitkost. Deocratie gaat ook over input, urgers oet ook het gevoel he dat ze er toe do, dat hun inrg wordt gewaardeerd tot aanpassing van eleid kan leid. Burgers et e laag diploa zull op d duur e diploadeocratie als niet legitie ervar, odat het voor h nauwelijks nog ogelijk is o ige invloed uit te oef op het eleid. Naar ons soort s wordt toch niet geluisterd, of het zijn alleaal zakkvullers daar in D Haag is dan de stereotype cynische uiting van e gerek aan politiek vertrouw e gevoel van aatschappelijke uitsluiting. De gegevs van het vertrouwsonderzoek lijk deze hypothese te evestig. In de eeste westerse deocratieën is er in de afgelop decnia e gestage daling van het vertrouw in overheid politieke instituties zichtaar (Kaase Newton 1995; Norris 1999; Nye et al. 1997; Pharr Putna 2000; Dalton 2004). Deze daling doet zich echter niet in gelijke ate voor in alle lag van de evolking. Laag opgeleide urgers staan over het algee veel cynischer wantrouwiger tegover de politiek dan hoogopgeleide urgers (Hall 1999; Li Marsh 2006; Elchardus Sits 2002, 54-57; Van Holsteyn De Ridder 2005, 85). Ook in ons land is de recte daling van het vertrouw in overheid regering niet in alle lag van de evolking ev sterk (Becker Dekker 2005). Hoogopgeleide, actieve urgers lijv in Nederland e redelijk groot vertrouw in politiek overheid houd. Het grootste wantrouw in de overheid vind je ij de relatief laag opgeleide, onkerkelijke lagere iddklasse ijna ederde van de evolking (Becker Dekker 2005, 351). De WRR-studie Vertrouw in de uurt laat goed zi dat vooral de laag opgeleide ewoners van de voorhe hooge, sociaal hechte areiders iddstandswijk hun vertrouw in overheid politiek in de afgelop jar in hoog tepo zijn kwijtgeraakt. Maatschappelijk onehag politiek wantrouw gaan ij deze grote groep urgers hand in hand. Zij he verreweg het inste vertrouw in andere s in de overheid ij h vind je de luidste roep o

15 leiderschap de eest negatieve opvatting over regering, kaerled politieke partij. Zij he sterk het gevoel dat er naar h toch niet wordt geluisterd lijv het vaakst thuis ij verkiezing (WRR 2005, ). Er is één groep in het ijzonder die steeds onverschilliger tegover politiek staat, dat zijn laag opgeleide jonger: Als het eeld van e toede kloof in de Nederlandse politiek ergs op toepasaar is, dan is dat ( ) op de vervreeding tuss e kleiner wordde groep jonger et weinig opleiding de groter wordde groep hoger opgeleid (Dekker 2002, 6). Burgerschap etrokkheid Wie vanuit e repulikeins perspectief naar de diploadeocratie kijkt, ziet nog e elangrijke tekortkoing. E eritocratie is in de eest letterlijke zin van het woord ge deocratie. De inzet van experts zaakwaarneers leidt isschi wel tot e regering voor het volk, aar dat is niet hetzelfde als e regering door het volk. In e diploadeocratie is er nauwelijks ruite eer voor actief urgerschap van de lager opgeleide urgers. Hun urgerschap verschraalt tot e soort passief politiek consutise. Er wordt isschi wel goed voor hun elang gezorgd, aar zij zijn nauwelijks eer in de gelegheid o zich actief, als urgers, in de pulieke sfeer te anifester. Het deelne aan de politiek is iers ook e waarde in zichzelf, los van de ehartiging van elang. Actief urgerschap heeft e intrinsieke waarde, die verlor gaat wanneer het estur over wordt gelat aan experts andere hoger opgeleid. In e diploadeocratie zijn de vita activa van lager opgeleide urgers, in de ter van Hannah Ardt (1958), eperkt tot laor work rak ze uitgeslot van de sfeer van de action, van het actief vorgev aan de polis, de geeschap van gelijk. Daaree verliez de lager opgeleid e elangrijke ron van zelfrespect. Zij zijn e quantité négligeale geword, e politieke onderklasse die er nauwelijks eer toe doet. Dat is tegelijkertijd ook e elangrijke ron van resstit jegs het politieke systee die de loyaliteit aan het estuur het respect voor wet recht sterk kan do verinder. Bij het referdu over de Europese grondwet werd daar plotseling iets van zichtaar. Vanuit e klassiek idee van urgerschap is e diploadeocratie voorts ook taelijk edisionaal. De ezijdige nadruk op expertise outputlegitiiteit laat

16 te weinig ruite voor de eer noratieve, eotionele aspect van politiek. Deocratie is eer dan technocratie, aar gaat ook over strijd, over retoriek syol over visies op het goede lev. Sociale rechtvaardigheid stailiteit E oververtegwoordiging van hoog opgeleid in het politieke systee is in het ijzonder proleatisch wanneer diploa s ook in andere aatschappelijke sfer tot voordeel strekk. Plato had daarin voorzi stond ijvooreeld niet toe dat politieke estuurders persoonlijke ezitting hadd. Ook ocht ze niet wet wie hun kinder war o nepotise te voorko. De eritocratie van Michael Young daarteg, was e typische winner-takes-all-society. De hoogopgeleide elite had de este an, het eeste ezit de grootste politieke acht. Odat dit sociale kapitaal grotdeels overdraagaar was, via erfelijkheid opvoeding, voorzag Young e geslot aatschappij waarin er na kele geraties nauwelijks eer sprake was van sociale oiliteit. Macht welvaart cuuleerde ij e zelfgoegzae intellectuele elite de grote, verarde cynische onderklasse had niet veel eer te verliez door in opstand te ko. (Volgs Young werd de opstand in het Engeland van 2033 vooral veroorzaakt door regeringsvoorstell o de eritocratie erfelijk te ak het recht op onderwijs voor te ehoud aan kinder van de elite dat zijn in e voldrag eritocratie geiddeld iers de eest intelligte kinder). De fictieve volksopstand van Young kan als waarschuwing di. E diploadeocratie verliest aan stailiteit wanneer del van de evolking zich niet eer gerepresteerd voel wanneer ze ge uitzicht eer he op veretering van hun sociale positie. E diploadeocratie is staieler wanneer er e grote pluriforiteit estaat in sfer criteria van verdiste ieands sociale status niet ezijdig wordt epaald door zijn opleiding. De aatschappelijke sahang de deocratie ko onder druk te staan wanneer onderwijsfal aatschappelijk fal systeatisch savall. Er zijn de nodige aanwijzing dat dit steeds vaker het geval is. Volgs Elchardus (2002, 69) groei er rond de uitkost van de schoolloopaan grote ongelijkhed. Er is iniddels e sterke sahang tuss de hoogte van het got onderwijs de areidsarktkans levskans van individu. Tegelijkertijd epaalt het verloop van de schoolloopaan sterk de

17 houding opvatting. De kloof tuss laag- hooggeschoold is daaro niet alle sociaal-econoisch van aard, aar ook sociaal-cultureel. (Elchardus 2002, 270). Hij wijst erop dat die kloof de aatschappelijke sahang de deocratie zou kunn edreig odat zij leidt tot systeatische gevoels van onehag tot het verwerp van deocratische asiswaard. 5. Reedies voor de diploadeocratie Ons land is dus in veel opzicht reeds e diploadeocratie, e politiek systee waarin urgers eer feitelijke politieke invloed he naar ate hun opleidingsniveau hoger is. E diploadeocratie is e geankeerde vor van deocratie, odat grote groep van de evolking uitgeslot rak van zinvolle politieke participatie. Lager opgeleid, die op dit ot nog 50% van de evolking uitak, zijn iniddels zeer sterk ondervertegwoordigd op ijna alle sport van de participatieladder. De situatie verschilt niet es zoveel van de late negtide eeuw to in ons land het exakiesrecht gold, waarij de hoogte van de afgeronde opleiding ede epald was voor de toekning van het kiesrecht. Bijna e eeuw nadat in ons land het algee kiesrecht is ingevoerd, zijn we in feite weer terug ij dat exakiesrecht. E verdere eritocratisering van onze saleving kan op terijn e serieuze edreiging van de politieke sociale stailiteit vor. E opstand van de ongediploeerd, zoals eschrev door Michael Young, is inder fictief dan hij lijkt. Hoe zou je die eritocratisering kunn atig? Teggaan statusonopolies & relativering van diploa s David Miller (1996, 300) heeft in het kielzog van Walzer (1983) er op gewez dat e eritocratie niet alle staieler, aar ook sociaal rechtvaardiger is, naarate er eer verschillde sociaal gewaardeerde vor van verdiste zijn: econoic contriution would e one kind of erit, education and scholarship another, artistic achievet a third, pulic service yet another, and so forth. Als elk van deze sfer zijn eig statusladders kt waar urgers zelfrespect aan kunn ontl, dan is het risico van statusonopolies veel inder groot. Wie ge inister, hoogleraar of topanager kan word, oet altijd nog tv-prestator, profvoetaller, finalist ij

18 Idols, of vrijwilliger van het jaar kunn word daaree e fors inko, e hoge sociale status, of grote aatschappelijke waardering kunn verwerv. Dat etekt in de eerste plaats dat er in de saleving voldode kanal voor sociale oiliteit stratificatie op oet lijv die niet gekoppeld zijn aan forele kwalificaties. Het etekt ook dat de waarde van diploa s toets, die in onze saleving als proxy voor verdiste zo n elangrijke rol zijn gaan spel (De Vries 1993), dit te word gerelativeerd. De dwingelandij van de diploa s zal oet verinder uit het forele onderwijs verworv copetties di eves erkd te word (Elchardus 2002, 270). Het etekt voorts dat de toegang tot esstiële aatschappelijke asisvoorziing, zoals gezondheidszorg, sociale zekerheid onderwijs, niet oet word gekoppeld aan de forele kwalificaties of aatschappelijke positie van urgers: Merit of any sort should only e allowed to govern the distriution of a certain range of goods and services, and in particular not those goods and services which people regard as necessities (Miller 1996, 300). Er zijn nu eaal grote verschill in aanleg talt tuss urgers er zull altijd grote groep urgers lijv die niet over veel forele of inforele copetties eschikk waarnaar op de areidsarkt grote vraag is. Ook voor die groep urgers dit er e fatsolijk zinvol estaan te zijn weggelegd. Aanpass van de ara s Hoe valt vervolgs die onevredig grote invloed van hoogopgeleide urgers in de politieke sfeer igszins te dep? De opkost van kaderpartij single-issue elanggroep valt waarschijnlijk niet eer terug te draai de tijd van de rede assapartij lijkt definitief voorij (Galston 2003, 103). En gegev de ontworteling van politieke partij is interactieve eleidsvoring veroedelijk onverijdelijk voor het creër van draagvlak. De onevredige invloed van hoogopgeleid kan daarij echter wel word geatigd door e aantal institutionele aanpassing. Wanneer de regering ijvooreeld esluit tot vergaande vor van consultatie of zelfregulering, of wanneer e college van B&W esluit tot interactieve eleidsvoring, dan zou kaer of geeteraad alle oet inste na e voorafgaande represtativiteittoets. Daarij zou getoetst oet word of alle relevante

19 aatschappelijke groep, in voldode ate in kaart zijn geracht ij de eraadslaging zijn etrokk (Dijstelloe, Schuyt De Vries 2004, 146). Het lijkt ovdi wel degelijk ogelijk o laaggeschoold ij interactieve eleidsvoring te etrekk; dit vraagt echter specifieke aatregel, zoals selectie training van deelneers, actieve oderatie van de eraadslaging e directe etrokkheid van professionals (Fung 2004). In de afgelop jar is er in e aantal land ervaring opgedaan et zogaade ini pulics (Goodin Dryzek 2006). Daarij wordt er gedeliereerd in kleine groep die niet uitsluitd estaan uit zelfgeselecteerde experts professionals, aar zoveel ogelijk represtatief zijn voor de evolking als geheel. Dat kan ijvooreeld door steekproev te trekk of door te werk et kwaliteitszetels. Zo kan word geproeerd o ook laag opgeleide lek non-participant ij de eraadslaging te etrekk. Vooreeld hiervan zijn de citiz panels die door de Blair-regering zijn ingevoerd (Duggett 1998), de conssus-conferties in Deark de Citiz s Assely die in British Coluia in 2004 is georganiseerd over de hervoring van het kiesstelsel (Goodin Dryzek 2006, 5-6). In al deze gevall werd urgers geselecteerd op asis van e rando steekproef uit de evolking niet op asis van expertise. Opkostplicht, peiling pleisciet: terug naar het stehokje Het vooreeld van het EU-referdu waar ik dit essay ee egon suggereert dat er nog andere, inder intsieve anier zijn o lager opgeleid ij het politieke proces te etrekk: via het stehokje. Door Ard Lijphart is in het verled ijvooreeld voorgesteld o in Nederland de opkostplicht ij verkiezing weer in te voer. 6 E opkostplicht rgt in ieder geval ook de laagst opgeleid weer naar de steureaus of ze dan ook daadwerkelijk ste is e tweede (Dekker Hooghe 2003, 159) - zorgt er zo voor dat het voor politieke partij electoraal interessant lijft o aan hun elang aandacht te ested. Steing zijn sowieso e zeer proaat iddel o de onevredig invloed van e participatie-elite te dep. Bij steing telt iers elke ste, of die nu hard of zacht, eloqut of oneholp is, ev zwaar. Daaro zou interactieve process waar ogelijk et steing af di te sluit. Hierij dit het uitgangspunt van één persoon, één ste zoveel ogelijk gehanteerd te word. Dit

20 zorgt ervoor dat de kleine groep van doinante, handige, verale edeurgers (Hartan 2000) zijn zin niet kan doordrukk teg de wil van de eerderheid in. Wanneer deze steing eperkt tot de laatste fase van de esluitvoring, lijft er goeg ruite over voor het oiliser van expertise creativiteit in de fase van idee- planvoring (Van Stokko 2003). Je zou hier kunn sprek van delierer in de schaduw van de directe deocratie. Dergelijke steing kunn ijvooreeld de vor aan ne van correctieve referda. Daarij is er alle ruite voor experts, elanggroep etrokk urgers o agda s op te stell, scario s te ontwerp voorstell te do. Tegelijkertijd lijft er e ogelijkheid voor de urgers die ge zin, ge tijd of ge durf he o deel te ne aan de delieraties, o zich op voet van gelijkheid uit te sprek over de plann. E geslaagd vooreeld van deze coinatie van delieratie directe deocratie was de esluitvoring rond de herinrichting van de Grote Markt in Groning, waarij de evolking via e referdu kon kiez uit kele gedetailleerd uitgewerkte plann. En hoewel er op de staatkundige wijsheid van e referdu over de Europese grondwet het nodige valt af te ding, oet in ieder geval word vastgesteld dat het lager opgeleid de ogelijkheid heeft gegev o hun ste luid duidelijk te verheff. Niet alle onderwerp l zich voor evolkingsrede referda. E andere, inhoudelijk veel diepgaandere, vor van eerderheidstoetsing is de delieratieve peiling die door Jaes Fishkin (1995, ) is ontworp uitgevoerd. Daarij werd e reed sagestelde, represtatieve steekproef van kele honderd urgers getrokk uit het kiesgerechtigde deel van de evolking. Deze urgers werd voor e weekeinde ij elkaar gezet o in kleine groep intsief te discussiër over kele elangrijke aatschappelijke thea s. Ze werd voorzi van evwichtig sagestelde docutatieapp kond experts, loyist politici et uitelopde standpunt raadpleg. Na kele dag van intsieve, face to face discussies, werd hun ing over de vraagstukk gepeild. Het werd e coinatie van Big Brother, Het Lagerhuis Expeditie Roinson, want de eraadslaging de steing werd gehoud opgo in de studio s van de Britse zder Channel 4 vervolgs uitgereid op televisie vertoond. Wie dat alleaal wat te elastd vindt - niet iedere wil iers voortdurd word lastiggevall et referda of in televisiestudio s discussiër zou ook nog

21 kunn dk aan steekproefsgewijs sagestelde urgerjury s. In dat laatste geval wordt de uitkost van e interactief proces voorgelegd aan e jury die zo represtatief ogelijk is sagesteld. Deze stet na eraadslaging over het voorstel. De uitslag kan dan door e college van B&W of e geeteraad word eego in haar uiteindelijke oordeel over de wselijkheid van het voorstel. Dit is ge volwaardig alternatief voor eerderheidsvoring via referda, aar het iedt wel e zekere egalitaire check op de esluitvoring. Blijft over de politiek-estuurlijke elite. In het Athe van Plato kde diverse instituties die e al te grote eritocratisering teg ging tot groot ongoeg van Plato overigs. Na de hervoring van Cleisthes kreeg ijvooreeld iedere urger direct sterecht in de volksvergadering van Athe werd ijna alle estuurlijke functies door urgers vervuld op asis van loting. Dat zorgde in theorie de praktijk was na verloop van tijd anders - voor e sterke re op de estuurlijke elitevoring. In e knisaatschappij is e aanwijzing door het lot van wethouders, urgeeesters of inisters e hachelijke zaak. Rechtstreekse verkiezing van estuurders, liefst in coinatie et e opkostplicht, zou ook hier ig soelaas kunn ied. Het geeft laag opgeleid e ev grote ste als hoog opgeleid dwingt politieke partij kandidat o in ieder geval et hun elang reking te houd. Invoering van geatigde pleiscitaire elet in de vertegwoordigde deocratie geeft lager opgeleid niet alle e zwaardere ste ij de rekrutering van de politieke elite, ze kan ook de variëteit in politieke stijl expertise vergrot. Verkiezing van estuurders iedt ijvooreeld eer ruite voor de syolische, eotionele disies van politiek. Naast forele kwalificaties, in de vor van titels diploa s, zijn inforele copetties, zoals charisa, spreekvaardigheid overtuigingskracht, relevant. Hieree kan e rug word geslag tuss de leefwereld van lageropgeleid de eleidswereld van de politieke elites. Het kan help o de idtificatie et het politieke systee het vertrouw in politieke leiders te vergrot. 7 Referda, peiling e eer directe verkiezing van estuurders zull de lager opgeleide urgers niet op alle sport van de participatieladder terugrg, aar ze gev h wel elangrijke vetoogelijkhed - het inste wat ze kunn

22 ewerkstellig, is dat ze de Euro-acadeici dwing o langer na te dk over hoe ze tot e ja kunn gerak.

23 Literatuur Aarts, Kees Jacques Thoass, 2000, Belangstelling voor politiek politiek zelfvertrouw. In: Jacques Thoass, Kees Aarts Hk van der Kolk (red.), Politieke verandering in Nederland : Kiezers de salle arges van de politiek, D Haag: SDU, Aarts, Kees, 2000, Opkost. In: Jacques Thoass, Kees Aarts Hk van der Kolk (red.), Politieke verandering in Nederland : Kiezers de salle arges van de politiek, D Haag: SDU, Alond, Gariel A. Sidney Vera, 1963, The Civic Culture: Political Attitudes and Deocracy in Five Nations, Princeton: Princeton University Press. Ardt, Hannah, 1958, The Huan Condition, Chicago: University of Chicago Press. Bang, Hrik, 2005, Aong everyday akers and expert citizs. In: Janet Newan (red.), Reaking governance: peoples, politics and the pulic sphere, Bristol: Policy Press, Becker, Frans, Wi van Hnekeler, Monika Sie Dhian Ho Bart Trop (red.), 2000, De toekost van de deocratie: Het etwintigste jaaroek voor het deocratisch socialise, Asterda: Areiderspers. Becker, J. P. Dekker, 2005, Beeld van eleid politiek. In: De sociale staat van Nederland 2005, D Haag: SCP, Berg, J.Th.J. van d, 1983, De toegang tot het Binnhof: De aatschappelijke herkost van Tweede Kaerled tuss , Weesp: Van Holkea & Wardorf. Berg, J.Th.J. van d B. van d Braak, 2004, Kaerled als passant in de Haagse politiek: De aatschappelijke herkost van Tweede-Kaerled In: C.C. van Baal et al. (red.), Jaaroek Parletaire Geschiedis 2004, D Haag: SDU, Boelhouwer, Jero, 2002, Achtergrond van niet-steers, in: Paul Dekker (red.), Niet-steers: E onderzoek naar achtergrond otiev in quêtes, interviews focusgroep, D Haag: SCP, Castells, M., 1997, The Inforation Age: Econoy, Society and Culture, Oxford: Blackwell. Dalton, R., 2004, Deocratic Challges, Deocratic Choices: The Erosion of Political Support in Advanced Industrial Deocracies, Oxford: Oxford University Press. Dekker, Paul, 2000, Politieke participatie. In: Jacques Thoass, Kees Aarts Hk van der Kolk (red.), Politieke verandering in Nederland : Kiezers de salle arges van de politiek, D Haag: SDU, Dekker, Paul, 2002a, Sterkere deocrat, zwakkere deocratie? Verandering in politieke etrokkheid participatie , 29/2: Dekker, Paul (red.), 2002, Niet-steers: E onderzoek naar achtergrond otiev in quêtes, interviews focusgroep, D Haag: SCP. Dekker, Paul, 2003, Afkeer van de politiek?. Christ Deocratische Verkning, 2003/4: Dekker, Paul Marc Hooghe, 2003, De urger-nachtwaker: Naar e inforalisering van de politieke participatie van de Nederlandse Vlaase evolking. Sociologische Gids, 50/2: Dijstelloe, H.O, C.J.M. Schuyt G.H. De Vries, 2004, Dewey de nieuwe politieke kwesties in de knissaleving. In: E.R. Engel M. Sie Dhian Ho

24 (red.), De staat van de deocratie. Deocratie voorij de staat, WRR verkning 4, Asterda: Asterda University Press, Duggett, M., 1998, Citiz s Charter: A People s Charter in the UK. International Review of Adinistrative Scices, 64: Elchardus, Mark, 2002, Onderwijs in de syolische saleving: Zijn individualise eritocratie nog zinvol?. Sociologische Gids, 49/3: Elchardus, Mark Wdy Sits, 2002, Anatoie oorzak van het wantrouw, Brussel: VUB-Press. Fnea, Meindert, 2003, Over de kwaliteit van politieke elites, oratie UvA, Asterda: Vossiuspress. Fishkin, Jaes, 1995, The Voice of the People: Pulic Opinion and Deocracy, New Hav: Yale. Florida, Richard, 2004, The Rise of the Creative Class, New York: Basic Books. Fung, Archon, 2004, Epowered Participation: Reinvting Uran Deoracy, Princeton: Princeton UP. Galston, Willia, 2003, The new class vs. social deocracy. Pulic Interest 153: Ganzeoo, H.B.G. W.C. Ultee (red.), 1995, De sociale segtatie van Nederland in 2015, WRR Voorstudie nr 96, D Haag: SDU. Goodin, Roert E. John S. Dryzek, 2006, Delierative Ipacts: The Macropolitical Uptake of Mini-pulics. Politics and Society 34/2: Hall, Peter, 1999, Social Capital in Britain. British Journal of Political Scice, 29: Hart, Joep de, 2005, Landelijk verigd: Grote ledorganisaties over ontwikkeling op het aatschappelijk iddveld, D Haag: SCP. Hart, Paul t Marcel t Hoov, 2004, Op zoek naar leiderschap: Reger na de revolte, Asterda: De Balie. Hartan, Ivo, 1998, De andere kant van politieke participatie: Kantteking ij de huidige deocratisering van ovaf. Voring, 14/1 (oktoer 1998): Hartan, Ivo, 2000, Deocratie van de grote ekk of leer je wat van het pulieke deat?, Asterda: Instituut voor Puliek Politiek. Holsteyn, Joop van Josje de Ridder, 2005, Alles lijft anders: Nederlandse kiezers verkiezing in het egin van de 21 e eeuw, Asterda: Aksant. Hooghe, Marc, 1999, The Reuke of Thersites: Delierative Deocracy Under Conditions of Inequality. Acta Politica, 34: Hooghe, Marc, 2003, Sociaal kapitaal in Vlaander: Veriging deocratische politieke cultuur, Asterda: Asterda University Press. Irwin, Gal, 1974, Copulsory Voting Legislation: Ipact on Voter Turnout in The Netherlands. Coparative Political Studies, 7: Kaase, M. K. Newton (red.), 1995, Beliefs in Governt, Oxford: Oxford University Press. Li, Yaojun David Marsh, 2006, Bang to citizs: Searching for expert citizs and everyday akers. British Journal of Political Scice, nog te verschijn. Li, Yaoluin, Mike Savage Andrew Pickles, 2003, Social capital and social exclusion in England and Wales ( ). British Journal of Sociology, 54/4: Lijphart, Ard, 1997, Unequal Participation: Deocracy s Unresolved Dilea. Aerican Political Scice Review, 91/1: Mair, Peter Richard S. Katz, 1995, Changing odels of party organization and party deocracy: The eergce of the cartel party. Party Politics, 1/1: 5-28.