Met recht risico s reduceren

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Met recht risico s reduceren"

Transcriptie

1 Met recht risico s reducer Bert Nieeijer Peter van Wijck Bert Nieeijer is plv. directeur van het Wetschappelijk Onderzoek Docutatie Ctru van het inisterie van Justitie hoogleraar rechtssociologie aan de faculteit der rechtsgeleerdheid van de Vrije Universiteit Asterda. Recte pulicaties van zijn hand zijn Verdeling van rechtspraak, Beleidswetschap, 20 (1): 30-47; Vanishing or Increasing Trials in the Netherlands?, Journal of dispute resolution, vol (1): (eide et C. Klein Haarhuis) E wereld van geschill. Over het geruik van gerechtelijke uitgerechtelijke procedures, oratie, Boo Juridische Uitgevers, D Haag (2007). E-ail: e.nieeijer@injus.nl Peter van Wijck is coördinator strategieontwikkeling ij het inisterie van Justitie universitair doct rechtseconoie aan de faculteit der rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leid. Tot zijn recte pulicaties ehor Welvaartseffect van juridische ijstand, Tijdschrift voor opare financiën, 2005: Recht door de windtunnel, NJB, 2007: (et Richard de Wit Stavros Zouridis). E-ail: p.w.vanwijck@law.leiduniv.nl Savatting Door s die in afnede ate accepter dat ze risico s lop wordt druk op de overheid uitgeoefd o aatregel te ne o risico s te reducer. Veel esprok is de opkost van risicojustitie, e ontwikkeling waarij risicoeheersing richtinggevd wordt in het dk over strafrecht criinaliteitsestrijding. Dit artikel gaat in op achtergrond van de afnede acceptatie van risico s espreekt de consequties in de civiel- estuursrechtelijke sfeer. 1. Inleiding Proleeschets Lev is riskant. Zodra ieand geor wordt, zelfs al daarvoor, staat hij aan vele risico s loot. Ms kunn risico s over zichzelf afroep. Daarnaast estaat altijd het risico dat ander, edoeld of onedoeld, schade toerg. Volgs Boutellier (2002) is er in uitelopde sector van de huidige saleving sprake van e steeds grotere drang naar vitaliteit. Het gaat daarij o e gedrevheid o zich te anifester ervaring te ondergaan, waarij de risico s die eree verond zijn inder zwaar weg. Risk is a joy of life. Dit kot op allerlei anier tot uiting, in het econoisch lev (ijv. toede onderneerszin), in de edia, in de jeugdcultuur, in sport in criinaliteit. De keerzijde van deze vitaliteit zijn de risico s die er ee gepaard gaan, niet alle voor de s zelf, aar ook voor ander. Deze risico s roep tegelijkertijd e ehoefte op aan veiligheid, zekerheid eschering teg het risicovolle gedrag van ander. De gedachte dat s in toede ate eschering zoek teg risicovol gedrag van ander heeft vele pn in eweging geracht. Daarij is vooral veel aandacht uitgegaan naar de rol die het strafrecht kan spel ij het terugdring van criineel gedrag. Kerkd voor het strafrecht is dat het wordt gehandhaafd door iddel van het oplegg van 168

2 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer straff. Door epaalde gedraging strafaar te stell ervoor te zorg dat e delinqut daadwerkelijk wordt gestraft, kunn die gedraging word ontoedigd. Daardoor wordt het risico voor pottiële slachtoffers verkleind. In het dk over strafrecht criinaliteitsestrijding lijkt risicoeheersing steeds doinanter te zijn geword. Er wordt wel gesprok van de opkost van risicojustitie. In het klassieke strafrecht wordt e individu achteraf schuldig verklaard voor e epaalde, vooraf oschrev wetsovertreding. Bij risicojustitie wordt juist vooraf ingegrep in verdachte situaties groep. Hierij is niet ieands strafrechtelijke schuld aatgevd, aar het risicoprofiel (Van Swaaning 2001). Het karakter van het strafrecht verschuift daaree van ultiu reediu naar e prevtief instrutariu (Moerings 2006). Illustratief hiervoor is, in de woord van Van de Bunt (2003), dat isdrijfplegers pottiële isdrijfplegers word geclassificeerd in e jargon dat niet op de isdrijv uit het wetoek, aar op de logica van het risicodk, is geaseerd. Zij word eschrev als harde kern jonger, risicojonger, veelplegers, of draaideurcriinel. Het gaat er niet priair o wat zij he gedaan, aar o wat zij zull gaan do. Het risicoeleid is er op gericht o dit zull te voorko. Deze ontwikkeling wordt door veel strafrechtjurist criinolog, vooral op noratieve grond, et argusog ekek (ijvooreeld Moerings 2003). In de literatuur wordt het risicodk vooral in verand geracht et strafrecht criinaliteitsestrijding. Er zijn aanwijzing dat zich in de sfeer van het civiel- het estuursrecht analoge ontwikkeling voordo (Directie Algee Justitiële Strategie 2001, 24). Daarvoor estaat echter slechts zeer incidteel aandacht. Het civiel recht reguleert de etrekking tuss urgers onderling. Hieronder valt ondereer het aansprakelijkheidsrecht, dat epaalt dat ieand die schade toergt aan e ander die schade, onder voorwaard, oet vergoed. Het aansprakelijkheidsrecht vervult e prevtieve functie, odat het pottiële schadeveroorzakers aanzet tot grotere voorzichtigheid. En daardoor wordt het risico voor pottiële slachtoffers kleiner. Volgs soige waarneers doet zich op dit terrein e verschuiving voor in het rechtsgevoel, waarij het adagiu ieder draagt zijn eig schade langzaa wordt vervang door pech oet weg (Merts e.a. 2003). Onze hoogste rechter, de Hoge Raad, heeft ijgedrag aan het idee dat het uitgangspunt dat ieder zijn eig schade draagt, relativering verdit (Hartlief 2006, 38). Het eest recte vooreeld daarvan is het wrongful life-arrest, ook wel het ay Kellyarrest (HR 18 aart 2005). Kelly is e eervoudig gehandicapt ter wereld geko eisje dat stelt dat zij, gelet op haar handicaps, liever niet had will estaan. De verloskundige heeft nagelat onderzoek te do naar ogelijke afwijking, terwijl daarvoor wel indicaties estond. Bovdi staat vast dat ij e onderzoek afwijking aan het licht war geko die de ouders tot aortus hadd do esluit. Uiteindelijk word de vordering van Kelly van haar ouders zowel op het punt van de kost van opvoeding/levsonderhoud als van sartgeld toegewez (Hartlief Tjittes 2005, 1609). De kern van het estuursrecht wordt gevord door de rechtsverhouding tuss overheid urger. Het estuursrecht iedt urgers e ogelijkheid o in het geweer te ko teg esluit van estuursorgan. Voor urgers leidt dit tot risicoreductie, odat het de ogelijkheid iedt o het estuur tot de orde te roep. Op het terrein van het estuursrecht is e toae van klacht over overheidsorgan te zi. Door urgers wordt druk op estuurders uitgeoefd o risico s te reducer. Dit verschijnsel wordt treffd geïllustreerd door uitsprak van drie Haagse wethouders, Heijn, Bruins Stolte. Volgs h leidt de afnede acceptatie van risico s tot e aantasting van de estuuraarheid van de stad (NRC Handelslad 1 april 2006): Op het Prins Bernard viaduct vond in 2003 op precies dezelfde plek twee ongelukk plaats. Drie s verongelukt. Ze red te hard, otst op e verkeersheuvel. Het is e eetje opa vertelt, verontschuldigt Heijn zich, aar vroeger was dat e risico van het lev. Nu oest Bruins, die dat eerst ook niet wilde, uiteindelijk e reflecterd paaltje neerzett. Ms eis veel vrijheid, aar als het e eetje isgaat, legg ze de schuld ij de overheid. Zelf ne ze steeds inder verantwoordelijkheid. Het verkeerspaaltje is e vooreeld van wat de wethouders als elangrijk prolee zi voor de 169

3 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer estuuraarheid van de stad: de onweerstaanare neiging (die zij ook zelf voel) o risicoijdd eleid te ak. Valt er e kind in de sloot, dan zet de geete o elke sloot hekk. We accepter ge risico s eer. Proleestelling Het voorgaande suggereert dat er op verschillde rechtsgeied verschijnsel te zi zijn die sahang et e afnede acceptatie van risico s. Ms ne niet alle zelf vaker aatregel o risico s af te wd. Ze oef ook druk uit op de overheid o risico s te reducer. Teinde eer zicht op deze proleatiek te krijg, zoek we antwoord op de volgde vrag: Wat is er ekd over risicoacceptatie de ontwikkeling ervan? Zijn er aanwijzing in het gedrag van urgers die lijk te wijz op verandering in risicoacceptatie? Zijn er eleidsaatregel die lijk te zijn ingegev door e (veronderstelde) verandering in risicoacceptatie van urgers? Er estaat e uitgereide literatuur over de opkost van risicodk de daaraan gerelateerde opkost van risicojustitie. In deze, vaak wat anekdotische, literatuur staan strafrecht criinaliteitsestrijding ctraal. Met ehulp van inzicht uit verschillde disciplines will we in dit artikel tot eer inzicht ko, in het ijzonder in de civiele estuursrechtelijke sfeer. T eerste proer we zicht te krijg op de feitelijke ontwikkeling van risicoacceptatie in Nederland. Gezi het ontrek van (tijdreeks)data op dit punt, zijn we aangewez op e indirecte adering. Daarij ak we in paragraaf 2 geruik van inzicht die psychoetrisch onderzoek in deterinant van risicoacceptatie heeft opgeleverd. E tweede aanvulling zit in het feit dat we niet naar het strafrecht, aar naar civiel- estuursrecht kijk. Op asis van inzicht uit de rechtssociologie rechtseconoie, gaan we na welke gedragseffect van e afnede acceptatie van risico s te verwacht zijn. Het civiel estuursrechtelijk doein word in paragraaf 3 4 ehandeld. O na te gaan in hoeverre de edoelde gedraging optred, invtariser we de eschikare epirische inforatie. Inforatie over eleidsreacties in de civiel- estuursrechtelijke sfeer kot overwegd uit juridische literatuur. We eindig in paragraaf 5 et kele conclusies. Op alle rechtsgeied zijn anifestaties van e afnede acceptatie van risico te zi. In toede ate vrag s o aatregel ter eschering teg risico s. We stell ter discussie of de wetgever deze trd oet accooder dan wel vooral terughoudd oet zijn. 2. Risico risicoacceptatie Risico wordt doorgaans gedefinieerd als het product van de kans op schade de ovang van de evtuele schade. Ojectief idtieke risico s kunn door individu echter uitelopd word eoordeeld. Met andere woord, het sujectieve risico kan afwijk van het ojectieve risico. Dat doet zich voor indi de waargo kans op schade afwijkt van de ojectieve kans of indi de ingeschatte ovang van de evtuele schade afwijkt van de feitelijk te verwacht schade. Naar de deterinant van de eoordeling van risico s is veel onderzoek gedaan. 1 Daarij word doorgaans drie soort deterinant onderscheid: kerk van het risico als zodanig, kerk van de waarneing kerk van de waarneer. Kerk van het risico als zodanig Kerk van e risico kunn ertoe leid dat het risico inder acceptael wordt gevond. Andere kerk ak dat e risico juist eer acceptael wordt geacht. E eerste kerk dat e risico inder acceptael aakt is catastrofaliteit. Indi de gevolg van e risico geconctreerd zijn in tijd plaats, dan wordt dat als ernstiger eoordeeld dan risico s die zich eer gespreid anifester. E geeurtis et e hoog rapgehalte veroorzaakt eer onrust dan geeurtiss waarij regelatig kele dod vall. Vergelijk de reacties op titall dod als gevolg van e neergestort vliegtuig et die op de eer dan zevhonderd dod die elk jaar opnieuw ij verkeersongelukk in Nederland vall. In het verlgde hiervan ligt e tweede kerk, naelijk veranderlijkheid. E risico dat de pottie heeft o ernstiger te word, wordt inder geaccepteerd dan e onveranderlijk risico. Ook de aard van het risico speelt e rol. Door s in het lev geroep risico s word inder geaccepteerd dan risico s van natuurlijke oorsprong. 170

4 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer Bepaalde andere kerk ak risico s voor s juist acceptaeler. Zo geldt dat risico s waaraan s zich vrijwillig lootstell als inder ernstig word gezi dan risico s waaree onvrijwillig geconfronteerd wordt. Ook word risico s eerder geaccepteerd indi er ook voordel verond zijn aan de activiteit die het risico in het lev roep. Bovdi word risico s waarover s zelf controle (dk te) he eer geaccepteerd dan risico s die door derd word gecontroleerd. Kerk van de waarneing De eoordeling van risico s hangt ook af van kerk van de waarneing. E eerste kerk etreft het frae van waaruit het risico wordt ezi. Negatieve inforatie (de oodschap dat iets gevaarlijk is) wordt eer vertrouwd dan positieve inforatie (de ewering dat er ge gevaar dreigt). Ook het vertrouw dat de waarneer heeft in de inforatieron speelt e rol. Naarate de ron van inforatie eer vertrouwd wordt, wordt het risico eer geaccepteerd. Risico s word ook eer geaccepteerd naarate de waarneer etere knis van het risico heeft. Dat etekt ook dat nieuwe, onekde risico s inder word geaccepteerd. Risicocounicatie, de wijze waarop inforatie over risico s wordt overgedrag, heeft dan ook aanerkelijke invloed op de ate van risicoacceptatie. Kerk van de waarneer De eoordeling van risico s is ook afhankelijk van kerk van de waarneer, naelijk geslacht, leeftijd sociaal-econoische status. Geiddeld go lijk vrouw risico s hoger in te schatt dan ann. Ouder staan geiddeld negatiever tegover risico s dan jonger. Ms et e lagere sociaal-econoische status, geet naar opleiding eroep, daaree sahangd s et lagere inkos, eoordel risico s zwaarder. Het voorgaande wijst op factor die tot e afnae van acceptatie van risico s kunn leid. Toede zorg o risico s kunn natuurlijk ook voortvloei uit e toae van ojectieve risico s. Dat is echter niet aanneelijk. Technische sociale ogelijkhed o risico s te eheers zijn iers eerder groter dan kleiner geword. Daaro valt te verwacht dat ojectieve schadekans de ovang van evtuele schades eerder zull zijn afgo dat zull lijv do. Daarteg zijn er wel ontwikkeling die kunn ak dat de kans op schade of de ovang van de evtuele schade hoger wordt ingeschat. In dit verand wordt wel gesprok van the social aplification of risk. Ssationele erichtgeving over risico s kan leid tot e vergroting van sujectieve risico s. Bovdi zijn er ontwikkeling waardoor gegev (sujectieve) risico s inder acceptael word gevond. Hierij spel attriutieprocess e elangrijke rol. Daarij gaat het o de vraag aan welke oorzaak e risico wordt toegeschrev. Verijdare risico s zijn inder acceptael dan risico s die niet of oeilijk eïnvloedaar zijn. Meer specifiek: door s in het lev geroep risico s word inder geaccepteerd dan risico s van natuurlijke oorsprong. In dit verand is het van elang dat door technische ontwikkeling natuurlijke risico s steeds eter te eheers zijn. En daaree vindt e verschuiving plaats die leidt tot e afnede acceptatie van risico s. Voorts is te voorzi dat deografische ontwikkeling, in het ijzonder vergrijzing, tot e afnede acceptatie van risico s leid. Dat kot odat ouder geiddeld go afwijzder tegover risico s staan. Voortgaande technische ontwikkeling rg nieuwe, coplexe risico s et zich ee. Dergelijke risico s word doorgaans inder geaccepteerd dan ekde, overzichtelijke risico s. Dk aan risico s van getisch geanipuleerd voedsel of straling van UMTS-zdast. Het is aanneelijk dat de laatst goede factor die tot e afnede acceptatie van risico s leid, zich ook de kode jar zull voordo. Als dat zo is, dan zal dat ook doorwerk in het gedrag van s. Ms zull erzijds eer aatregel ne o zelf risico s af te wd. En anderzijds is te voorzi dat ze van de overheid aatregel vrag. 3. Risicoreductie in de civielrechtelijke sfeer In de civielrechtelijke sfeer estaan er aanwijzing voor e afnede acceptatie van risico s. Bovdi zijn er eleidsreacties waaree wordt ingespeeld op e roep o risicoreductie. 3.1 Ogang et risico s Bij de ogang et risico s in de civielrechtelijke sfeer, is het nuttig onderscheid te ak tuss twee 171

5 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer typ interacties, naelijk die tuss contractspartij die tuss derd. We gaan nu eerst na welke consequties e afnede acceptatie van risico s naar verwachting heeft op de interactie tuss contractspartij tuss derd. Vervolgs kijk we of er aanwijzing zijn dat de verwachte ontwikkeling in Nederland zich ook daadwerkelijk voordo. Interactie tuss contractspartij Tuss contractspartij kan er van alles is gaan. Zo kan het ijvooreeld geeur dat e leverancier te laat aan zijn verplichting voldoet waardoor de afneer schade lijdt. Het kan ook zijn dat de leverancier e product levert dat niet aan de verwachting van de afneer voldoet. Dergelijke risico s zijn inhert aan contract. Contractpartij kunn dergelijke risico s op verschillde wijze proer te eperk. Ze kunn ijvooreeld gedetailleerde afsprak ak o risico s zo duidelijk ogelijk te spreid te verdel. Op deze wijze zoud, naar Angelsaksisch vooreeld, langere contract ontstaan. Er is dan sprake van e juridisering van relaties. De op deze wijze te ereik duidelijkheid heeft e prijs in de vor van hogere transactiekost ij het onderhandel over contract. Bovdi is gedetailleerder niet altijd helderder. 2 Naarate de afsprak die contractspartij he geaakt helderder zijn, zull de posities van de partij duidelijker zijn in geval van e evtueel (dreigd) geschil. Volgs het zogoede optiise odel, e standaardodel uit de rechtseconoische analyse van geschileslechting, zull geschill daardoor vaker uitond in e schikking (Van Velthov Van Wijck 2001, 232). Indi geschill inder vaak in e rechtszaak uitond kunn proceskost word uitgespaard. Het voorgaande wijst op e naar vor schuiv van transactiekost. Dat wil zegg: er word hogere transactiekost geaakt in de precontractuele fase o lagere transactiekost te ereik ij de afhandeling van evtuele geschill. Voor zover ons ekd estaat er ge epirisch onderzoek naar de vraag of contractspartij daadwerkelijk langere contract sluit o risico s te reducer. Er zijn wel aanwijzing dat zakelijke partij in toede ate, naar Angelsaksisch geruik, zeer uitgereide contract opstell die zoveel ogelijk onduidelijkheid uitsluit (Directie Algee Justitiële Strategie 2001, 75). Indi partij eer gedetailleerde contract sluit teinde eter gedefinieerde posities ij evtuele geschill te krijg, dan zou dat ertoe kunn leid dat geschill vaker uit de rechter o word eslecht. Ook hierover estaat echter ge epirisch onderzoek. 3 Interactie tuss derd Schade kan ook ontstaan in de interactie tuss derd. Daaree doel we op partij die ge contractuele relatie he. In dergelijke situaties epaalt het aansprakelijkheidsrecht wie het risico draagt. Het aansprakelijkheidsrecht alloceert risico s die risicoallocatie is van invloed op het gedrag van partij die risico s in het lev roep. Nee ijvooreeld e edrijf dat gevaarlijke stoff vervoert. Door eer veiligheidsaatregel (eter aterieel, voorzichtiger rijd, etc.) te ne, neet de kans op schade de ovang van de evtuele schade af. Dat ipliceert dat het risico kleiner wordt. Wanneer de wetgever de aansprakelijkheid zodanig regelt dat het vervoersedrijf toegerachte schade te all tijde oet vergoed, wordt het risico naar de vervoerder verplaatst. Daardoor krijgt de vervoerder e prikkel o op risicoreductie gerichte aatregel te ne. E afnede acceptatie van risico s zal ertoe leid dat individu eer geruik ak van de ogelijkheid o in het geweer te ko teg schade die derd toerg. Daarij zijn de volgde gedragspatron te voorzi. Pottiële slachtoffers zull proer hun positie te versterk t opzichte van deg die schade kunn toerg. In deze lijn valt te verwacht dat zij vaker e rechtsijstandverzekering zull afsluit. In reactie daarop he ook pottiële daders e prikkel o zich te wap teg s die schade op h will verhal. Ook voor h wordt e rechtsijstandverzekering elangrijker. Badeeld zull dege die h schade heeft toegeracht vaker voor hogere edrag aansprakelijk stell. Dit aatschappelijk kliaat wordt wel aangeduid et de ter claicultuur. In reactie op deze veranderde opstelling van slachtoffers, is er ook voor pottiële daders aanleiding o aatregel te ne. Vanwege de toego aansprakelijkheidsstelling zull zij e groter eroep op aansprakelijkheidsverzekering 172

6 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer do. Bovdi he ze e prikkel o eer aatregel te ne ter verkleining van de kans op het toerg van schade aan derd, of afzi van handeling die schade aan derd kunn toerg. Verder zull ze eer tracht zich juridisch in te dekk. Epirische aanwijzing Over de vraag in hoeverre de geschetste ontwikkeling zich in Nederland daadwerkelijk voordoet, is slechts weinig epirische inforatie eschikaar. In het volgde sprokkel we de weinige eschikare gegevs ije. Daarij he we zeker niet de prettie dat we e harde epirische toetsing van de geforuleerde verwachting gev. Rechtsijstandverzekering Wanneer s in afnede ate accepter dat ze risico s lop, leidt dat naar verwachting tot e toae in het aantal rechtsijstandverzekering. In de praktijk lijkt dit aantal inderdaad sterk te groei, zie figuur 1 (geaseerd op Van Velthov 2002 Verond van Verzekeraars, diverse jar). Overigs hoeft de groei van het aantal rechtsijstandsverzekering natuurlijk niet exclusief uit e afnede acceptatie van risico s voort te vloei. Ook ijvooreeld arketinginspanning van verzekeraars, waardoor e latte vraag te gelde wordt geaakt, kunn e rol spel. Figuur 1. Rechtsijstandverzekering Claicultuur Indi s in afnede ate accepter dat ze risico s lop, zou dat tot uiting kunn ko in de ontwikkeling van e claicultuur : e cultuur waarin urgers elkaar veelvuldig voor hoge edrag in juridische zin aansprek ter vergoeding van geled schade, zonder dat dit overigs in alle gevall hoeft te leid tot e juridische procedure (Werkgroep claicultuur 1999). Eshuis (2003) heeft onderzocht of dit soort verandering zichtaar is in het zaakaanod ij rechtank. Daartoe heeft hij gekek naar clais ij de civiele sector van rechtank in de periode , in het ijzonder op geied waarop deze claicultuur zich ij uitstek zou anifester. De onderzoeksevinding word door he als volgt sagevat: Bezi we de resultat in relatie tot het redere onderwerp van studie, dan oet word geconcludeerd dat de voorspelde toae van het aantal zak zich over de periode niet voordeed, aar dat zich wel e verandering voordoet in de hoogte van geëiste edrag. De spectaculaire stijging van de geclaide edrag over e periode van 3 jaar laat zich niet verklar uit ige verandering in de aard van de geschill die zich voordo in het aatschappelijk verkeer; het lijkt veeleer de wijze te zijn waarop et het verhal van schades ogaat: hoog inzett. Uit het onderzoek lijkt dat ge sprake is van e navante stijging in de toegewez edrag. Rechters zijn knelijk terughoudd zi vaker red o het geëiste edrag naar ed ij te stell. (Eshuis 2003, 33). Recte cijfers over civiele rechtspraak lat wel e flinke toae van het aantal zak zi. Civiele procedures word in eerste aanleg door de rechtank ehandeld. De sector kanton ehandelt in het algee de evoudiger zak. De andere zak word ehandeld door de sector civiel. Tael 1 laat zi dat zowel het aantal ingedide als het aantal ij eindvonnis afgedane dagvaardingsprocedures in de sector kanton de laatste jar sterk is gesteg. Tael 1. Aantal dagvaardingsprocedures (in duizd) Rechtank, sector kanton ingedid 316,1 311,9 386,0 460,0 467,4 afgedaan ij eindvonnis Rechtank, sector civiel 254,7 255,6 318,8 382,3 398,3 ingedid 49,3 44,8 46,6 50,7 49,2 afgedaan ij eindvonnis Bron: CBS, ,2 30,4 32,0 34,6 32,7 173

7 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer Aansprakelijkheidsverzekering Het edrag dat op asis van aansprakelijkheidsverzekering uitgekeerd is, laat de afgelop jar e flinke toae zi. Dat geldt zowel voor particulier als voor edrijv, zie figuur 2. In de periode 1997 t/ 2004 is het totaaledrag gesteg van 385 naar 603 iljo euro, dat wil zegg et rui 56% (Verond van Verzekeraars, diverse jar, tael 1.6). Deze stijging wordt niet veroorzaakt door e trdatige toae van het aantal poliss. Wel neet het geiddelde schadeedrag per clai sterk toe. De stijging van de uitgekeerde edrag heeft vooral etrekking op edrijv zal voor e deel terug te voer zijn op clais van individu die in afnede ate accepter dat ze door toedo van edrijv schade lijd. Figuur 2. Aansprakelijkheidsverzekering Voorzorgsaatregel Visscher (2005, hoofdstuk 7) deed epirisch onderzoek naar de prevtieve werking van, in het ijzonder, verkeersaansprakelijkheid, edische aansprakelijkheid, productaansprakelijkheid, ilieuaansprakelijkheid werkgeversaansprakelijkheid. De resultat zijn niet eduidig. Verkeersaansprakelijkheid lijkt van de onderzochte rechtsgeied het este de prevtiedoelstelling te ereik. Milieuaansprakelijkheid lijkt in het geheel niet prevtief te werk. Bij werkgeversaansprakelijkheid hangt het resultaat van de onderzochte edrijfstak af. Bij edische productaansprakelijkheid zijn er zowel positieve als negatieve effect van aansprakelijkheid is niet duidelijk welke effect overheers. Uit het voorgaande is af te leid dat er op civielrechtelijk geied ontwikkeling zijn te constater die in lijn zijn et e afnede acceptatie van risico s. Zo neet het aantal rechtsijstandsverzekering toe stijgt het edrag dat op asis van aansprakelijkheidsverzekering wordt uitgekeerd. Ook de aantall zak de geclaide edrag verton e stijgde lijn. Daar staat tegover dat door rechters toegekde edrag nauwelijks toe. Over de vraag of pottiële daders zich voorzichtiger gaan gedrag uit vrees voor clais is weinig ekd. 3.2 Beleidsreacties op civielrechtelijk geied Schade oet zo veel ogelijk word voorko. Indi er toch schade ontstaat oet deze word vergoed. Door urgers wordt daartoe druk uitgeoefd op de overheid. Deze tds roept ook voor de wetgever vrag op. In hoeverre oet aan deze aatschappelijke druk tegeoet word geko? En in hoeverre oet juist tegwicht word geod? In de civiele sfeer zijn indicaties voor eide soort reacties te vind. Massaschade De rect in werking getred Wet collectieve afwikkeling assaschade is te zi als geval waarin de wetgever eeeweegt et de aatschappelijke ws tot schadevergoeding. 4 De wet voorziet in de ogelijkheid o e overekost over de afwikkeling van e groot aantal gelijksoortige schadevordering (zogehet assaschade ) verindd te lat verklar voor de gehele groep van schuldeisers (Tweede Kaer , nr. 3). E dergelijke overekost wordt vaak geslot tuss e organisatie die de elang van schuldeisers van die vordering ehartigt de aansprakelijke partij of partij. Aldus kunn slachtoffers inn korte tijd e reëel schadeedrag ontvang, zonder dat zij daarvoor afzonderlijk jarlange juridische procedures oet voer. Ook word verzekeraars in inder procedures etrokk word er kost espaard doordat e groot aantal civiele procedures in één keer afgedaan kan word. Affectieschade Op dit ot is er e wetsvoorstel etreffde zogoede affectieschade in ehandeling ij de Eerste Kaer. 5 Affectieschade is het nadeel dat lijdt doordat e persoon waaree e affectieve relatie heeft ernstig gewond raakt of overlijdt als gevolg van e geeurtis waarvoor e ander aansprakelijk is. Het wetsvoorstel is erzijds te zi als 174

8 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer e vooreeld waarin de wetgever eeeweegt et de aatschappelijke roep o schadevergoeding. Er wordt iers e regeling voor affectieschade in het lev geroep. Anderzijds is het voorstel te zi als geval waarin de wetgever tegwicht iedt. De schadevergoeding wordt gefixeerd op e vast (laag) edrag. Recht op e vergoeding wordt slechts toegekd aan e eperkte kring van directe naast van het slachtoffer. Tslotte wordt de hoogte van de vergoeding niet door de rechter epaald, aar ij algee aatregel van estuur voor alle geeurtiss voor alle rechthed op hetzelfde edrag gesteld. Verschuiving van schuld- naar risicoaansprakelijkheid Passd ij de ontwikkeling van e risicoaatschappij is dat het voor slachtoffers evoudiger wordt o schade op e veroorzaker te verhal. De reeds lang estaande tds in het aansprakelijkheidsrecht, waarij e verschuiving plaatsvindt van schuld- naar risicoaansprakelijkheid, sluit hier op aan. Bij schuldaansprakelijkheid ontstaat alle aansprakelijkheid indi het gedrag van de dader tekort geschot is t opzichte van epaald norgedrag. Als de dader zorgvuldig goeg is geweest, dan hoeft hij de door he toegerachte schade niet te vergoed. Bij risicoaansprakelijkheid oet de dader de schade in elk geval vergoed, hoe zorgvuldig hij ook is geweest. Onder risicoaansprakelijkheid is het voor e slachtoffer dus evoudiger o schade te verhal dan onder schuldaansprakelijkheid. Claicultuur Sinds ige jar wordt de ogelijke ontwikkeling van claicultuur kritisch gevolgd (Tweede Kaer , nr. 1). Deze insteek is te zi als geval waarin, zo nodig, aatregel word go die teg de aatschappelijke tds ingaan. Het afwijz van e experit et no cure no pay in de advocatuur past in deze lijn. 4. Risicoreductie in de estuursrechtelijke sfeer 4.1 Ogang et risico s Evals op civielrechtelijk geied, zijn op estuursrechtelijk geied gedraging te zi die lijk voort te ko uit e afnede acceptatie van risico s. In het volgde gaan we achterevolgs in op risicoanaget ij de overheid het gedrag van urgers handhavers. Risicoanaget Er is ij de overheid in toede ate sprake van risicoanaget risico-assesst. Daartoe ehor ook ex ante studies ipactanalyses. Deze zijn erop gericht o het risico van negatieve effect van eleid evtueel daaruit voortvloeide aansprak te inialiser. Ook handhavers, inspecteurs toezichthouders he het risicodk oard. Zij ak risicoanalyses van schol, ziekhuiz, onderwijsinstelling, gevangiss, etc. ste hun handhaving toezicht daar op af. De overheid lijkt zich dus in toede ate in te dekk teg risico s waarop zij evtueel kan word aangesprok. Dit kot ijvooreeld ook tot uiting in de toede aandacht voor de juridische kwaliteitszorg in overheidsorganisaties (Peij, Westerink Winter 2003). Deze kwaliteitszorg is er op gericht juridische risico s in e overheidsorganisatie systeatisch in kaart te rg onder controle te krijg. Door de toede juridisering van de aatschappij is het risico op aansprakelijkheidsstelling als gevolg van procedurele tekort koing of fout groter geword. Teg deze achtergrond wordt in toede ate geïnvesteerd in e eer proactieve adering van juridische risico s. Daardoor kan aatregel ne al voordat prole zich daadwerkelijk voordo. Overheid urger Indi s inder accepter dat h (al dan niet vered) nadeel wordt toegeracht, dan zal dit ook tot uiting ko in de relatie tuss overheid urger. Als e urger zich adeeld voelt door e esluit van de overheid dan rest etrokke vaak weinig anders dan e ezwaarschrift in te di vervolgs naar de estuursrechter te stapp. De verhouding tuss overheid urger is doorgaans zo gejuridiseerd dat er relatief weinig ruite is voor inforele stapp. Met andere woord, afnede risicoacceptatie zou tot uiting oet ko in e toed aantal zak ij de estuursrechter. Dit lijkt te word evestigd door de ontwikkeling van de instroo van zak ij de sector estuursrecht van de rechtank. Onderstaande tael geeft 175

9 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer de ontwikkeling van de instroo van verschillde soort estuurszak naar soort zaak weer. 6 Tael 2. Instroo van estuurszak ij de rechtank, naar zaakstype, (afgerond op titall) Bodezak Overig Voorlopige voorziing Sociale zekerheidszak Atarzak Bijstand/studiefinanciering Vreedelingkaer Bron: Raad voor de rechtspraak (Jaarverslag van de rechtspraak ) Uit deze cijfers lijkt dat, op vreedelingzak na, over de hele linie van e gestage stijging sprake is. De daling van het aantal vreedelingzak is te herleid tot de inwerkingtreding van de nieuwe Vreedelingwet per 1 april Deze wet heeft e sterke verevoudiging van de procedures e ipliciet ontoedigingseleid voor asielzoekers als doel. Zoals uit de tael lijkt, heeft dit grote invloed op de ontwikkeling van het aantal zak ij de vreedelingkaers. De spagaat van de handhaver in concrete gevall E afnede acceptatie van risico s kan ook gevolg he voor eslissing van handhavers in concrete gevall. Indi urgers in toede ate ezwaar ak indi ze nadeel (verwacht te) ondervind van acties van e handhaver, dan rgt dit handhavers in e lastige spagaat. Wanneer e handhaver te stringt optreedt daaree schade erokkt aan dege waarop hij toezicht houdt, dan kan de handhaver clais van de adeelde verwacht. Te dk valt aan het sluit van e café odat niet geheel aan de randvoorschrift zou zijn voldaan. Wanneer de handhaver daarteg te weinig voortvard optreedt er schade ij derd ontstaat, dan kan de handhaver 176 clais van die derd verwacht. Te dk valt aan schade die ontstaat odat niet adequaat is opgetred teg e café dat niet aan de veiligheidsvereist voldeed. Naar de vraag of handhavers eer of inder daadkrachtig optred wanneer zij evreesd zijn voor reacties van urgers, is door Van Lowel Neliss (2005) onderzoek gedaan. Daartoe he ze gekek naar het estuursrechtelijk handhav van wet- regelgeving door geet. Het onderzoek was toegespitst op de eslissing o al dan niet te dreig et estuursrechtelijke sancties op drie handhavingsdoein, te wet randveiligheid, ouwveiligheid ilieuveiligheid. In het onderzoek werd aan atar wethouders gevraagd welke eslissing ze in e aantal cases zoud ne. Uit het onderzoek is af te leid dat voor alle doein geldt dat de ernst van de situatie het grootste effect heeft op de kans dat de vooraankondiging van e sanctie zeker verstuurd zal word. Maar ook andere factor spel e rol. Met nae de juridische status van de casus is van elang. Wanneer deze niet rooskleurig is, leidt dit tot e terughoudde opstelling. Voorzichtig stell de onderzoekers dat er sprake lijkt te zijn van risicoaversie onder handhavingsatar wethouders dat dit verand zou kunn houd et de afnede acceptatie van risico s ij urgers. In het verlgde hiervan lijkt ook pulieke druk de handhavingseslissing te eïnvloed. Beoeiis van urgers leidt tot toede daadkracht van handhavers. Van Da (2006) spreekt in dit verand van het toezichthoudersdilea : e toezichthouder kan te actief zijn daaree de onder toezicht staande instelling schade erokk, aar hij kan ook te weinig actief zijn waardoor derd schade kunn lijd. Hij deed onderzoek naar de vraag in hoeverre toezichthouders financiële risico s lop doordat zij aansprakelijk kunn word gesteld voor schade die is veroorzaakt door inadequaat handhavingstoezicht. Daarij gaat het zowel o de ogelijke aansprakelijkheid jegs person edrijv op wie toezicht wordt gehoud, als o de ogelijke aansprakelijkheid jegs derd die schade lijd wegs inadequaat handhavingstoezicht op person edrijv. Uit e eknopt praktijkonderzoek ij zes landelijke toezichthouders ti geet concludeert hij dat aansprakelijkheids

10 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer clais door de toezichthouders op dit ot niet als e ijzonder prolee word ervar. Bang voor de estuursrechter? Angst van estuursorgan voor uitsprak van de estuursrechter inzake handhavingsesluit zou tot terughoudd handhav kunn leid. O dit te onderzoek, he Gundelach Michiels (2003) gekek naar sanctieesluit, afwijzingsesluit (waarij e estuursorgaan e verzoek o handhavd optred afwijst) gedoogeschikking. De titel van hun onderzoek, Ongegronde vrees, geeft hun conclusie kernachtig weer. Sanctieesluit word etrekkelijk zeld vernietigd. Weigeringsesluit word echter veel vaker vernietigd, hetge e aarzeld estuursorgaan, dat niet goed weet hoe het eer elang tegelijk oet di, over de handhavingsstreep kan help. Geet hoev niet ang te zijn voor e te forele dan wel te indringd toetsde rechter. Volgs de onderzoekers kan hij veeleer word eschouwd als ondgoot van het estuursorgaan dat wil handhav. 4.2 Maatregel op estuursrechtelijk geied In zijn recte oratie over prevtieve estuurlijke rechtshandhaving laat Rogier (2006) goed zi hoezeer het risicodk ook het estuursrecht ingrijpd eïnvloedt. Het gaat daarij niet zozeer o het prevtief weiger van vergunning of o het voorzorgeginsel uit het ilieurecht, aar o aatregel die expliciet zijn gericht op het voorko van overtreding. Dergelijke aatregel zijn op zich niet nieuw. Burgeeesters he altijd al dergelijke evoegdhed gehad t ehoeve van de handhaving van de opare orde het optred in noodsituaties. Rogier laat zi dat het in eer recte wetgeving niet alle eer gaat o noodsituaties, aar ook o norale situaties. Hij wijst er daarij tevs op dat hierij steeds vaker grondrecht van urgers in het gedrang ko, zoals het huisrecht, de privacy de persoonlijke vrijheid, dat de rechter zich ij toetsing inder terughoudd lijkt op te stell. Vooreeld hiervan zijn de Wet Bio, de estuurlijke ophouding, het prevtief fouiller in veiligheidsgeied, het caeratoezicht de prevtieve sluitingsevoegdheid. De Wet Bio aakt het ogelijk e onderzoek uit te voer naar de integriteit van aanvragers van e vergunning, susidie of overheidsopdracht. De uitkost van e dergelijk onderzoek kunn e grond zijn o de vergunning, susidie of opdracht te weiger. Zo kunn estuursorgan voorko dat zij et alafide partners in zee gaan. De estuurlijke ophouding etreft de evoegdheid van de urgeeester o e groep person op e door he aangewez plaats tijdelijk vast te zett. Deze evoegdheid kan word toegepast indi e groep, ijvooreeld voetal supporters, geetelijke opare orderegels groepsgewijs overtreedt. De regeling laat ook ruite voor ophouding als nog niet sprake is van grootschalige ordeverstoring, aar wel ernstige vrees daarvoor estaat. Prevtief fouiller etreft de evoegdheid van de officier van justitie o in e epaald geied prevtief te lat fouiller. Daarij wordt dus gefouilleerd op wapezit, zonder dat er van e concrete verdking sprake is. Daartoe wordt eerst e epaald veiligheidsgeied aangewez waarin sprake oet zijn van verstoring van de opare orde dan wel vrees voor het ontstaan daarvan. Bij caeratoezicht gaat het o de evoegdheid die door de geeteraad aan de urgeeester kan word verled o vaste caera s te lat plaats t ehoeve van het toezicht op epaalde opare andere plaats. Deze evoegdheid kan alle word verled indi dat in het elang van de handhaving van de opare orde noodzakelijk is. Het gaat daarij niet alle o daadwerkelijke handhaving aar ook o prevtie van ordeverstoring. Onlangs kondigde de inister van Binnlandse Zak Koninkrijksrelaties aan te zull ko et wetgeving die het OM de urgeeester de evoegheid gev o e contactverod op te legg aan overlast veroorzakde jonger. 7 De prevtieve sluitingsevoegheid is nog weer e stap verder. In de Wet ijzondere aatregel grootstedelijke proleatiek, de zogoede Rotterdawet, is e prevtieve sluitingsevoegheid opgo. De voorwaard voor prevtieve sluiting zijn weer wat ruier dan criteria die voordi werd gehanteerd. Bij overtreding van voorschrift uit de Woningwet die gepaard gaan et e edreiging van de leefaarheid of e gevaar voor de veiligheid of de gezondheid ijvooreeld randveiligheid wanneer er e klaarlijkelijk gevaar is van herhaling van de overtreding, dan kan het college van B&W esluit e geouw, op erf of terrein daadwerkelijk te sluit. 177

11 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer De wet is edoeld voor situaties waarin ijvooreeld overewoning van epaalde pand plaatsvindt. In al deze gevall gaat het o evoegdhed die kunn word toegepast, niet alle in reactie op overtreding, aar ook o ze te voorko, indi sprake is van voldode risico. Het criteriu daarvoor is doorgaans etrekkelijk vaag geforuleerd: ernstige vrees, noodzakelijk voor, edreiging van of in het elang van. Er staat nog eer wetgeving van deze aard aan te ko. Het Huisverod aakt het ogelijk o in gevall van huiselijk geweld ieand de toegang tot de woning /of het opne van contact et partner of kinder te veried. Dit ag slechts dan indi uit feit ostandighed lijkt dat ernstig oniddellijk gevaar of het ernstige veroed daarvan estaat voor de veiligheid van e of eerdere person et wie e huishoud wordt gedeeld. Ook in het kader van de estrijding van terrorise heeft de regering estuurlijke prevtieve aatregel aangekondigd. Het wetsvoorstel Bestuurlijke aatregel nationale veiligheid introduceert drie soort estuurlijke aatregel, e eldingsplicht, e geiedsverod e persoonsverod. Het kan dus verod word o zich te evind in de naijheid van epaalde person of oject, zoals spoorwegstations luchthavs. Deze verod kunn word opgelegd indi dit noodzakelijk is et het oog op de eschering van de nationale veiligheid. Het oet gaan o person die in verand kunn word geracht et terroristische activiteit of de ondersteuning daarvan. Het is onder eer de edoeling dat van deze aatregel ook prevtieve werking uitgaat op person die aldus wet dat zij in de gat word gehoud door de autoriteit. 5. Conclusie De laatste jar is veel geschrev over e tds waarij het strafrecht in toede ate wordt ingezet als instrut o risico s te reducer. Aan verwante ontwikkeling in de sfeer van het civiel estuursrecht is veel inder aandacht esteed. Odat er epirisch weinig over de (veronderstelde) afnede acceptatie van risico s ekd is, he we eerst gekek naar de deterinant van risicoacceptatie vervolgs hoe deze zich lijk te ontwikkel. Op asis daarvan he we geconstateerd dat het aanneelijk is dat sprake is 178 van e afnede acceptatie van risico s. Zowel op civiel als estuursrechtelijk geied zijn gedragspatron te zi die et de edoelde ontwikkeling corresponder. In het verlgde daarvan zi we op de verschillde rechtsgeied eleidsreacties waaree de overheid tegeoet wil ko aan de aatschappelijke roep o risicoreductie. Aan het inzett van het recht o risico s te reducer zijn zowel voor- als nadel verond. Wanneer het strafrecht in toede ate wordt gericht op risicoreductie, dan draagt dat ij aan e veiliger saleving. E kele risicozoeker daargelat, zull de eeste s het op prijs stell dat de kans op slachtofferschap wordt verkleind. Toch is het oeilijk o e dergelijke verandering als louter positief te zi. Als deze ontwikkeling doorschiet kunn we in e controlestaat eland dreig recht van verdacht urgers in het gedrang te ko. In de civielrechtelijke sfeer leid op risicoreductie gerichte aatregel ertoe dat pottiële schadeveroorzakers tot grotere voorzichtigheid word aangezet. Daardoor neet het risico voor pottiële slachtoffers af. E nadeel is dat voor de laatst goed de prikkel o zelf risico s af te wd afneet. Odat ze de schade op de dader kunn verhal he ze iers inder elang ij het verijd van schade. E veretering van de ogelijkhed o schade te verhal kan ertoe leid dat er vaker van die ogelijkheid geruik geaakt zal word. Daardoor dreig de kost die zijn verond aan het verhal van schade toe te ne. In de estuursrechtelijke sfeer word overheidsorgan aangezet tot grotere voorzichtigheid, hetge voor urgers tot e verkleining van de kans op schade leidt. Dit kan de daadkracht van de overheid negatief eïnvloed. E ander nadeel is dat het risicoanaget door de overheid kan ontaard. Dat is het geval indi de focus van het risicoanaget verschuift van sustantiële risico s naar risico s voor de handhaver of toezichthouder zelf. Het is voor h iers van elang te kunn aanton dat zij zorgvuldig zijn geweest in hun risicotaxatie dat zij hun inspanning daadwerkelijk ook daarop he geconctreerd. Zij zijn dan ook zelf gevrijwaard van aansprakelijkheid wegs nalatigheid (Power 2004). Veiligheid is wat waard, aar die waarde is niet onegrsd. Daarij kot dat op veiligheid gerich

12 Bert Nieeijer Peter van Wijck Met recht risico s reducer te aatregel onedoeld kunn verker in het tegdeel, e versterking van onveiligheidsgevoels. Waar veel politie is, daar oet wel wat aan de hand zijn. Dan dreigt e vicieuze cirkel van e steeds anger wordd Nederland. Zo ezi is er voor de wetgever alle aanleiding o niet zonder eer tegeoet te ko aan de roep o op risicoreductie gerichte aatregel. Literatuur Ale, B.J.M., 2003, Risico s Veiligheid: e historische schets, Delft: TU. Antonides, G., 2005, Risicoacceptatie: e literatuurstudie, D Haag: WODC. Boutellier, H., 2002, De veiligheidsutopie: Heddaags onehag verlang rond isdaad straf, D Haag: Boo Juridische uitgevers. Bunt, H. van de, 2003, Op het kopas van het onveiligheidsgevoel, Diesoratie Vrije Universiteit Asterda. CBS, 2006, Rechtspraak in Nederland 2005, Voorurg/ Heerl: CBS. Da, C.C. van, 2006, Aansprakelijkheid van toezichthouders, D Haag: WODC. Directie Algee Justitiële Strategie, 2001, Justitie over org: e strategische verkning, D Haag: Ministerie van Justitie. Eshuis, R.J.J., 2003, Clais ij de rechtank, D Haag: WODC. Gundelach, J. F.C.M.A. Michiels, 2003, Ongegronde vrees: e onderzoek naar de rechtspraak inzake handhavingsesluit, Devter: Kluwer. Hartlief T., 2006, Zorgplicht of eig verantwoordelijkheid. Fiat Justitia, 18/2: Hartlief, T. R-J. Tjittes, 2005, Kroniek van het verogsrecht. NJB, 31: Lowel, A.G.C. van J.H.M Neliss, 2005, Handhav onder de druk der ostandighed: het geruik van schriftelijke waarschuwing door geet, D Haag: WODC. Moerings, L.M., 2003, Straff et het oog op veiligheid: e onderneing vol risico s, Oratie Universiteit Leid. Moerings, L.M., 2006, Risicojustitie als inzet voor e veiliger saleving. In: W. Huisan, L.M. Moerings G. Suurond, Veiligheid recht, D Haag: Boo Juridische uitgevers, Merts F.J.M., R. Pieteran, C.J.M. Schuyt G.H. de Vries, 2003, Pech oet weg, Asterda: Asterda University Press Saloé. Peij, S.C., B.G. Westerink H.B. Winter, 2003, Juridische kwaliteitszorg: E organisatiekundige handleiding, Devter: Kluwer. Power, M., 2004, The risk anaget of everything. Rethinking the politics of uncertainty, London: Deos. RIVM, 2004, Ons et geet, Bilthov: RIVM. Slovic P., 2000, The Perception of Risk, London: Earthscan Pulications. Rogier, L.J.J., 2006, Prevtieve estuurlijke rechtshandhaving, Oratie Erasus Universiteit Rotterda. Swaaning, R. van, 2001, Criinaliteitseleid risicoeheersing. In: E. Lisserg, S. van Ruller R. van Swaaning, Teg de regels IV, Nijeg: Ars Aequi Liri, Verond van Verzekeraars (diverse jar), Verzekerd van Cijfers, Velthov, B.C.J. van, 2002, Civiele adinistratieve rechtspleging in Nederland ; deel 1: tijdreeksanalyse, Departt of Econoics Research Meorandu , Universiteit Leid. Velthov, B.C.J. van P.W. van Wijck, 2001, Recht efficiëntie, Devter: Kluwer. Visscher, L. Th., 2005, E rechtseconoische analyse van het aansprakelijkheidsrecht, Proefschrift Erasus Universiteit Rotterda. Werkgroep Claicultuur, 1999, Naar e claicultuur in Nederland, D Haag: Ministerie van Justitie. Not 1 Veel van dat onderzoek heeft e psychoetrisch karakter. E uitgereid overzicht iedt Slovic (2000). Van iets recter datu is Ale (2003). E ondige savatting iedt RIVM (2004). E rect overzicht van de literatuur geeft Antonides (2005). Het onderstaande overzicht is op deze pulicaties geaseerd. 2 In de VS wordt ook veel eer geprocedeerd, hetge ogelijk voortvloeit uit het feit dat coplexe gedetailleerdheid tal van kans iedt aan jurist o hun deskundigheid te gelde te ak. De VS word niet voor niets a lawyer s paradise goed. 3 De ige ons ekde tijdreeks heeft etrekking op geschillcoissies consutzak. Deze geeft voor ons doel echter e veel te eperkt eeld van de edoelde ontwikkeling. 4 De wet is opgo in Staatslad 340 van 5 juli 2005 de inwerkingtreding is opgo in Staatslad 380 van 26 juli Het wetsvoorstel Affectieschade, kaerstuk , is op 22 aart 2005 aango door de Tweede Kaer. 6 Met de invoering per 1 januari 2005 van elastingrechtspraak in twee instanties geldt dit ook voor elastingzak, die wij hier verder uit eschouwing lat. 7 Brief over stand van zak otie Van Schijndel voorafgaand aan AO 15 juni Te vind op: nl/contts/pages/66162/rief.pdf. 179

Reflectie & debat. Ontwikkelingshulp die verschil maakt. Peter van Lieshout, Monique Kremer en Robert Went

Reflectie & debat. Ontwikkelingshulp die verschil maakt. Peter van Lieshout, Monique Kremer en Robert Went Dit artikel uit Beleid Maatschappij is gepuliceerd door Boo Lea uitgevers is ested voor Universiteit van Asterda Reflectie & deat Ontwikkelingshulp die verschil aakt Peter van Lieshout, Monique Kreer Roert

Nadere informatie

Onvoorziene opbrengsten

Onvoorziene opbrengsten Onvoorzie oprgst Meer dan de tragiek van goede edoeling Mark van Twist Wouter Jan Verheul Mark van Twist is hoogleraar estuurskunde aan de Erasus Universiteit Rotterda decaan van de Nederlandse School

Nadere informatie

Werkende vaders, zorgende mannen. De mogelijkheid van verandering

Werkende vaders, zorgende mannen. De mogelijkheid van verandering Werkde vaders, zorgde ann. De ogelijkheid van verandering Jan Wille Duyvdak Monique Stavuiter Jan Wille Duyvdak is hoogleraar algee sociologie aan de Universiteit van Asterda ede-auteur van het oek Working

Nadere informatie

Besturen in commissie

Besturen in commissie Bestur in coissie Verklaring van e foe Martin Schulz, Mark van Twist Hk Geveke * Martin Schulz werkt aan de Tilurgse School voor Politiek Bestuur van de Universiteit van Tilurg aan e proefschrift over

Nadere informatie

b en jaargang 37 Van de redactie 123 Artikelen Marc van der Meer en Bert Roes Simultaan leren: beleidsleren in de keten van werk en inkomen 124

b en jaargang 37 Van de redactie 123 Artikelen Marc van der Meer en Bert Roes Simultaan leren: beleidsleren in de keten van werk en inkomen 124 2010 jaargang 37 2 Van de redactie 123 Artikel Marc van der Meer Bert Roes Siultaan ler: eleidsler in de ket van werk inko 124 Wouter van Gt Sako Musterd Isolet angst: PVV in Haagse uurt ij de geeteraadsverkiezing

Nadere informatie

De opbouwwerker als architect van de publieke sfeer

De opbouwwerker als architect van de publieke sfeer Dit artikel van Boo Lea Tijdschrift is geaakt voor Universiteit van Asterda De opouwwerker als architect van de pulieke sfeer Jan Wille Duyvdak Justus Uiterark Jan Wille Duyvdak (1959), hoogleraar algee

Nadere informatie

Internet in de klas. voor KPN Internet. december 2005. Internet in de klas. t.b.v. KPN Internet Blauw Research / B6359 december 2005

Internet in de klas. voor KPN Internet. december 2005. Internet in de klas. t.b.v. KPN Internet Blauw Research / B6359 december 2005 1 voor KPN Internet deceer 2005 2 Copyright 2005 Blauw Research v Alle rechten voorehouden. Niets uit dit rapport ag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautoatiseerd gegevensestand, of openaar geaakt,

Nadere informatie

Verhoudingen tussen de sociale partners in Nederland anno 2005: corporatisme of lobbyisme?

Verhoudingen tussen de sociale partners in Nederland anno 2005: corporatisme of lobbyisme? Verhouding tuss de sociale partners in Nederland anno 2005: corporatise of loyise? Agnes Akkeran Agnes Akkeran is als universitair doct verond aan de Faculteit der Managet Wetschapp van de Radoud Universiteit

Nadere informatie

Beleidsregels voor de toepassing van een last onder bestuursdwang ingevolge artikel 13b Opiumwet (de wet Damocles)

Beleidsregels voor de toepassing van een last onder bestuursdwang ingevolge artikel 13b Opiumwet (de wet Damocles) < klik hier voor meer toelichting mt schrijven eleidsregel Beleidsregels voor de toepassing van een last onder estuursdwang ingevolge artikel 13 Opiumwet (de wet Damocles) De urgemeester van Waalwijk,

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Het college van burgemeester en wethouders van Eindhoven, en de burgemeester van Eindhoven hebben op

gemeente Eindhoven Het college van burgemeester en wethouders van Eindhoven, en de burgemeester van Eindhoven hebben op gemeente Eindhoven Besluit Het college van urgemeester en wethouders van Eindhoven, en de urgemeester van Eindhoven heen op esloten: met etrekking tot de handhaving van de Drank en Horecawet en de Drank

Nadere informatie

Krimpende arbeidsmarkt: nieuw perspectief, oude problemen

Krimpende arbeidsmarkt: nieuw perspectief, oude problemen Kripde areidsarkt: nieuw perspectief, oude prole Paul de Beer Paul de Beer is Hri Polak-hoogleraar voor areidsverhouding aan de Universiteit van Asterda. Tevs is hij verond aan De Burcht (Ctru voor Areidsverhouding)

Nadere informatie

1 Antwoorden tussenvragen

1 Antwoorden tussenvragen 1 Antwoorden tussenvragen 1.1 Een vooreeld van reht in ojetieve zin zijn ijvooreeld de regels van het urgerlijk proesreht zoals die zijn opgenomen in het Wetoek van Burgerlijke Rehtsvordering. Een vooreeld

Nadere informatie

Lokaal of transnationaal: actief burgerschap bij de allochtone middenklasse

Lokaal of transnationaal: actief burgerschap bij de allochtone middenklasse Lokaal of transnationaal: actief urgerschap ij de allochtone iddklasse Marianne van Bochove, Katja Rusinovic Godfried Engers Marianne van Bochove is als proovdus verond aan de Erasus Universiteit Rotterda.

Nadere informatie

Westers beleid tegen kinderarbeid: Een politiektheoretische. Mijke Houwerzijl & Roland Pierik

Westers beleid tegen kinderarbeid: Een politiektheoretische. Mijke Houwerzijl & Roland Pierik Westers eleid teg kinderareid: E politiektheoretische eschouwing 1 Mijke Houwerzijl & Roland Pierik Dr. Roland Pierik is universitair doct politieke theorie aan de Rechtfaculteit van de Universiteit van

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Raadsvragen van het raadslid dhr. A. Rennenberg (OAE) over de aanvraag gehandicaptenparkeerkaart en parkeerboetes

gemeente Eindhoven Raadsvragen van het raadslid dhr. A. Rennenberg (OAE) over de aanvraag gehandicaptenparkeerkaart en parkeerboetes gemeente Eindhoven Inoeknummer 13st01579 Beslisdatum B&W 13 septemer 2013 Dossiernummer 13.37.103 (2.5.3) Raadsvragen van het raadslid dhr. A. Rennenerg (OAE) over de aanvraag gehandicaptenparkeerkaart

Nadere informatie

1 Het zoeken in de wettenbundel

1 Het zoeken in de wettenbundel 1 Het zoeken in de wettenundel Een student die een juridische opleiding volgt, krijgt met een wettenundel te maken. In een wettenundel is een verzameling van regelingen opgenomen. De meeste regelingen

Nadere informatie

Besluitvorming over bijzondere opsporingsbevoegdheden in de aanpak van georganiseerde criminaliteit

Besluitvorming over bijzondere opsporingsbevoegdheden in de aanpak van georganiseerde criminaliteit SAMENVATTING De Wet BOB: Titels IVa en V in de praktijk Besluitvorming over bijzondere opsporingsbevoegdheden in de aanpak van georganiseerde criminaliteit Mirjam Krommendijk Jan Terpstra Piet Hein van

Nadere informatie

De angst voor bevolkingskrimp, vergrijzing en bevolkingspolitiek

De angst voor bevolkingskrimp, vergrijzing en bevolkingspolitiek De angst voor evolkingskrip, vergrijzing evolkingspolitiek Harry van Dal Harry van Dal is werkzaa als sior onderzoeker ij het Nederlands Interdisciplinair Deografisch Instituut (NIDI) te D Haag het CtER

Nadere informatie

1.1 Aanleiding nieuwe subsidieverordening

1.1 Aanleiding nieuwe subsidieverordening 1 Algemeen 1.1 Aanleiding nieuwe susidieverordening Het coalitieakkoord Eindhoven 2010-2014 Werken aan morgen laat zien dat door gezamenlijke inspanning van ewoners, verenigingen en instellingen Eindhoven

Nadere informatie

Inhoud. Inhoud. Inleiding 9

Inhoud. Inhoud. Inleiding 9 Inhoud Inhoud Inleiding 9 1 Het zoeken in de wettenundel 11 1.1 Structuur van een wet en opouw van een regeling 12 1.2 Opouw van het Burgerlijk Wetoek (BW) 13 1.3 Structuur van de Algemene wet estuursrecht

Nadere informatie

Cijfers civielrechtelijke procedures en rechtsbijstand

Cijfers civielrechtelijke procedures en rechtsbijstand Factsheet 214-2 Cijfers civielrechtelijke procedures en rechtsbijstand Instroom (buiten)gerechtelijke procedures en afgegeven toevoegingen Auteur: M. ter Voert Mei 214 Dit factsheet geeft ontwikkelingen

Nadere informatie

Beleidsregels Artikel 13b Opiumwet in de B5-gemeenten. Breda Eindhoven Helmond s-hertogenbosch Tilburg

Beleidsregels Artikel 13b Opiumwet in de B5-gemeenten. Breda Eindhoven Helmond s-hertogenbosch Tilburg Beleidsregels Artikel 13 Opiumwet in de B5-gemeenten Breda Eindhoven Helmond s-hertogenosch Tilurg Gemeente Eindhoven Vastgesteld door de urgemeester op 13 juni 2013 Vastgesteld in de driehoek op 22 april

Nadere informatie

Onderwijssegregatie in de grote steden

Onderwijssegregatie in de grote steden Onderwijssegregatie in de grote sted Sjoerd Karst, Charles Felix, Guuske Ledoux, Wi Meijn, Jaap Roeleveld Erik van Schoot Sjoerd Karst is Universitair hoofddoct onderwijseleid, Universiteit van Asterda

Nadere informatie

Zienswijzennota 1 e wijziging Oud Woensel 2012 (moskee Visserstraat)

Zienswijzennota 1 e wijziging Oud Woensel 2012 (moskee Visserstraat) gemeente Eindhoven Zienswijzennota 1 e wijziging Oud Woensel 2012 (moskee Visserstraat) Inleiding Bij het opstellen van het estemmingsplan Oud Woensel 2012, vastgesteld door de gemeenteraad op 20 novemer

Nadere informatie

Management samenvatting

Management samenvatting Management samenvatting Achtergrond, doelstelling en aanpak Op 1 januari 2014 is de Wet conservatoir beslag ten behoeve van het slachtoffer (hierna: conservatoir beslag) 1 in werking getreden. Doel van

Nadere informatie

Evaluatie handhaving I-criterium

Evaluatie handhaving I-criterium Veiligheid en Bestuur Van J.J.M. Kuipers Telefoon (040) 238 81 66 18 mei 2015 Evaluatie handhaving I-criterium 1. Inleiding In juli 2014 gaven de Eindhovense coffeeshopexploitanten in een overleg met de

Nadere informatie

Wettelijke taak decentralisatie mantelzorgcompliment Kerntaak gekoppeld aan het werkprogramma van het college Onvermijdelijk

Wettelijke taak decentralisatie mantelzorgcompliment Kerntaak gekoppeld aan het werkprogramma van het college Onvermijdelijk gemeente Eindhoven Raadsnummer 15R6190 Inoeknummer 15BST00180 Dossiernummer 15.09.851 24 feruari 2015 Commissie notitie Onderwerp: Omuiging Mantelzorgcompliment. Inleiding De ehoefte aan mantelzorg 1 zal

Nadere informatie

Leren over biotechnologie

Leren over biotechnologie Ler over iotechnologie Besluit iotechnologie ij dier als arranget voor aatschappelijk ler Alert Meijer, Frans Bro, Gerolf Pikker, Marie-Jeanne Schiffelers Martijn van der Spek Meijer, Pikker, Schiffelers

Nadere informatie

Datum 9 februari 2010 Onderwerp Kamervragen van het lid Gerkens (SP) inzake de praktijken van letselschadebureaus

Datum 9 februari 2010 Onderwerp Kamervragen van het lid Gerkens (SP) inzake de praktijken van letselschadebureaus > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Schedeldoekshaven 100 2511 EX Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag

Nadere informatie

Regeling toezicht verwerking persoonsgegevens door gerechten en het parket bij de Hoge Raad 1

Regeling toezicht verwerking persoonsgegevens door gerechten en het parket bij de Hoge Raad 1 Regeling toezicht verwerking persoonsgegevens door gerechten en het parket bij de Hoge Raad 1 Gelet op artikel 55 lid 3 Verordening EU 2016/679 en artikel 45 lid 2 van de Richtlijn EU 2016/680, gehoord

Nadere informatie

Over de spanning tussen meritocratie en democratie

Over de spanning tussen meritocratie en democratie De diploadeocratie Over de spanning tuss eritocratie deocratie Mark Bovs Prof. Dr. Mark Bovs is als hoogleraar Bestuurskunde verond aan de Utrechtse School voor Bestuurs- Organisatiewetschap van de Universiteit

Nadere informatie

Aspecten van burgerschap

Aspecten van burgerschap Aspect van urgerschap E historische analyse van de transforaties van het urgerschapsconcept in Nederland Friso van Houdt Wille Schinkel Friso van Houdt is als proovdus verond aan de Faculteit Sociale Wetschapp

Nadere informatie

Beleidsregels Artikel 13b Opiumwet

Beleidsregels Artikel 13b Opiumwet Beleidsregels Artikel 13 Opiumwet Gemeente Tilurg Vastgesteld door de urgemeester op xx Vastgesteld laatste versie door de urgemeester op xx Gepuliceerd in het Gemeentelad van xxx 2017, te raadplegen op

Nadere informatie

Klimaatverandering en waterveiligheid, tussen ernst en enthousiasme

Klimaatverandering en waterveiligheid, tussen ernst en enthousiasme Kliaatverandering waterveiligheid, tuss ernst thousiase De discursieve fraing van edreiging kans Arwin van Buur Jero Warner Dr. M.W. van Buur is universitair doct estuurskunde aan de Erasus Universiteit

Nadere informatie

Werk in een wantrouwende wereld

Werk in een wantrouwende wereld Werk in e wantrouwde wereld Ovang oorzak van e uitdijde controle-industrie Frans van Waard Frans van Waard is hoogleraar Organisatie Beleid aan de Universiteit Utrecht fellow van het University College

Nadere informatie

Algemene Voorwaarden Beroepsaansprakelijkheidsverzekering ten behoeve van de leden van het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers

Algemene Voorwaarden Beroepsaansprakelijkheidsverzekering ten behoeve van de leden van het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers Algemene Voorwaarden Beroepsaansprakelijkheidsverzekering ten ehoeve van de leden van het Nederlands Genootschap van Tolken en Vertalers BAV.MINT NGTV 2013.1 Inhoudsopgave 1 Definities 3 2 Grondslag 4

Nadere informatie

Politiek van de genen

Politiek van de genen HANS HARBERS Politiek van de g Review van: GERARD DE VRIES EN KLASIEN KORSTMAN (red.) (2004) Getica van laboratoriu naar saleving. De ongekde praktijk van voorspellde getische test, NWO-reeks Sociale Cohesie,

Nadere informatie

Bestuursrechtelijke procedures en rechtsbijstand 2012

Bestuursrechtelijke procedures en rechtsbijstand 2012 Factsheet 214-5 Bestuursrechtelijke procedures en rechtsbijstand 212 Aantal bezwaarschriften, gerechtelijke procedures en afgegeven toevoegingen Auteur: M. ter Voert Oktober 214 Dit factsheet geeft ontwikkelingen

Nadere informatie

Na overleg met de gerechten, adviseert de Raad als volgt. 1

Na overleg met de gerechten, adviseert de Raad als volgt. 1 De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Dr. R.H.A. Plasterk Postbus 20011 2500 EA Den Haag bezoekadres Kneuterdijk 1 2514 EM Den Haag correspondentieadres Postbus 90613 2509 LP Den Haag

Nadere informatie

No.W03.12.0197/II 's-gravenhage, 16 juli 2012

No.W03.12.0197/II 's-gravenhage, 16 juli 2012 ... No.W03.12.0197/II 's-gravenhage, 16 juli 2012 Bij Kabinetsmissive van 18 juni 2012, no.12.001344, heeft Uwe Majesteit, op voordracht van de Minister van Veiligheid en Justitie, bij de Afdeling advisering

Nadere informatie

gemeente Eindhoven opdrachtformulering evaluatie verkeerssituatie Meerhoven

gemeente Eindhoven opdrachtformulering evaluatie verkeerssituatie Meerhoven gemeente Eindhoven opdrachtformulering evaluatie verkeerssituatie Meerhoven Achtergrond en aanleiding Meerhoven, de grootste stadsuitreiding van Eindhoven, is sinds 1999 in aanouw. De wijk ligt ten westen

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig A Evenementeneleid in Eindhoven Gastvrij en veilig Novemer 2012 Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven Datum Novemer 2012 Inhoudsopgave 1 INLEIDING... 5 DE GEMEENTE EINDHOVEN ALS EVENEMENTENSTAD.... 5 MISSIE...

Nadere informatie

Factsheet De aansprakelijkheid van de arts

Factsheet De aansprakelijkheid van de arts Factsheet De aansprakelijkheid van de arts Algemeen Als u vermoedt dat een beroepsbeoefenaar uw rechten heeft geschonden, kunt u hem of de zorginstelling waarbinnen hij werkt aansprakelijk stellen. Volgens

Nadere informatie

Verordening op de heffing en invordering van onroerende-zaakbelastingen 2016. Artikel 1

Verordening op de heffing en invordering van onroerende-zaakbelastingen 2016. Artikel 1 De raad van de gemeente Wijk ij Duurstede; gelezen het voorstel van urgemeester en wethouders d.d. 17 novemer nr. ; gelet op artikel 220 tot en met 220 h van de Gemeentewet; esluit: vast te stellen de:

Nadere informatie

Twee eeuwen. Openbaar Ministerie

Twee eeuwen. Openbaar Ministerie Twee eeuwen Openbaar Ministerie Met dank aan Napoleon Slechts drie jaar heerste Napoleon Bonaparte over Nederland. Toch heeft deze korte periode belangrijke sporen nagelaten in ons dagelijkse leven. Zo

Nadere informatie

Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten

Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten juridisch en bestuurskundig onderzoek advies onderwijs Rechtsbescherming van uithuisgeplaatsten Een verkennend onderzoek Groningen, juli 2010 2010 WODC, ministerie van Justitie. Auteursrechten voorbehouden.

Nadere informatie

CAOP. co m m 1/4. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Mw. dr. G. ter Horst Postbus 20011 2500 EA Den Haag

CAOP. co m m 1/4. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Mw. dr. G. ter Horst Postbus 20011 2500 EA Den Haag CAOP ROP advies inzake klokkenluiderl*^ A. Aan: De inister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Mw. dr. G. ter Horst Postbus 20011 2500 EA Den Haag C.C. De inister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid

Nadere informatie

Directoraat-Generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving

Directoraat-Generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving ϕ Ministerie van Justitie Directoraat-Generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving Directie Juridische en Operationele Aangelegenheden Postadres: Postbus 2030, 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Raadsvragenvan het raadslid dhr. A.J.O. Wijbenga (CDA) over autistische jongeren en vervolgopleiding

gemeente Eindhoven Raadsvragenvan het raadslid dhr. A.J.O. Wijbenga (CDA) over autistische jongeren en vervolgopleiding gemeente Eindhoven Inoeknummer 13st01388 Beslisdatum B&W 3 septemer 2013 Dossiernummer 13.36.103 (2.5.1) Raadsvragenvan het raadslid dhr. A.J.O. Wijenga (CDA) over autistische jongeren en vervolgopleiding

Nadere informatie

RECHT EN EFFICIENTIE

RECHT EN EFFICIENTIE RECHT EN EFFICIENTIE Een inleiding in de economische analyse van het recht Eindredactie: dr. B.C.J. van Velthoven dr. P.W. van Wijck Met bijdragen van: dr. C.P. van Beers mw. mr. drs. A.E.H. Huygen prof.

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig A Evenementeneleid in Eindhoven Gastvrij en veilig Decemer 2012 Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven Datum Novemer 2012 Inhoudsopgave 1 INLEIDING... 5 DE GEMEENTE EINDHOVEN ALS EVENEMENTENSTAD.... 5 MISSIE...

Nadere informatie

Kader Begeleiding en Toezicht

Kader Begeleiding en Toezicht Kader Begeleiding en Toezicht 1 Inleiding 3 2 Begeleiding en toezicht 5 3 Kader egeleiding en toezicht 8 3.1 Rechtspositie 8 3.2 Bejegening 9 3.3 Methodisch handelen 9 3.4 Veiligheid jongere en maatschappij

Nadere informatie

BESLUIT. 2. Bij brief van 21 oktober 2002 heeft P. Abegg tegen dit besluit bezwaar gemaakt.

BESLUIT. 2. Bij brief van 21 oktober 2002 heeft P. Abegg tegen dit besluit bezwaar gemaakt. Nederlandse Mededingingsautoriteit BESLUIT Nummer 2960/ 24 Betreft zaak: Abegg - CZ Besluit van de directeur-generaal van de Nederlandse Mededingingsautoriteit tot ongegrondverklaring van het tegen zijn

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 31 mei 2010 Betreft Dierenmishandeling in Batenburg

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 31 mei 2010 Betreft Dierenmishandeling in Batenburg > Retouradres Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Prins Clauslaan 8 2595 AJ DEN HAAG Postbus 20401 2500 EK DEN HAAG www.minlnv.nl

Nadere informatie

nota Strategisch risicomanagement

nota Strategisch risicomanagement nota Strategisch risicomanagement DEFINITIEF Novemer 2010 te/kd09002755 1 Novemer 2010 Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven Datum Novemer 2010-2 - Novemer 2010 Inhoudsopgave Inhoudsopgave...3 Inleiding 4

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijwetenschappen havo II

Eindexamen maatschappijwetenschappen havo II Opgave 4 Slachtoffers van criminaliteit Bij deze opgave horen de teksten 9 tot en met 12, figuur 2 en 3 en tabel 1 uit het bronnenboekje. Inleiding Ruim drie miljoen Nederlanders worden jaarlijks het slachtoffer

Nadere informatie

Gemeente Amsterdam Gemeenteraad Gemeenteblad Voordracht voor de raadsvergadering van <datum onbekend>

Gemeente Amsterdam Gemeenteraad Gemeenteblad Voordracht voor de raadsvergadering van <datum onbekend> Geeenteblad Voordracht voor de raadsvergadering van Jaar Publicatiedatu Agendapunt besluit B&W Onderwerp Vaststellen van de Verordening interferentiegebieden bodeenergiesysteen 24 Tekst van openbare besluiten

Nadere informatie

Verordening voorzieningen gehandicapten gemeente Papendrecht 2003

Verordening voorzieningen gehandicapten gemeente Papendrecht 2003 RAADSBESLUIT Datum en nummer 18 septemer 2003, nummer 9361 De raad van de gemeente Papendrecht; gelezen het voorstel van het college d.d. 8 septemer 2003, nummer 148; gelet op artikel 2 van de Wet voorzieningen

Nadere informatie

Slachtofferhulp. concept wetsvoorstel betreffende hétieggen van conservatoir beslag door de staat voor slachtoffers van misdrijven.

Slachtofferhulp. concept wetsvoorstel betreffende hétieggen van conservatoir beslag door de staat voor slachtoffers van misdrijven. ~,tl~ 3 / Nootailfafiltoor 7: ~.,1 e d 1ff 0 Postbus 14208 3508 SH Utrecht Pallas Athertedreef 27 3561 PE Utrecht 03023401 16 F 030 231 76 55 info@s~achtofferhuip.fli w www.s}achtofferhulp.ni / Ministerie

Nadere informatie

! plaag/pest protocol voor het primair onderwijs

! plaag/pest protocol voor het primair onderwijs Bijlage 1: Dit protocol is van toepassing op een niet pesten school, dit houdt in dat de leerlingen ervan op de hoogte zijn dat pesten niet word getolereerd. Word pesten onverhoopt tocht geconstateerd,

Nadere informatie

Te gast in (semi-)publieke ruimtes

Te gast in (semi-)publieke ruimtes Te gast in (sei-)pulieke ruites Naar conviviale stedelijke ogangsvor Bas van Stokko Bas van Stokko is werkzaa aan het Ctru voor Ethiek, Radoud Universiteit Nijeg, aan de Faculteit der Sociale Wetschapp

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede dkamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede dkamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede dkamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Turfmarkt 147 2511 DP Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag www.rijksoverheid.nl/jenv

Nadere informatie

!1! Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

!1! Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Datum 9 juli 2014 Onderwer Beantwoording inbreng schriftelijk overleg

Nadere informatie

Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer

Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer Advies over juridische consequenties verlenging/overschrijding vastgelegde normtijden voor opkomst van de brandweer 14 februari 2011 A.M. Hol, Universiteit Utrecht 1 Vraagstelling: Heeft overschrijding

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Directoraat-Generaal Rechtspleging en Rechtshandhaving Directie Juridische

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig A gemeente Eindhoven Evenementeneleid in Eindhoven Gastvrij en veilig Juli 2012 Evenementeneleid in Eindhoven Gastvrij en veilig Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven Datum Juli 2012 gemeente Eindhoven Evenementeneleid

Nadere informatie

Criminaliteit en rechtshandhaving 2013. Ontwikkelingen en samenhangen Samenvatting

Criminaliteit en rechtshandhaving 2013. Ontwikkelingen en samenhangen Samenvatting Criminaliteit en rechtshandhaving Ontwikkelingen en samenhangen Samenvatting In de jaarlijkse publicatie Criminaliteit en rechtshandhaving bundelen het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), het Wetenschappelijk

Nadere informatie

Project Alcohol en Jongeren

Project Alcohol en Jongeren A gemeente Eindhoven Project Alcohol en Jongeren Jaarverslag 2013 MM - Mens & Maatschappij, MOV - Maatschappelijke Opvang en Verslavingszorg feruari 2014 feruari 2014 Project Alcohol en Jongeren - Jaarverslag

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Schedeldoekshaven 100 2511 EX Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Schedeldoekshaven 100 2511 EX Den Haag Postbus 20301 2500 EH Den Haag

Nadere informatie

De uitvoering van het jeugdstrafrecht

De uitvoering van het jeugdstrafrecht Stelselwijziging Jeugd Factsheet De uitvoering van het jeugdstrafrecht Na inwerkingtreding van de Jeugdwet De uitvoering van het jeugdstrafrecht 1 De uitvoering van het jeugdstrafrecht 2 Inleiding Deze

Nadere informatie

Aansprakelijkheid van scholen

Aansprakelijkheid van scholen 18 april 2013 NVOR Brechtje Paijmans Doelen Advocatuur & Universiteit Utrecht paijmans@doelenadvocatuur.nl Programma van vandaag Kwaliteit van het onderwijs Aansprakelijkheid (en) Twee verschillende rechtsverhoudingen

Nadere informatie

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2014-I

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2014-I Opgave 1 Recht van spreken Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 4 uit het bronnenboekje. Inleiding In het tijdschrift Crimelink van mei 2012 staat een bespreking van het boek Slachtoffer-dadergesprekken

Nadere informatie

Hoofdstuk 10 Calculaties op korte termijn

Hoofdstuk 10 Calculaties op korte termijn Hoofdstuk 10 Calculaties op korte termijn 10.5 Jorco BV De productiecapaciteit van de onderneming Jorco BV is 30 000 eenheden product per jaar. Met etrekking tot het vorig jaar is het volgende overzicht

Nadere informatie

Mogelijkheden en wenselijkheden van beleid ter bevordering van een meer gelijke verdeling van arbeiden zorgtaken tussen mannen en vrouwen

Mogelijkheden en wenselijkheden van beleid ter bevordering van een meer gelijke verdeling van arbeiden zorgtaken tussen mannen en vrouwen Dit artikel van Boo Lea Tijdschrift is geaakt voor Universiteit van Asterda Mogelijkhed wselijkhed van eleid ter evordering van e eer gelijke verdeling van areid zorgtak tuss ann vrouw Monique Stavuiter

Nadere informatie

Doorwerking in de breedte

Doorwerking in de breedte Doorwerking in de reedte De doorwerking van Agenda 2002 in de teksten van decentrale eleidsnota s en cao-akkoorden in 1989 en 1999 Marte van Santen Drs. M. van Santen is als eleidsedewerker veronden aan

Nadere informatie

Samenvatting. 1 Letterlijk: Ontzegging van de Bevoegdheid Motorrijtuigen te besturen.

Samenvatting. 1 Letterlijk: Ontzegging van de Bevoegdheid Motorrijtuigen te besturen. Op 24 juni 1998 is de Wegenverkeerswet 1994 (WVW 1994) gewijzigd. Deze wijziging komt voort uit de wens van de Tweede Kamer om te komen tot een strengere aanpak van gevaarlijk rijgedrag in het verkeer.

Nadere informatie

Advies inzake het concept wetsvoorstel tot Wijziging van de Algemene wet bestuursrecht en enkele andere wetten

Advies inzake het concept wetsvoorstel tot Wijziging van de Algemene wet bestuursrecht en enkele andere wetten Advies inzake het concept wetsvoorstel tot Wijziging van de Algemene wet bestuursrecht en enkele andere wetten In verband met het nieuwe omgevingsrecht en het nieuwe nadeelcompensatierecht Dit document

Nadere informatie

De aansprakelijkheid van de CB-arts

De aansprakelijkheid van de CB-arts De aansprakelijkheid van de CB-arts Raf Van Goethem Advocaat Dewallens & partners Overzicht 1. Algemene inleiding 2. Bevoegdheden van verpleegkundigen tot toedienen van vaccins 3. De aansprakelijkheid

Nadere informatie

Publiek en privaat initiatief bij klimaatadaptatie

Publiek en privaat initiatief bij klimaatadaptatie Puliek privaat initiatief ij kliaatadaptatie Piet Rietveld Prof. dr. P. Rietveld is als vervoerseconoo verond aan de Vrije Universiteit Asterda Correspondtiegegevs: Prof. dr. P. Rietveld Vrije Universiteit

Nadere informatie

13-05- 14. Programma van vandaag. Aansprakelijkheid van (brede) scholen

13-05- 14. Programma van vandaag. Aansprakelijkheid van (brede) scholen 13 mei 2014 Netwerk sport bewegen en gezonde leefstijl Brechtje Paijmans Doelen Advocatuur & Universiteit Utrecht paijmans@doelenadvocatuur.nl Programma van vandaag ongevallen Aspecten van verzekering

Nadere informatie

EUROPEES PARLEMENT. Commissie interne markt en consumentenbescherming

EUROPEES PARLEMENT. Commissie interne markt en consumentenbescherming EUROPEES PARLEMENT 2004 2009 Commissie interne markt en consumentenbescherming 15.2.2008 WERKDOCUMENT betreffende het initiatiefverslag over bepaalde kwesties in verband met motorrijtuigenverzekering Commissie

Nadere informatie

KNELPUNTEN IN DE UITVOERING VAN DE WET TIJDELIJK HUISVERBOD

KNELPUNTEN IN DE UITVOERING VAN DE WET TIJDELIJK HUISVERBOD KNELPUNTEN IN DE UITVOERING VAN DE WET TIJDELIJK HUISVERBOD - samenvatting - Auteurs: Drs. Katrien de Vaan Mr. drs. Ad Schreijenberg Drs. Ger Homburg Prof. mr. Jon Schilder Regioplan Beleidsonderzoek Nieuwezijds

Nadere informatie

Beleidsregel Wet maatregelen bestrijding voetbalvandalisme en ernstige overlast (Wet MBVEO)

Beleidsregel Wet maatregelen bestrijding voetbalvandalisme en ernstige overlast (Wet MBVEO) / Bijlage 3.2 Beleidsregel Wet maatregelen bestrijding voetbalvandalisme en ernstige overlast (Wet MBVEO) 7 juni 2012 Inhoudsopgave Artikel 1 Bevoegdheden op grond van artikel 172a Gemeentewet 2 Artikel

Nadere informatie

Eerste Kamer der Staten-Generaal

Eerste Kamer der Staten-Generaal Eerste Kamer der Staten-Generaal 1 Vergaderjaar 2018 2019 34 915 Goedkeuring van het op 7 juli 2017 te Tallinn tot stand gekomen Verdrag tussen het Koninkrijk der Nederlanden en Oekraïne inzake internationale

Nadere informatie

Aanvraag-/wijzigingsformulier Ziektekostenverzekering Collectief

Aanvraag-/wijzigingsformulier Ziektekostenverzekering Collectief Aanvraag-/wijzigingsforulier Ziektekostenverzekering Collectief Polisnuer Relatienuer Collectief contractnuer (indien bekend) Naa tussenpersoon Deze aanvraag betreft een nieuwe verzekering wijziging verzekering

Nadere informatie

Datum 8 juni 2011 Onderwerp De op het goed werkgeverschap gebaseerde verzekeringsplicht

Datum 8 juni 2011 Onderwerp De op het goed werkgeverschap gebaseerde verzekeringsplicht 1 > Retouradres Postbus 20301 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG sector privaatrecht Schedeldoekshaven 100 2511 EX Den Haag Postbus

Nadere informatie

b Onvermijdelijk Zie inleiding en doelstelling gemeente Eindhoven Raadsvoorstelherverdeling gemeentelijk kunstbezit (BKR-collectie)

b Onvermijdelijk Zie inleiding en doelstelling gemeente Eindhoven Raadsvoorstelherverdeling gemeentelijk kunstbezit (BKR-collectie) gemeente Eindhoven Raadsnummer 11R4480 Inoeknummer 11st01536 Beslisdatum B&W 30 augustus 2011 Dossiernummer 11.35.451 Raadsvoorstelherverdeling gemeentelijk kunstezit (BKR-collectie) Inleiding Naar aanleiding

Nadere informatie

Aansprakelijkheid op het ijs

Aansprakelijkheid op het ijs Aansprakelijkheid op het ijs KNSB verenigingsdag voor bestuurders 3 november 2007 Bart Bendel Wouter Vermaas Inhoud workshop Aansprakelijkheid van: Schaatsers Verenigingen Trainers Aansprakelijkheid van

Nadere informatie

Rapport. Rapport over een klacht over het College van procureurs-generaal te Den Haag. Datum: 25 februari 2014. Rapportnummer: 2014/010

Rapport. Rapport over een klacht over het College van procureurs-generaal te Den Haag. Datum: 25 februari 2014. Rapportnummer: 2014/010 Rapport Rapport over een klacht over het College van procureurs-generaal te Den Haag. Datum: 25 februari 2014 Rapportnummer: 2014/010 2 Klacht Verzoeker klaagt erover dat het College van procureurs-generaal

Nadere informatie

KLOKKENLUIDERSREGLEMENT STICHTING TRIFOLIUM WOONDIENSTEN BOSKOOP

KLOKKENLUIDERSREGLEMENT STICHTING TRIFOLIUM WOONDIENSTEN BOSKOOP KLOKKENLUIDERSREGLEMENT STICHTING TRIFOLIUM WOONDIENSTEN BOSKOOP Inleiding/beleidslijn Trifolium verwacht dat haar medewerkers zich te allen tijde aan in- en externe regelgeving en afspraken zullen houden.

Nadere informatie

Eerste Kamer der Staten-Generaal

Eerste Kamer der Staten-Generaal Eerste Kamer der Staten-Generaal 1 Vergaderjaar 2008 2009 31 122 Uitbreiding van de bestuurlijke handhavingsinstrumenten in de wetgeving op het gebied van de volksgezondheid I BRIEF VAN DE MINISTER VAN

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig

gemeente Eindhoven Evenementenbeleid in Eindhoven Gastvrij en veilig A gemeente Eindhoven Evenementeneleid in Eindhoven Gastvrij en veilig Januari 2014 Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven Datum Januari 2014 gemeente Eindhoven Inhoudsopgave 1 INLEIDING... 5 MISSIE... 6 VISIE...

Nadere informatie

Uitgangspunten Persoonsgebonden budget 2015. Op naar een positief Pgb beleid

Uitgangspunten Persoonsgebonden budget 2015. Op naar een positief Pgb beleid Uitgangspunten Persoonsgeonden udget 2015 Op naar een positief Pg eleid gemeente Eindhoven SD - Sociaal Domein, POK - POK novemer 2014 Colofon Uitgave Gemeente Eindhoven SD - Sociaal Domein, POK - POK

Nadere informatie

gemeente Eindhoven Raadsnummer 15R6244 Inboeknummer 15BST00413 Dossiernummer 15.14.851 3 april 2015 Commissie notitie Onderwerp: Right to Challenge.

gemeente Eindhoven Raadsnummer 15R6244 Inboeknummer 15BST00413 Dossiernummer 15.14.851 3 april 2015 Commissie notitie Onderwerp: Right to Challenge. gemeente Eindhoven Raadsnummer 15R6244 Inoeknummer 15BST00413 Dossiernummer 15.14.851 3 april 2015 Commissie notitie Onderwerp: Right to Challenge. Inleiding In de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo)

Nadere informatie

Inkoop- en aanbestedingsbeleid van de gemeente Peel en Maas

Inkoop- en aanbestedingsbeleid van de gemeente Peel en Maas CVDR Officiële uitgave van Peel en Maas. Nr. CVDR296217_1 17 juli 2018 Inkoop- en aanestedingseleid van de gemeente Peel en Maas Het college van urgemeester en wethouders esluit vast te stellen de volgende

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijwetenschappen vwo I

Eindexamen maatschappijwetenschappen vwo I Opgave 5 Sociale veiligheid ontsleuteld Hieronder staan drie tekstfragmenten en één figuur uit het rapport Sociale veiligheid ontsleuteld, veronderstelde en werkelijke effecten van veiligheidsbeleid; Lonneke

Nadere informatie

Nederlands Genootschap van Burgemeesters. Den Haag, 18 januari Geachte heer Grapperhaus,

Nederlands Genootschap van Burgemeesters. Den Haag, 18 januari Geachte heer Grapperhaus, Nederlands Gootschap van Burgemeesters De minister van Justitie Veiligheid mr. F.B.J. Grapperhaus Postbus 20301 2500 EH D Haag D Haag, 18 januari 2018 Geachte heer Grapperhaus, Onlangs stuurde u de Proeve

Nadere informatie