Scenario s tussen rationaliteit, en politieke rede1. Wieger Bakker. Mogelijkheden en beperkingen van toekomstscenario s binnen bestuur en beleid

Transcriptie

1 Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede1 Mogelijkheden en eperkingen van toekostscenario s innen estuur en eleid Wieger Bakker Dr. Wieger Bakker is eleidssocioloog en als senior docent veronden aan de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht. Hij puliceerde eerder onder andere over de rol van eleid ij verandering van onderwijsvoorzieningen; Sturen op de tijstroo. Onderwijs voor werkende jongeren en eleid tussen econoie en ontplooiing (Asterda 2001) en et anderen over vraagstukken van eleidsuitvoering; Ruite rond regels. Stijlen van regulering en eleidsuitvoering vergeleken (redactie et Frans van Waarden, Asterda 1999). Adres: USBO Bijlhouwerstraat ZC Utrecht e-ail: W.Bakker@usg.uu.nl When we say that policies are decided y analysis, we ean that an investigation o f the erits o f various possile actions has disclosed reasons for choosing one policy over the other. When we say that politics rather than analysis deterines policy, we ean that policy is set y the various ways in which people exert control, influence or power over each other. (Lindlo 1980, 26) 1 Inleiding Na een periode van geringere elangstelling is de aandacht voor scenariostudies in de loop van de jaren negentig innen de sferen van eleid en estuur sterk toegenoen. Bekend van het Centraal Planureau zijn de rapporten Scanning the Future en Nederland in Drievoud (CPB 1992) over de toekost van de Nederlandse econoie. In voorereiding ij hetzelfde instituut is een scenariostudie over de toekost van Europa (CPB 2003). Recent zijn scenariostudies uitgevoerd op vrijwel alle eleidsterreinen; van verkeer en vervoer (zie ijvooreeld V&W 1998 en 2001), ruitelijke ordening (RpB 2003), natuur en ilieu (Nijs 2002), onderwijs (Boezerooij 2003) en gezondheidszorg (STG/HMF 2001) tot vraagstukken rond recht en deocratie (Berghuis 1994; Bovens en Michels 2001). Daarop afgaand lijken scenariostudies ij akers van strategische eleidskeuzen te voorzien in een duidelijke ehoefte. Tegelijkertijd estaat twijfel over de ate van enutting o f - sterker nog - het nut van scenariostudies (Daers 2000; Schoonenoo 2003). De inzichten die deze studies opleveren, heen vaak een eperkte reikwijdte, en spelen een arginale rol in de estuurlijke en pulieke deatten over strategische keuzen. De oorzaak hiervan wordt grofweg in twee richtingen gezocht. De eerste etreft de kenerken en kwaliteiten van scenariostudies zelf. Het groeiend aantal scenariostudies heeft niet geleid tot een duidelijke ontwikkeling en convergentie in teren van opzet en ethodiek. Integendeel: scenariostudies variëren van essayistische reflecties tot kwantitatief odelatige exercities en ieden te weinig concrete handvatten voor deatten over eleidsontwikkeling en esluitvoring. De tweede richting legt in zekere zin de 'schuld ij de eleidsakers en eslissers. Deze zouden eer geïnteresseerd zijn in de onderouwing van estaand eleid o f voorgenoen eleid

2 Wieger Bakker Scenario's tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede op de korte terijn. Zij zouden inder elang hechten aan een verscheidenheid van alternatieven voor eleid op de langere terijn. Hoe het ook zij, in eide diagnoses wordt een isatch geconstateerd tussen de aities die et scenariostudies zijn veronden en de doorwerking daarvan in de eleidspraktijk. Deze constatering is niet nieuw, en ook de vraag die eruit voortkot naar de ogelijkheden en eperkingen van toekostscenario s innen estuur en eleid, heeft in de loop der jaren de nodige aandacht gekregen (zie ijvooreeld Van Vught 1985; Becker en Dewulf 1990; Van der Heijden 1996; Daers 2000; Van Steenergen 2003; Van Asselt e.a. en Schoonenoo in dit nuer). In deze ijdrage kot die vraag opnieuw aan de orde, aar dan vanuit een eleidswetenschappelijk perspectief en tegen het licht van de geconstateerde isatch tussen scenariostudies en eleidspraktijk. Vanuit een eleidswetenschappelijk perspectief kunnen naelijk vraagtekens geplaatst worden ij de veronderstellingen die ten grondslag liggen aan recente pogingen o de aansluiting tussen scenariostudies en eleidspraktijk te versterken. Daarij worden enerzijds pleidooien gehouden voor de uitwerking en verfijning van de ethodiek van scenario-onderzoek (Daers 2000; Van Asselt e.a. 2003) en wordt er anderzijds juist voor gepleit o de traditionele gedragsregels rond onderzoek los te laten en scenario-onderzoek op te laten gaan in processen van interactieve eleidsvoring (STO 2001). In het nu volgende (paragraaf 2) wordt egonnen et korte typering van de - Nederlandse - traditie van scenario-onderzoek. Vervolgens wordt verkend welke positie scenariostudies inneen tussen de werelden van wetenschap en eleid, waarij in het ijzonder aandacht wordt esteed aan de vraag hoe het denken over scenariostudies zich traditioneel verhoudt ten opzichte van het zogenoede klassieke rationele odel van eleidsvoring (paragraaf 3). Vervolgens worden (paragraaf 4) de rollen esproken die aan scenariostudies worden toegekend ij het evorderen van dialoog en deat. Daarij wordt een onderscheid geaakt tussen de huidige denkeelden over interactieve eleidsvoring en de in de periode daarvoor heersende denkeelden over toekostplanning. Bij zowel het vertrouwen in horizontale dialoog voor de effectiviteit en legitiiteit van eleid als ij de oriëntatie op wetenschappelijk ondersteunde vereelding worden kanttekeningen geplaatst. Hierna wordt tot slot (paragraaf 5) verkend wat de ogelijkheden en eperkingen van scenariostudies zijn. Daarij wordt uitgegaan van een perspectief op eleidsvoring waarinnen de strategische representatie van elangen en, zoals Stone (2002) het noet, de politieke rede centraal staan. 2 Scenario s en de grenzen aan voorspelling en technocratische eheersing Op het eerste gezicht valt de opkost van het oderne scenariodenken te typeren als een afscheid van het klassieke rationele odel van eleids- en esluitvoring. Scenariostudies estaan ij de gratie van onvolaakte kennis en rationaliteit, en van grenzen aan de ogelijkheden tot controle en eheersing. De opkost van scenariostudies in de jaren zestig en de populariteit ervan vanaf het eind van de jaren zeventig vorden in die zin een reactie op de toen estaande ideeën over van eleid en anageent. Zowel innen het private edrijfsleven als ij de overheid was sprake van een - eperkte - verandering van perspectief die etrekking had op twee kenerken van rationele planning. Ten eerste was er de ewustwording van de grenzen aan het kennen en daaree van de grenzen aan ogelijkheden tot verklaring, voorspelling en eheersing van ontwikkelingen. De scenario s die Shell in de tweede helft van de jaren zestig ontwikkelde, waren een reactie op onvolaakte voorspellingen (Van der Heijden 1996). De aandacht voor scenariostudies ten ehoeve van overheidseleid, eind jaren zeventig en egin jaren tachtig, waren een reactie op het geringe vertrouwen in doeleindenanalyses en de eperkte ogelijkheden van op zekere kennis geaseerde eheersing en controle (Van Gunsteren 1976 en 1996). Ten tweede was het ook een poging o utopisch denken weer een plaats te ieden die het et de technocratisering van eleid had verloren (Thoenes 1984; Van Steenergen 1983). Scenariostudies oden een ogelijkheid o de grote vragen van de toekost aan de orde te stellen en innen het pulieke doein het denken en het deat over de keuzen die daaree veronden waren aan de orde te stellen. In de loop der tijd kristalliseerde het forat

3 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede van scenariostudies en van de functies die daaraan werden toegekend ten ehoeve van strategische eleidsvoring. In dit forat gaat het o de verkenning van eerdere denkare, aar onzekere ontwikkelingen van coplexe vraagstukken op de lange terijn, eestal tussen de tien en dertig jaar. Tegelijkertijd gaat het hierin o de verkenning van daaree veronden handelingsalternatieven. In feite worden lange-terijnconsequentieanalyses geaakt van ogelijke ontwikkelingen van een coplex eleidssystee, inclusief interventies. De verschillen tussen de alternatieve scenario s worden veroorzaakt door het laten variëren van een eperkt aantal econoische o f sociaal-culturele variaelen (zoals hoge econoische groei versus lage econoische groei). Het vertrekpunt, de zogenoede asisanalyse, is voor elk van de scenario s gelijk, evenals de richting van de ontwikkeling waarnaar gestreefd wordt (het zogenoede streefeeld). Bij het opstellen van scenario s wordt geruikgeaakt van estaande (wetenschappelijke) kennis, aar ook van de ervaringskennis (Lindlo en Cohen 1979) en daarop geaseerde toekostverwachtingen van etrokken actoren. In het verlengde hiervan worden scenariostudies geacht trategische eleidsvoring te ondersteunen door ij te dragen aan: het prudent ogaan van eleidsvoerders en esluitvorers et cognitieve onzekerheid - de eperkte kenaarheid van de werkelijkheid - en het ontythologiseren van cognitieve schijnzekerheden; het ogaan et voluntaristische onzekerheid - het niet weten wat te willen - en het tegengaan van voluntaristische vanzelfsprekendheden en valkuilen door het expliciteren van contrasterende ogelijke toekosten en het uitreiden van keuzeogelijkheden; de uitreiding van het handelingsrepertoire van politici en estuurders voor doelereiking onder wisselende condities; en het daartoe enutten van verschillende voren van ruikare kennis, waaronder alledaagse en ervaringskennis, evenals de acceptatie van een ander geruik van kennis dan dat voor de constructie van causale en finale relaties. 3 Scenario s en de rationaliteit van eleid Het klassieke rationele odel van eleids- en esluitvoring erust, zoals ekend, op twee - noratieve - pijlers van rationaliteit. De eerste pijler etreft de kennisasis van eleid; dat wil zeggen dat wetenschappelijk gevalideerde kennis over causale relaties in de sociale werkelijkheid het vertrekpunt dient te voren voor de ingrepen in die werkelijkheid (een directe lijn van oorzaak-gevolgnaar iddel-doelrelaties). De tweede pijler etreft de wijze van esluitvoring over eleidsalternatieven: de systeatische analyse en evaluatie van alternatieven waaree het in teren van effectiviteit, efficiëntie en legitiiteit ojectiveeraar este alternatief wordt gekozen. In het scenariodenken wordt vooral deze eerste pijler gerelativeerd. Deze relativering etreft vooral het soort kennis en inzichten dat in het geding is en de wijze waarop dit enut wordt voor het ontwerpen van denkare toekosten en eleidsalternatieven. De grenzen van het kenare worden enadrukt, en zekere kennis wordt niet eer eschouwd als een voldoende voorwaarde voor de kwaliteit van strategische eleidsalternatieven. Wetenschappelijke kennis wordt aangevuld et andersoortige kennis en inzichten en et wat wel sodological iagination wordt genoed: vereeldingskracht. Hieree verwijderen scenariostudies zich van de klassieke eelden van wetenschappelijk onderzoek waarij causale analyse, herhaalaarheid en een streven naar de ontwikkeling van (zekere) kennis vooropstaan. Daaree staan scenariostudies in een gespannen verhouding tot de eisen die vanuit wetenschappelijke hoek worden gesteld. Op zichzelf is dat geen uitzonderlijke positie; onderzoek voor eleid en estuur evindt zich traditioneel in een spanningsveld tussen de eisen die gesteld worden vanuit wetenschappelijke hoek en de ehoefte vanuit de praktijk van eleid en estuur aan kennis die direct toepasaar is ij planvoring, onderouwing van esluitvoring en instruentatie van eleid. Voor scenariostudies geldt dat in het ijzonder, odat deze vanuit de wetenschap gericht zijn op strategische eleidsvoorereiding. Scenariostudies, eer dan andere voren van onderzoek voor eleid, heen zich steeds gericht op het ondersteunen van de ontwikkeling en het conceptualiseren van handelingsalternatieven en

4 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede -strategieën voor estuurders en anagers: het faciliteren van planning zonder voorspelling Niet verklaringsvragen, aar politiek en aatschappelijk geconstrueerde proleepercepties vorden veelal het vertrekpunt voor onderzoek. Daarij werden de werelden van eleid, politiek en anageent niet alleen toegelaten tot de wereld van onderzoek, aar werd ze ovendien gelegenheid gegeven de richting, inhoud en de uitkost van het onderzoek ede vor te geven. Tegelijkertijd is wetenschappelijk gefundeerde kennis in scenariostudies wel een noodzakelijke ouwsteen geleven voor ontwikkelde eelden over de toekost, vooral van elang voor de onderouwing van de plausiiliteit van de ontwikkelde denkare toekosten. Bovendien werd en wordt nadrukkelijk gestreefd naar transparante ethodieken en wijzen van rapportage die die plausiiliteit vergroten en die wetenschappelijke kritiek kunnen doorstaan (Becker 1982; Daers 2000; Van Asselt e.a. 2003). Als het gaat o systeatiek en verantwoording wordt innen het traditionele scenariodenken juist gestreefd naar varianten die aansluiten ij de eisen die de wetenschap stelt Scenario's als ondersteuning van de analytische rationaliteit van eleids- en esluitvoring Van een relativering van de tweede noratieve pijler van rationaliteit van het klassieke odel van eleids- en esluitvoring - systeatische analyse en evaluatie van alternatieven als asis voor esluitvoring - is innen het traditionele scenariodenken veel inder sprake. De anier waarop scenariostudies worden gepositioneerd ten opzichte van het proces van eleidsvoring past voor een elangrijk deel innen dit klassieke odel, waarin de wereld van de wetenschap wordt onderscheiden van de wereld van de politiek. Kuypers (1980), in Nederland tot vertegenwoordiger van die traditionele visie gerekend, aakt een onderscheid tussen uitdenken en uitvechten; het uitdenken valt innen het doein van de wetenschap (zij het niet exclusief), het uitvechten innen het doein van de politiek. Hoogerwerf (1998, 36) aakt een vergelijkaar onderscheid tussen ontwerpen en epalen, die tezaen het proces van eleidsvoring voren. Een eleidsontwerp ehoort rationeel en legitie te zijn. Uitdenken heeft etrekking op een rationaliteit die verwijst naar houdare arguentaties in teren van doelen en iddelen, van oorzaken en gevolgen en van waarden en noren. Legitie verwijst naar aanvaardaarheid voor etrokkenen. Ontwerpen van eleid is volgens Hoogerwerf een ijzondere wijze van wetenschapseoefening (Hoogerwerf 1998, 31). Dat een ontwerp ook onderwerp is van politieke strijd, van uitvechten, is volgens he evident. Het spreekt vanzelf dat die strijd van invloed is op de eleidsvoring, aar de politieke strijd, de pressie van elangengroepen, is in eginsel een ogevingsvariaele waarvan de wetenschap, en reder het ontwerpproces zelf, geen deel uitaakt. Die tweedeling is ook terug te vinden in verschillende typeringen van de functie van scenario s. Hoewel scenariostudies oorspronkelijk gericht waren op het stiuleren van denken en deat over keuzen in het pulieke doein, zijn scenariostudies veelal gericht op eleidsakers, estuurders en politici - een eperkt aantal Brede Maatschappelijke Discussies daargelaten. In oudere typeringen, zoals die van de Utrechtse Vakgroep Planning en Beleid uit 1982, wordt de klassieke scheiding tussen de werelden van onderzoek en eleid gehanteerd. Bij geruikers [van scenario's] is gedacht aan overheidsfunctionarissen, politici, anagers en actievoerders, die ij het voorereiden en uitvoeren van zwaarwegende eslissingen een groot aantal alternatieven intensief in de eschouwing willen etrekken. (Becker 1982, 3). Er is een duidelijk onderscheid tussen de producenten en consuenten van scenariostudies, en alleen de actievoerders verwijzen naar een redere opvatting van het pulieke doein dan de wereld van eleid en estuur. In recentere studies dit vaak nauwelijks anders geforuleerd en voor een elangrijk deel niet geproleatiseerd. In een uitgereide verkennende eschouwing over de thea s die in toekostverkenningen onderelicht zijn, eschouwt Van Asselt (2003) de toekoststudies als volstrekt vanzelfsprekend als faciliterend voor eleids-, oordeels- en esluitvoring. Daaree eschouwt hij de inhoud en ethodologie van scenariostudies als één doein, en de wereld van eleids- en esluitvoring als een ander. De recent door het Ruitelijk Planureau gepuliceerde studie et ruitelijke scenario s voor Nederland wordt et nauwelijks eer geotiveerd dan et de operking dat er zowel aatschappelijk als politiek

5 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede ehoefte [is] aan een vernieuwende en onderouwde toekostverkenning van aatschappelijke ontwikkelingen et ruitelijke effecten. (RP 2003,7) Betekent dit nu dat scenariostudies en de producenten daarvan volledig et de rug gekeerd staan naar de wereld van het eleid? Niet heleaal: dat zou geen recht doen aan de inspanningen o een verinding tussen eide werelden te leggen en daaree de enutting van inzichten uit scenariostudies te versterken. Daers (2000, 52) eschrijft in zijn proefschrift helder de 'kloof tussen de wereld van de toekostverkenning en de wereld van het strategisch eleid waardoor van enutting en doorwerking van scenario s in eleid slechts eperkt sprake is. De door he epleite oplossing van het eerder etrekken van eleidsakers en eslissers ij de ontwikkeling van scenario s o daaree hun interesse in en coitent aan de scenario s te versterken en zo hun leerverogen te vergroten, is echter wel erg eenzijdig gericht op het versterken van analytische rationaliteit in de wereld van het eleid; op het versterken van de aandacht voor de waarde van scenariostudies innen eleids- en esluitvoring (Daers 2000, 254 e.v.). Van een gerichtheid op de kenerken van wat wel wordt genoed de strijd o eleid is nauwelijks sprake. Doinant lijft de analytische rationaliteit van processen van eleidsen esluitvoring in die zin dat de veronderstelde kracht van scenariostudies is dat ze, evenals andere voren van onderzoek voor eleid, ijdragen aan esluitvoring op asis van analyse, dat wil zeggen: 'disclosing reasons for choosing one policy over another y investigating the erits o f various possile actions (vrij naar Lindlo 1980, 26). En ook al eschouwt en de eperkt zichtare doorwerking van scenariostudies in eleid niet als een groot prolee odat via owegen en diffusie die inzichten daar uiteindelijk toch wel zullen landen (Van Steenergen 2003, 21), dan nog is dat eerder een houding waaruit erusting over de scheiding tussen eide werelden spreekt, dan dat er een richting tot verinding ee wordt geduid. Voor een type studie dat gegrondvest is op de aitie o innen de ervaren context van een eperkte kenare saenleving en toekost de voluntaristische diensie van eleid te versterken - er estaat vrijheid van keuze en er valt wat te kiezen -, is dat op zijn inst een operkelijke positie. 4 Scenario s als ondersteuning van dialoog en deat Toekostscenario s worden geacht ij te dragen aan de kwaliteit van eleidskeuzen door de dialoog en het (pulieke) deat over die keuzen te versterken. Met het versterken van dialoog en deat wordt tevens een versterking van het deocratisch gehalte van pulieke proleeoplossing nagestreefd. In de jaren zeventig en tachtig lag in Nederland daarij het accent op de inhoud: op het inhoudelijk voeden van dat deat door iddel van creatief en wetenschappelijk onderouwd ontwerpdenken. Van recenter datu en veronden et de iniddels welhaast estuurskundige iperatief van interactieve eleidsvoring, is het enadrukken van de waarde van toekostonderzoek en scenariostudies voor het proces van horizontale dialoog en deat. Beide enaderingen evatten waardevolle eleenten, aar ij eide zijn ook kanttekeningen te plaatsen, in het ijzonder vanuit de vraag o f het een wel zonder het ander kan. Scenario's en de verinding tussen ratio en utopie De ontwikkeling in de jaren zeventig van het denken over toekostonderzoek en de rol van scenariostudies stond in het teken van een specifiek perspectief op strategische eleidsvoring of -planning. Daarinnen werden in het ijzonder twee zaken enadrukt. De eerste was een kritiek op het tot technocratie verworden denken in teren van causaliteit en finaliteit en het epleiten van een verinding tussen wetenschap en (een concrete) utopie (Thoenes 1969 en 1984; Van Houten 1974 en 1984). Daaree werd aan de verlichting het roantische eleent van de vereelding toegevoegd. Het tweede was de kritiek op estuurscentrise in de gestuurde vorgeving van de saenleving en een pleidooi voor een versterking van de aandacht voor andere voor eleid relevante actoren. De wortels van deze enadering lagen in het ideaaleeld van de deocratische planning dat Karl Mannhei rond 1940 ontwikkelde in reactie op de totalitaire regulering van het fascise en de onacht van de laissez faireaatschappij daaraan een tegenwicht te ieden (Mannhei 1947, 43). Dagelijkse dialoog en discussie kunnen leiden tot verzoening van tegenstrijdige waarden en de asis voren voor deocratische planning. Aangezien die deocratische planning volgens Mannhei in

6 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede zijn tijd nog niet ogelijk was - door individualise, differentiatie en een gerek aan tolerantie -, heeft een oven de partijen staande intellectuele elite de taak deocratische planning ogelijk te aken via planning forfreedo, waarij opvoeding en het versterken van sociaal ewustzijn een elangrijke plaats inneen. De ontwikkeling van concrete utopieën in de vor van scenario s vorde in de jaren zeventig het instruent waaree de intellectuele elite haar opdracht kon realiseren en de variëteit aan ogelijke keuzen voor de toekost zichtaar kon aken. De dialoog die werd epleit was, hoewel deze in teren van deocratische planning en participatie werd gepresenteerd, vooral een dialoog tussen wetenschap en politiek (Van Houten 1984, 134; zie ook Duyvendak 1999, 89 e.v.). Zoals de socioloog Thoenes het in 1984 in zijn afscheidsrede verwoorde, ging het daarij o een sociaal contract tussen staat en wetenschap, et een duidelijke rolverdeling: In dat contract tekent de staat voor de politieke wil, de wetenschap voor het gericht zoeken, waardoor het aanzien van de koende saenleving gaat worden epaald. (Thoenes 1984, 23-25) Vanuit dit denken gaat het ij het verhogen van de kwaliteit van dialoog en deat door iddel van scenario s vooral o het - puliek gevoerde - politieke deat. Scenariostudies zijn hier de resultante van wetenschappelijke activiteit waarin, opnieuw in de terinologie van Thoenes, et ehulp van wetenschappelijke kennis georiënteerd op de saenleving de aanwezige creativiteit en artisticiteit worden geoiliseerd o denkare toekosten te verkennen. De ontwikkeling van de scenarioethodiek in de jaren zeventig en de eerste helft van de jaren tachtig - inclusief de praktische toepassing daarvan - door onder eer de Utrechtse vakgroep Planning en Beleid (Becker 1982) en de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringseleid (WRR 1977, 1980 en 1983; zie ook Van Steenergen 1983) droeg in hoge ate de kenerken van dit denken. In de vele scenarioprojecten die daarop volgden, is de ontwikkelde ethodiek in al dan niet verwaterde vor te herkennen (Daers 2000; zie als vooreeld ook De Vijlder 2003). Toch heen deze scenariostudies, zoals ook Schoonenoo (2003) in zijn ijdrage aan dit nuer constateert, aar eperkt geleid tot pulieke politieke deatten en nog inder aanleiding gegeven tot eleidsinnovaties. Scenario's, interactieve eleidsvoring en de instruentatie van horizontale dialoog Van een andere orde, aar in zekere zin eer direct veronden et het ideaaleeld van de deocratische planning, zijn recentere scenarioprojecten waarvan de totstandkoing direct et het eleids- en esluitvoringsproces veronden is en waarij sprake is van een hoge ate van participatie van alle ij het eleid etrokken actoren. Bekend zijn iniddels de projecten rond de toekost van verschillende Braantse geeenten, waaronder in het ijzonder Den Bosch (zie onder eer Diendaal en De Kroon 1998; STO 2000). Verschillende vooreelden van dergelijk experienteel toekostonderzoek zijn ijeengeracht en esproken door de Stuurgroep Toekostonderzoek en strategische Ogevingseleid, STO (STO 2000).2 In de visie van de STO op scenariostudies, zoals die in het Handorakel voor toekostonderzoek uit is uitgewerkt, wordt uitgegaan van een sterke verwevenheid tussen de werelden van wetenschap en eleid, en wordt fundaenteel afstand genoen van het klassieke odel van eleids- en esluitvoring. Toekostonderzoek dient zin deze visie zelfs op te gaan in eleids- en esluitvoring, en wordt gezien als een vor van interactieve esluitvoring o f als een eleidsinstruent, al dient dit, zo wordt eraan toegevoegd, altijd ondergeschikt te zijn aan de deocratische regels in de representatieve deocratie (STO 2001, 9 en 11). In het verlengde van deze keuze wordt ook de spanning weggenoen die estaat tussen de eisen die vanuit wetenschap en eleid worden gesteld aan scenariostudies. De STO pleit er expliciet voor o ij toekostonderzoek en scenariostudies afstand te neen van traditionele (gedrags) regels zoals de autonoie van onderzoekers en onderzoeksinstituten en de distantie van onderzoekers ten opzichte van opdrachtgevers (STO 2001, 37). Daartegenover stelt de STO een perspectief waarin toekostonderzoek de vor aanneet van een dialoog tussen de deelneende partijen (estuurders, politici, onderzoekers, actoren en urgers) over handelingsperspectieven op een epaald terrein (STO ,7 en 23). Het denken over interactieve eleidsvoring vort deels een uitwerking en prescriptieve invulling van de, vanaf de jaren zeventig onderkende, constatering dat centraal gestuurde rationele 224 S

7 Weger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede eleidsvoring in de werkelijkheid nauwelijks voorkot en dat dit vanuit deocratisch oogpunt ook onwenselijk is (Van Gunsteren 1976; zie daarover Duyvendak 1999). Deze verschuiving van perspectief heeft ook geleid tot het zoeken naar andere aangrijpingspunten voor eleids- en esluitvoring. Drie zaken springen daarij in het oog. Ten eerste wordt aan die wisselwerking en interactie tussen ij eleid etrokken actoren een herkenare en gestructureerde plaats geoden. Begrippen als consensualiteit (Glasergen 1994), coproductie (Tops en Depla 1995) en vooral interactiviteit (Pröpper en Steeneek 1999) verwerven vanaf de jaren negentig een vaste plaats in het denken over - de vernieuwing van - eleid en estuur en in de ontwikkeling van ethoden en technieken o daaraan vor te geven, gezaenlijk ekend onder de noeer interactieve eleidsvoring; ten tweede wordt daarij uitgegaan van eer egalitaire verhoudingen tussen de ij eleid en estuur etrokken actoren, en koen daarij passende - institutionele - voren van eleids- en esluitvoring tot ontwikkeling, ten dele in teren van de horizontalisering van estuur (zie ijvooreeld Michels en Meijer 2003); ten derde wordt daarinnen, in een grote variëteit aan verschijningsvoren, een groot elang toegekend aan dialoog, deat en delieratie tussen de ij eleid en estuur etrokken actoren. De noratieve veronderstelling die hieruit volgt, is dat door iddel van interactieve eleidsvoring een groter draagvlak voor eleid gerealiseerd kan worden, waardoor de snelheid van esluitvoring en de effectiviteit van eleid worden verhoogd en tegelijkertijd een verrijking van eleid plaatsvindt in de zin dat recht kan worden gedaan aan een grotere verscheidenheid van elangen (Edelenos 2001). Binnen dit perspectief is het vertrouwen in de ogelijkheden van sturing op asis van rationele kennis en analyse ingewisseld voor het vertrouwen in de dialoog tussen etrokken actoren. De consequentie daarvan is dat de aandacht voor een elangrijk deel uitgaat naar de processen waarinnen die dialoog gestalte krijgt. Interactieve eleidsvoring en procesanageent zijn dan ook grotendeels uitwisselare egrippen (De Bruin en Ten Heuvelhof 2001). In de hieroven eschreven opvatting van de STO wordt de toekost van toekostscenario s en van de scenarioethode vooral gezien in de instruentatie van de genoede dialoog in teren van het stiuleren, faciliteren en structureren daarvan. De plaats die innen interactieve eleidsvoring aan dialoog en overleg wordt toegekend, ligt in het verlengde van de denkeelden die Haeras heeft ontwikkeld over counicatief handelen en die vooral in de jaren tachtig populair werden. Saengevat estaat daarin de hoge verwachting dat vrije en (achts)gelijke urgers als leden van een counicatiegeeenschap via arguentatie in open deat en dialoog in staat zijn tot de est denkare en rationele eningsvoring en - waarlijk deocratische - esluitvoring (Kunnean 1984; Van Stokko 2003). De STO (2001) foruleert procesvereisten voor toekostonderzoek als vor van of instruent voor interactieve eleids- en esluitvoring die zich laten lezen als de eisen waaraan zo n counicatiegeeenschap zou oeten voldoen, en eschrijft in het ijzonder ongelijkheden in teren van kennis en acht worden geodereerd; zoals onder eer: opdrachtgevers, opdrachtneers en geruikers oeten actief zoeken naar variatie (p. 40), de verinding van alle soorten kennis in een proces (p. 42), de ereidheid van alle actoren o hun kennis en wensen in toekostonderzoek et elkaar te verinden en zichtaar te aken, het proces zal een toeneende inding oeten evorderen zodat actoren zich coitteren (p. 44), en de transparantie van het proces en de garantie van de inreng van alle deelneers (p. 49). Vanuit dit perspectief is het pleidooi voor een afscheid van wetenschappelijke vereisten en autonoie van onderzoekers egrijpelijk, odat daar de inhoud oet voortkoen uit de arguentatieve dialoog tussen etrokkenen. Kanttekeningen In de eide enaderingen die hieroven zijn geschetst, voren toekostscenario s een instruent dat is gericht op het verhogen van de kwaliteit, van de rationaliteit en van strategische eleidskeuzen door het stiuleren van dialoog en deat. De elangrijkste kanttekening die hier geplaatst wordt, is dat in eide enaderingen de rol van toekostscenario s veronden wordt et - verschillende - ideaaltypische eelden van het proces van

8 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede eleids- en esluitvoring die in de weerarstige werkelijkheid niet, slechts eperkt, fragentarisch of incidenteel estaan. De dwang die uitgaat van estaande systeen en praktijken van kennisontwikkeling, eningsvoring, eïnvloeding en esluitvoring duwt scenariostudies in posities die zich nauwelijks onderscheiden van enerzijds andere voren van eleidsvoorereidend onderzoek o f van anderzijds andere voren van inspraak. Daarij gaat het niet alleen o de dwang vanuit politiek-estuurlijke praktijken, aar ook o praktijken van wetenschap en van pulieksparticipatie. Er zijn aanwijzingen dat scenariostudies in die vergelijkare posities sos zelfs een geringere toegevoegde waarde voor de kwaliteit van eleids- en esluitvoring vertegenwoordigen. Bij de zogenoede wetenschappelijk verantwoorde scenariostudies kot dit doordat ze te weinig instruentele aanknopingspunten ieden voor estuurders en politici (STO 2000 en Schoonenoo in dit nuer). Bij de interactieve eleidsvoring kot dit doordat de zichtaar geworden variatie aan elangen aar eperkt doorwerkt in politieke esluitvoring, waardoor als gevolg van teleurstelling ij deelneers over onvervulde verwachtingen, het verlies aan draagvlak voor eleid op de loer ligt (zie ijvooreeld Edelenos 2001). In de eerst esproken enadering voren kennis, creativiteit en politieke wil de trefwoorden ij de nagestreefde ideale verinding tussen wetenschap en politiek. Een prolee ij de functie die aan toekostscenario s wordt toegekend o die verinding vor te geven, voren de torenhoge aities ervan. De integratie van kennis uit eerdere doeinen, de creatieve sprong die nodig is voor het ontwikkelen van eerdere contrasterende en het deat stiulerende scenario s en het voor estuurders en politici noodzakelijke verogen o over sectorale grenzen en tijdshorizonnen heen te kijken, aken ze tot een ethodiek van foraat; geschikt voor reuzen, aar vor te geven door de nijvere aachtslieden van wetenschap en politiek. Innovatieve wetenschappelijke denkeelden over de toekost dringen de wereld van estuur en eleid van uitenaf innen en creëren daar in een gunstig geval een s e n s e o f u r g e n c y en van daaruit deat over keuzen. Kwalitatieve verschuivingen in eleid voor de toekost zijn veronden et zo n nieuwe sense o f urgency, aar evenzeer et het ontstaan van W i n d o w s o f o p p o r t u n i t y die voortkoen uit verschuivende achtsverhoudingen tussen etrokken actoren en kritische aatschappelijke ontwikkelingen in het heden. En het zijn juist dergelijke karakteristieken van eleid die innen de klassieke scenarioethode uiten de orde geplaatst lijken te worden of waaraan op zijn inst weinig aandacht wordt esteed. Eenzelfde kritiek - geringe aandacht voor het politieke karakter van eleids- en esluitvoring - geldt echter ten dele ook toekostverkenningen en scenario s als instruentatie van horizontale dialoog in de context van interactieve eleidsvoring. Ook ij interactieve eleidsvoring is sprake van torenhoge aities. Het eperkte realiteitsgehalte van de ogelijkheden tot een open en achtsvrije dialoog tussen urgers over arguenten is de laatste jaren overtuigend eschreven, recent nog in een goed gedocuenteerde eschouwing van Bas van Stokko in dit tijdschrift (Van Stokko 2003). De pleitezorgers van interactieve esluitvoring vanuit estuurskundige hoek sluiten niet de ogen voor het eperkte innovatieve verogen van interactieve eleidsvoring. En evenin zijn zij lind voor de risico s van het ontstaan van participatie-elites en de evoordeling dan wel uitsluiting van ondige s t a k e h o l d e r s waardoor deocratische esluitvoring en de legitiiteit van eleid onderijnd dreigen te worden (Edelenos en Monnikhof 2001; Kattenpoel 2002; Van Stokko 2003). Alleen al vanuit dat perspectief is het interessant dat toekostscenario s worden geacht de doeleinden van interactieve eleidsvoring te kunnen orgen. Aan de hieroven weergegeven visie van de STO (2001) kleeft het ezwaar dat de inhoud van scenario s zodanig ondergeschikt is aan de dialoog tussen de etrokken actoren dat relevante inhouden en inzichten uiten eschouwing lijven. In dat opzicht is de inzet van experts die in inhoudelijk gevarieerde scenario s in het deat inrengen waarin ook verschillende elangen van urgers tot uitdrukking koen, zoals Teisan (1997) en Van Stokko (2003) epleiten, een interessantere optie. Daaree en et het daarop aansluitende pleidooi van Van Stokko (2003,164) voor het toelaten van gezag en egeleiding innen de horizontale dialoog, doet echter ook de intellectuele elite van Mannhei weer zijn intrede die opnieuw deocratische planning ogelijk oet aken. En

9 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede et het aken van een onderscheid tussen de fase ran planvoring en die van esluitvoring lijkt dan ook deze nieuwe scenarioethode zich teweer te oeten stellen tegen duurzae karakteristieken van eleids- en esluitvoring waarij eleid ook de resultante is van the various ways in which people exert control, influence of power over each other (Lindlo 1980, 26). eegenoen wordt en wat niet. Of, zoals Stone het zelf foruleert; It always involves choices to include soe things and exclude others and to view the world in a particular way when other visions are possile. Policy analysis is political arguent, and vice versa. (Stone 2002, 378) 5 Conclusie en discussie: scenario s en politieke rede Tot nu toe heen de eperkingen van toekostscenario s voor eleid en estuur eer aandacht gehad dan de ogelijkheden ervan. De waarde die allerlei scenarioachtige werkvoren en ethoden kunnen heen voor de wereld van het eleid wordt hier echter niet ter discussie gesteld. Ze passen in het rijtje van technieken die in advies, consultancy en scholing worden geruikt o groepen - anagers, eleidsakers, urgers - los te laten denken van vertrouwde kaders, daarinnen creativiteit te oiliseren o f tegenstellingen te overwinnen. De Juture creating workshops die Van Steenergen (2003, 13) epleit, zijn daar een vooreeld van, en wanneer de Stuurgroep Toekostonderzoek en strategisch Ogevingseleid (2001) daarnaar verwijst in haar pleidooi voor het loslaten van de eisen die traditioneel aan wetenschap worden gesteld, is er niets aan de hand. Hier richtte de kritiek zich vooral op de aitie o et scenariostudies andersoortige eleidsprocessen te realiseren, waarin de acht het aflegt tegen de rede. Bovendien richt de kritiek zich op het innen de ainstrea van het scenarioonderzoek goeddeels afwezig zijn van een oriëntatie op de kenerken van eleidsprocessen. Daarij lijkt eerder van een naar innen gekeerde gerichtheid sprake te zijn die het vervolaken van ethoden tot doel heeft vanuit de veronderstelling dat dat tot een eter geruik zal leiden. Het zou ook anders kunnen. In het oek Policy Paradox presenteert Stone (2002) haar in de loop der jaren uitgewerkte perspectief op de kenerken van eleids- en esluitvoring. Zij laat zien dat de resultante van eleid een uitkost is van wat zij de politieke rede, political reason, noet, waarin rede en acht veronden zijn. Volgens Stone kunnen eide niet gescheiden worden: eredeneerde analyse is noodzakelijkerwijs politiek van aard odat zij keuzen ipliceert over wat in de eschouwing Dit politiek redeneren vindt plaats innen wat zij aanduidt als een politieke geeenschap; een groep waarvoor dezelfde politieke spelregels en estuursstructuren gelden en waarvan de leden een gelijke status als urger delen (p. 19). Voor de verschillende groepen innen die politieke geeenschap vort politiek redeneren onderdeel van de strijd o eleid waarij het gaat o het epalen van welk eeld van de wereld eleid regeert. In proleedefinities, via de categorisering en selectie van kennis en et geruikaking van syolen en etaforen, worden de eigen elangen strategisch gepresenteerd en wordt getracht anderen te overtuigen. Uiteindelijk, zo stelt Stone, gaat het ij politiek redeneren o proces van het creëren, veranderen en verdedigen van grenzen. Het is een onderneing die gericht is op het zoeken van criteria voor het rechtvaardigen van keuzen. Die zoektocht dwingt partijen tot counicatie et een puliek dat overtuigd oet worden en tot het expliciteren van voorkeuren en visies. Stone eschouwt de politieke rede eschouwt niet als negatief, aar als een privilege: It allows us to conduct order wars with iagination and words instead of weapon. (Stone 2002, 382/283) Juist odat scenariostudies zich direct op het terrein van de politieke rede egeven, is een grotere aandacht voor de kenerken daarvan wenselijk. Doorredenerend vanuit dat perspectief kan een aantal aandachtspunten geforuleerd worden dat ij de keuze voor het uitvoeren van scenariostudies van elang kan zijn; niet o de discussie te ëeindigen, aar o de dialoog en het deat tussen toekostonderzoekers en eleidswetenschappers op gang te houden. Niet eer dan ten ehoeve van het opstellen van een agenda daarvoor worden enkele van die aandachtspunten hier tot slot en stellingsgewijs geponeerd. Een eerste stelling is dat scenariostudies eer gericht zouden oeten zijn op het expliciteren en

10 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede onderouwen van rechtvaardigingsgronden voor sterk verschillende keuzen o voor politiek redeneren gehanteerd te kunnen worden. Wetenschappelijke systeatiek en onderouwing zijn daarij nodig als helder referentiekader. Daardoor kunnen scenariostudies enut worden in arguentaties over centrale waarden als vrijheid, gelijkheid, zekerheid en efficiëntie (Stone 2002, Part II). De tweede stelling die in dit verand geponeerd wordt, is dat scenariostudies een directe relatie zouden oeten heen et een foru waarinnen ze gepresenteerd, ediscussieerd en daaree geruikt worden. O zo n foru te oiliseren oeten ze ten inste veronden zijn et een operationele strategie. Zonder foru verdapen de inzichten of worden ze evenals andere voren van kennis ook strategisch en selectief geruikt, aar dan zonder deat over de scenario s zelf. Ten derde kan gesteld worden dat scenariostudies zich eer lijken te ewegen op het terrein van de kunst dan op dat van de kunde. Het gaat idealiter o onderouwde, aar uitdagende verhalen over ogelijke toekosten die enut kunnen worden voor verhalen en arguentaties voor strategische keuzen in het heden. Thoenes (1984) pleidooi voor het oiliseren van artisticiteit, Van der Heijdens (1996) typering van de scenarioethode als the art of strategie conversation en Stone s (2002) typering van eleid als the art of political decisionaking zijn op te vatten als waarschuwingen o te waken voor strakke ethodologische recepturen voor het creëren van inhouden o f het egeleiden van processen. Die evorderen zelden het deat. Een vierde afsluitende stelling, die in of eer uit de voorgaande volgt, is dat er waarschijnlijk eerder ehoefte is aan inder dan aan eer scenariostudies. Dat geldt teninste wanneer scenariostudies eogen een verschil aan te rengen in de staande praktijk van eleid. In dat geval leidt een focus op een egrensde sector of een geïsoleerd vraagstuk waarij tegelijkertijd de toekost van het oliggende universu in de eschouwing wordt etrokken, eerder tot vervreeding en vervlakking dan tot geïnspireerd deat. Zuinigheid in geruik zou weleens een zegen kunnen zijn voor de zichtaarheid en de ruikaarheid van scenario s in eleid en estuur. Noten 1 De auteur edankt drs. Alexli Graveeijer voor haar coentaar op een conceptversie van dit artikel. 2 Hieraan werd deelgenoen door de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringseleid, de Coissie Overleg Sectoraden, de Nationale Raad voor Landouwkundig onderzoek, het Netwerk voor onderzoek en ontwikkeling van ruitelijkeleid en de Raad voor ruitelijk, ilieu en natuuronderzoek. Literatuur Asselt, B.A. van, S.A. van t Klooster en P.W.F. van Notten, 2003, Verkennen in onzekerheid, en, 4. Becker, H.A.., 1982, Handleiding voor het ontwerpen van scenario's, Utrecht: Vakgroep Planning en Beleid. Becker, H. en G. Dewulf (red.), 1990, Terugkijken op toekostonderzoek, Utrecht: Isor. Berghuis, A.C., 1994, 'Scenariostudies over isdaad en straf. Justitiële verkenningen, 20/8. Boezerooij, P., 2003, 'Scenario s voor het geruik van ICT in het hoger onderwijs: van Back to Basics naar Stretching the Mould. Tijdschrift voor Hoger onderwijs en anageent, 1, Bovens, M.A.P. en A.M.B. Michels, 2001, Politiek zonder partij: een gedachteoefening. In: G.M.A. van der Heijden en J.F. Schrijver (red.), Representatief en participatief. Duele deocratie, Delft: Euron, Bruin, H. de en E. ten Heuvelhof, 2001, Procesanageent. In: T. Aa en R. in t Veld (red.), Handoek Beleidswetenschap, Asterda: Boo, Centraal Planureau, 1992, Scanning the Futureen Nederland in drievoud, Den Haag: SDU. Centraal Planureau, 2003 (voorzien), The Future ofeurope, Den Haag. Daers, E 2000, Leren van de toekost. Over de rol van scenario's ij strategische eleidsvoring, Delft: Euron. Diendaal, G. en P.W.M. de Kroon, 1998, ln gesprek: Braantse geeenten over hun toekost, Tilurg: PON. Duyvendak, J.W., 1999, De planning van ontplooiing. Wetenschap, politiek en de aakare saenleving, Den Haag: Sdu uitgevers. Edelenos, J., 2001, Interactieve eleidsvoring als inhoudsasorerend proces. Bestuurskunde, 10/8, Edelenos, J. en R. Monnikhof (red.), 2001, Lokale interactieve eleidsvoring, Utrecht: Lea. Glasergen, P., 1994, Milieueleid, een eleidswetenschappelijke inleiding, Den Haag: Vuga

11 Wieger Bakker Scenario s tussen rationaliteit, systeedwang en politieke rede Gunsteren, H.R. van, 1976, The Quest for Control, Londen: Wiley. Gunsteren, H.R. van, 1996, Culturen van esturen, Meppel/Asterda: Boo. Houten, D.J. van, 1974, Toekostplanning. Planning als veranderingsstrategie in de welvaartsstaat, Meppel: Boo. Houten, D.J. van, 1984, Planning en deocratie; openare eningsvoring over de toekostige aatschappij. In: Thoenes e.a., De crisis als uitdaging. Opstellen over heden en toekost van de verzorgingsstaat, Asterda: Kora. Kattenpoel, C, 2002, Het priaat van de straat? Een onderzoek naar factoren die de interactieve processen op geeentelijk niveau eïnvloeden, (doctoraalscriptie Universiteit Utrecht). Kunnean, H., 1984, Haeras theorie van het counicatieve handelen. Een saenvatting, Meppel/Asterda: Boo. Kuypers, G., 1980, Beginselen van eleidsontwikkeling, (deel A en B), Muidererg: Coutinho. Heijden, K. van der, 1996, Scenario s. The art of strategie conversation, Chichester: Wiley. Hoogerwerf, A. (red.), 1998, Het ontwerpen van eleid. Een handleiding voor de praktijk en resultaten van onderzoek, Alphen a/d Rijn: Saso. Lindlo, C., 1980, The Policy-Making Process, Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Lindlo, C. en D. Cohen, 1979, Usale Knowledge: Social Science and social prolesolving, New Haven/Londen: Yale University Press. Mannhei, K., 1947, Diagnose van onze tijd, Leiden: SijthofTs uitgeversaatschappij. Michels, A.M.B. en A. Meijer, 2003, Horizontalisering van estuur: een vraag o nieuwe voren van pulieke verantwoording. 'Bestuurswetenschappen, 2003/4, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 1998, Verplaatsen in de toekost, Den Haag. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2001, Lange terijn luchtvaartscenario's voor Schiphol, Den Haag. Nijs, T. de e.a., 2002, Vier scenario s van het landgeruik in Achtergrondstudie ij de Nationale Natuurverkenning 2, )0, De Bilt: RIVM. Pröpper, I. en D. Steeneek, 1999, De aanpak van interactief eleid: elke situatie is anders, Bussu: Coutinho. RP, Ruitelijk Planureau, 2003, SCENE. een kwartet ruitelijke scenario's voor Nederland, Rotterda: NAI uitgevers. Schoonenoo, I.J., 2003, 'Toekostscenario s in eleid. en, 4. Steenergen, B. van, 1983, In de proeftuin van de saenleving. De post-aterialistische aatschappij als vooreid van ontwerpsociologie, Aersfoort: De Horstink. Steenergen, B. van, 2003, De nieuwe ens in de toekostige wereldaalschappij (oratie), Breukelen: Universiteit Nyenrode. STO, Stuurgroep Toekostonderzoek en strategisch Ogevingseleid, 2000, Terugkijken op toekostonderzoek, werkdocuent nr. 1, Den Haag: WRR. STO, Stuurgroep Toekostonderzoek en strategisch Ogevingseleid, 2001, Handorakel voor toekostonderzoek, Utrecht: Lea. Stokko, B. van, 2003, Delieratie zonder deocratie? Ongelijkheid en gezag in interactieve eleidsvoring, en, 3: Stone, D., 2002, Policy Paradox.. The art o f political decisionaking (revised edition), New York: Norton & Copany. Teisan, G.R., 1997, Sturen via creatieve copetentie: een innovatief-planologisch perspectief op ruitelijke investeringsprojecten, Nijegen: KU. Thoenes, P., 1969, Utopie en Ratio, Meppel: Boo. Thoenes, P. e.a., 1984, De crisis als uitdaging. Opstellen over heden en toekost van de verzorgingsstaat, Asterda: Kora. Tops, P. en P. Depla, 1995, Tussen inspraak en co-productie, ervaringen et een nieuwe edrijfsstijl, Utrecht. Vught, F.A. van, 1985, Beter dan Nostradaus en Capanella? Over de wetenschappelijke status van de sociaal-wetenschappelijke toekostkunde, Leiden: Rijksuniversiteit Leiden. Vijlder, F. de, 2003, Scenario s in eervoud. De ontwikkeling en toepassing van een ethode voor eta-analyse van scenariostudies. Bestuurskunde, 12/5: WRR, 1977, De koende vijfentwintigjaar. Een toekostverkenning voor Nederland, Den Haag: Sdu. WRR, 1980, Beleidsgerichte toekostverkenning. Deel 1: Een poging tot uitlokking, Den Haag: Sdu. WRR, 1983, Beleidsgerichte toekostverkenning. Deel 2: Een verruiing van perspectief, Den Haag: Sdu