Discussie. De onderzoeksmethode van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Redactie: René Torenvlied

Transcriptie

1 De onderzoeksethode van het Sociaal en Cultureel Planureau Redactie: René Torenvlied In de zoer van 2002 ontstond een sos heftige discussie in de edia over de resultaten van het onderzoeksrapport Zekere anden van het Sociaal en Cultureel Planureau (s c p ), waarin de sociale cohesie in de Nederlandse saenleving centraal stond. In het onderzoek leken geen aanwijzingen te vinden voor een rede trend van uitholling van de sociale cohesie of van toeneende onveiligheidsgevoelens ij de Nederlandse urger. Gegeven de onwaarschijnlijk grote verschuivingen in het kiesgedrag van de Nederlandse kiezer en de opkost van de l p f, werden deze resultaten ter discussie gesteld en werden de onderzoeksethoden van het s c p geproleatiseerd. De discussie in de zoer van 2002 werd suier en vaak poleisch gevoerd: reden o in deze ruriek dieper en eer inhoudelijk in te gaan op enkele kritische kanttekeningen ij het onderzoek van het s c p. Zekere veranden? Over de onderzoeksethode van het SCP Wille Troel i Het SCP onder vuur De ethodologie van sociaal-wetenschappelijk onderzoek is geen onderwerp waaree kranten hun dagelijkse koloen plegen te vullen. Hoogst operkelijk was dan ook de aandacht die vorig jaar in de Volkskrant en de NRC werd esteed aan de wetenschappelijke kwaliteit van het jongste scp-rapport over sociale cohesie.1 Alleen al de titel van dit rapport - Zekere Banden - leek aanleiding voor felle kritiek. Hoe kon het Sociaal en Cultureel Planureau in vredesnaa eweren dat de sociale indingen in ons land nog altijd intact waren? En dat gevoelens van onveiligheid niet significant gestegen waren? Alsof het land niet werd overspoeld et heftige onlustgevoelens over de leefaarheid in de steden. Alsof zich geen politieke aardverschuiving aan het voltrekken was en er geen oord was gepleegd op een politiek leider die juist een punt had geaakt van het toeneend gerek aan aatschappelijke oraal. Korto, dit rapport kon niet deugen. De NRC kwa et een ongekend scherp hoofdcoen *30*1

2 taar, waarin de kwaliteit van de analyse et de grond gelijk werd geaakt, overigens zonder dat dit goed werd onderouwd. De conclusie kon niet kloppen, dus oest de analyse wel raelen, zo luidde ongeveer het arguent. Ernstiger nog was de suggestie dat het scp het alleaal et opzet zo had gedaan. Het ureau werd afgeschilderd als een kritiekloze volger van het (paarse) eleid. De onderzoekers zouden zich te veel heen laten leiden door politieke correctheid en dan is slechte sociale wetenschap het onverijdelijke resultaat, aldus de hoofdredactie van de NRC. Iets eer arguentatie viel te lezen in latere edities van de NRC en de Volkskrant, en wel uit de ond van Martijn Lapert, onderzoeker ij het arktonderzoeksureau Motivaction. Hij hekelde het achterhaalde eetinstruentariu van het scp en sprak van een verkeerde lens. Grootschalige surveys et gestandaardiseerde vragenlijsten zouden niet geschikt zijn o significante veranderingen in het gevoelskliaat te registreren. Veel eter was de techniek die Motivaction zelf toepaste, naelijk die van intensieve diepte-interviews et geselecteerde groepen. Alleen zo zou je de werkelijke eleving van urgers lootleggen en alleen zo zou je snelle verschuivingen in percepties tijdig kunnen traceren. Heeft deze eneer Lapert gelijk? Achteraf is het altijd akkelijk oordelen. Naar ijn weten heeft ook Motivaction de sociaal-politieke kentering in ons land niet voorzien. Toch is het de oeite waard o de onderzoeksaanpak van het scp eens nader onder de loep te leggen. 2 2 Weinig vereeldingskracht Lezing van het rapport heeft e er o te eginnen van overtuigd dat het scp geen recht is gedaan. Zeker, het is een enigszins wijdlopig rapport en er staan hier en daar wat ethodisch-technische eginnersfoutjes in (test uw eigen kennis: wat is er is et tael 2.7?). Maar het is geen raaf, lind en ongenuanceerd rapport. Er wordt wel degelijk verslag gedaan van verloedering in proleewijken, van gestage veranderingen in de aard van de indingen tussen ensen en van toegenoen aatschappelijke onvrede et de representatieve deocratie. Het eeld dat uit de geproduceerde datareeksen opstijgt, is al et al niet zo wereldvreed als de aantijgingen doen veroeden. Wat het scp wel valt te verwijten, is gerek aan sociologische vereeldingskracht. Nee de hoofdconclusie van het rapport. De sociale cohesie zou nog altijd heel hecht zijn, ondanks de afneende etekenis van het gezin als indende factor en ondanks het verval van traditionele organisaties als kerken en politieke partijen. Want, zo stelt het s c p, daartegenover staat ijvooreeld dat urgers graag donateur worden van organisaties et een orele issie (ontwikkelingssaenwerking, ilieu, euthanasie). Bovendien is sprake van een onverinderde ereidheid anderen te steunen, zij het dat urgers eer dan ooit overtuigd willen worden van het feit dat de hulpehoevende ander die steun ook daadwerkelijk verdient. De etekenis van dergelijke verschuivingen wordt in het rapport te weinig doordacht. Het is also f het scp aechtig een soort sociologische wetatigheid wil ewijzen: saenlevingen zonder interne cohesie kunnen niet estaan, dus als de traditionele anden afzwakken, dan koen er vanzelf wel weer nieuwe. Maar dat valt nog te ezien. Met de gegevens van het scp in de hand had evengoed een rapport geschreven kunnen worden onder de titel Broze anden. Want de nieuwe indingen zijn nog taelijk vers en qua orele verankering lijken ze inder staiel, inder diepgaand en eerder erekenend dan vanzelfsprekend van aard. Meer theoretische reflectie op de spanning tussen individualisering en sociale verondenheid zou de data, korto, eer reliëf heen gegeven en inder asolute conclusies heen opgeleverd. Nu is sociologische vereeldingskracht niet iets dat zoaar kan worden georganiseerd. Bedacht oet worden dat het grootschalige surveyonderzoek hiertoe ook niet uitdaagt. Het doel ervan is o op gestandaardiseerde wijze aatschappelijke trends in kaart te rengen. In de etrouwaarheid van de etingen en de koele rapportage van longitudinale trends schuilt de kracht van deze onderzoeksstrategie, aar ook de zwakte. Het staat theoretische diepgang in de weg. Dit is eens te eer zo wanneer aanneelijk kan worden geaakt dat het eetinstruent zelf aan kracht verliest door toedoen van aatschappelijke veranderingen. Zo zou het espottelijk zijn o de cohesie van industriële saenlevingen te eten et ehulp van een pre-industriële eetlat. De vraag lijkt gerechtvaardigd of iets vergelijkaars thans ook aan de orde is. Aan de i 5 43

3 hand van een zestal overwegingen zal ik deze vraag nader toelichten. 3 Vragen over de ethode Reikwijdte. Uit een oogpunt van vergelijkaarheid is het uiteraard wenselijk dat respondenten door de tijd heen steeds dezelfde vragen worden voorgelegd. Langzaerhand oet en zich echter afvragen of hieree niet al te veel zaken worden geist. Ronduit pijnlijk is ijvooreeld het ontreken van aandacht voor oderne ontwikkelingen in areidsrelaties en areidsorganisaties. Onder invloed van grootschalige inforatiseringprocessen is er van alles gaande op deze klassieke doeinen van sociale integratie. Hoe ervaren urgers dit? Het scp-rapport heeft er geen antwoord op, ij gerek aan data. Generaliseeraarheid. Van oudsher is dit een sterk punt van het survey-instruent, aar geldt dat nog steeds? Naarate percepties, attituden, en preferenties van individuen inder sterk zijn gerelateerd aan indicatoren als leeftijd, sekse en klassenpositie, rijst de vraag o f de generalisatie van steekproef naar populatie nog wel proleeloos verloopt. Hoe zeker zijn eigenlijk nog de veranden die worden gelegd? Zijn de assupties op grond waarvan representativiteit wordt verondersteld nog wel geldig in een geïndividualiseerde context? Validiteit. De sociaal-wetenschappelijke speurtocht naar langeterijntrends is uiterst nuttig, aar iniddels et steeds eer haken en ogen ogeven. Als het zo is dat de logica van de industriële saenleving langzaa aar zeker erodeert, dan geldt ook dat we kritisch oeten ogaan et egrippen die hun oorsprong in dit industriële verleden heen. Anthony Giddens wijst in dit verand op zogenaade shell institutions : we spreken nog wel van gezin, werk en natiestaat, aar iniddels heen deze fenoenen van innenuit een ingrijpende etekenisverandering ondergaan.2 Zo is het dus aar de vraag of gezinsvoring nog altijd staat voor het seden van sociale saenhang. Mutatis utandis kunnen ook vraagtekens worden geplaatst ij de interpretatie van nieuwe gedragingen - zoals het geldelijk steunen van oreel evlogen clus - in teren van een verouderd concept van cohesie. Is hier de surveytechniek nog wel op z n plaats? O f zou het onderzoek zich eter, via een kwalitatieve ethode, kunnen richten op nieuwe patronen van etekenisverlening? Houding en gedrag. Methodologen zijn zich altijd ewust geweest van de ogelijke discrepanties tussen (uitgelokte) attituden en feitelijk gedrag. Onder eer aan de hand van inzichten uit de sociale psychologie is getracht dit klassieke prolee van het surveyonderzoek hanteeraar te aken. Maar ook hier is de vraag o f de schoen langzaerhand niet al te zeer egint te wringen. Als het waar is dat de laatoderne, postindustriële persoonlijkheid wordt gekenerkt door een hoge ate van reflexiviteit, dan zullen diens opvattingen over wenselijk gedrag relatief vluchtig zijn en steeds inder een etrouware voorspeller van het feitelijk gedrag. Steeds opnieuw zullen iers de grondslagen voor het gedrag - de regels, opvattingen en waarden - door het individu zelf ter discussie worden gesteld, ij ontstentenis van een traditie van orele vanzelfsprekendheid. Het is niet nodig o het postoderne eeld van een ultiple self te oaren, o in te zien dat zich hier een groot onderzoeksprolee aftekent. Miniaal zou het onderzoek naar orele houdingen aanvulling ehoeven et kwalitatieve studies, waarin de gedragsiplicaties van de reflexieve levenshouding worden verkend. Latente veranderingen. Het is heel wel denkaar dat zich in het orele gevoelskliaat allerlei verschuivingen voordoen die in surveyonderzoek nog niet worden geeten. Dit kan ijvooreeld worden veroorzaakt door sociaal-politieke correctheid ij respondenten en de daarop geaseerde neiging tot sociaal wenselijk antwoorden. In de context van een gestandaardiseerd vraaggesprek et een huisaan-huisenquêteur zullen de eeste urgers niet geneigd zijn o diepere zielenroerselen te verwoorden. Op standaardvragen volgen standaardantwoorden. Als ovendien de groep die zich wel wil uiten iniddels is afgehaakt, oe van al die standaardvraaggesprekken, dan is sprake van een nonresponse die de onderzoeksevindingen ernstig vertekent. Voor een onderzoeksureau dat ook als sociaal-politieke theroeter wil fungeren, is dit een groot prolee. Dynaiek. Ten slotte zij opgeerkt dat de degelijkheid waaree het scp zijn verkenningen van de *30*1

4 sociale infrastructuur verricht, een lange doorlooptijd ipliceert. Daar is veel voor te zeggen, zeker in vergelijking et al die oppervlakkige opiniepeilingen die ons vrijwel dagelijks worden aangeoden, sos ter lering aar veelal ter veraak (en voor soigen: ergernis). De vraag is echter wel o f deze grondige aanpak nog toereikend is, gelet op het hoge veranderingstepo van de oderne saenleving. Er lijkt dringend ehoefte te estaan aan de constructie van een instruent dat snelle veranderingen kan registreren, zonder dat het ten prooi valt aan de wetenschappelijke nietszeggendheid van opiniepeilingen. 4 Slotso Waardering oet worden uitgesproken voor het werk dat het planureau verricht als nauwgezet cartograaf van de sociaal-culturele veranderingen in ons land. Daarij dringt echter onvoldoende het esef door dat sociale veranderingen ook gevolgen (oeten) heen voor de theorie en ethoden van de sociaal-wetenschappelijk onderzoeker. Stuk voor stuk vragen de ovengenoede punten o ezinning op de strategie van het grootschalige surveyonderzoek. Deze strategie eet veranderingen in een sociale infrastructuur, waarvan de architectuur als genoegzaa ekend wordt verondersteld. Veranderingen van het sociale ouwwerk - in teren van etekenis, ouwstenen en werking - worden als gevolg hiervan geist. De directeur van het planureau, Paul Schnael, heeft tot dusver slechts ondjesaat gereageerd op de aantijgingen in de pers. Dat is jaer, aar wellicht ook te egrijpen, gelet op de ondoordachte suggestie van zijn criticasters o aar eteen het kind et het adwater weg te spoelen. Dit zou zonde zijn, want er is al te weinig onderzoek et een lange ade. Wel is de nodige ezinning nodig op de reikwijdte, generaliseeraarheid en validiteit van het onderzoek. Daarij zou uitvoerig kwalitatief onderzoek naar ontwikkelingen in de logica en etekenis van het sociale, gecoineerd et snellere registraties van operkelijke kliaatsverschuivingen, de sociologische vereeldingskracht van het ureau eslist goed doen. Kritische (zelf) reflectie op ethodologische zwakte zou tot de haitus van iedere sociaal-wetenschapper oeten ehoren. Paul Schnael zal de eerste zijn o dat te erkennen, getuige zijn tweewekelijkse espreking van acadeische proefschriften in de NRC. Ik spreek dan ook de verwachting u it dat het scp alsnog zijn visie op de kwestie zal willen etaleren. Noten 1 Joep de Hart (red.), Zekere anden: Sociale cohesie, leefaarheid en veiligheid. Sociaal en Cultureel Planureau. Den Haag A. Giddens, Runaway World: How Gloalisation is Reshaping Our Lives. Profile Books. London, Geen knieval voor het tijdgeestje Het SCP en de onvrede van 2002 Paul Dekker en Joep de Hart 1 Inleiding Het artikel van Wille Troel egint et een signalering van kritische reacties in de pers op het egin juni 2002 verschenen scp-rapport Zekere anden. Bladeren we door onze doorgaans taelijk volledige knipselkrant, dan waren de erichten en coentaren in de pers destijds overwegend neutraal saenvattend, et hier en daar een toelichting van een der auteurs o f een illustratie uit de praktijk. Dat neet niet weg dat er inderdaad enkele opvallend kritische geluiden vielen te eluisteren in et nae de Volkskrant en de NRC, sos et een valse toon van insinuatie (het scp als kritiekloze spreekuis van de overheid) en vaak et ietwat apodictische teksten over de echte steing onder de evolking. Overigens waren er ook wel tegengeluiden te horen, zoals die van Margo Trappenurg in de NRC van 14 juni, Judith van Male in de Volkskrant van 20 juni en Jos van der Lans in Vrij Nederland van 22 juni Veel ruoer had ongetwijfeld te aken et een ongelukkige tiing van de pulicatie. De tekst van het rapport, in eerste instantie opgesteld als inventarisatie voor de Kainetsverkenning sociale infrastructuur, werd al in noveer 2001 afgesloten. Uiteindelijk kwa Zekere anden uit op woensdag 5 juni De ededeling in het persericht dat de cijfers tot egin gingen, is nogal eens over het hoofd gezien. Het rapport werd door soige coentatoren gelezen als een analyse van de geoedstoestand van het land na de geeurtenissen van ii septeer en 6 aart, 6 ei en i 3 45

5 15 ei Het waren storachtige tijden voor de edia. Strafpleiters etraden de politieke arena en epaald niet et de edoeling o op de triune plaats te neen. Menige colun liet zich lezen als het proces veraal van de onttakeling van het Koninkrijk der Nederlanden tot een ananenrepuliek. Politiek was aan politici niet esteed, had een verlichte voorhoede onder de vaderlandse vastgoedagnaten esloten. Een na de oord op Fortuyn haastig geforeerde posse van vereten Wrekers egaf zich tussen de seulende puinhopen van paars, teneinde ij de eerstvolgende verkiezingen ook de laatste progressieve engerds definitief in pek en veren van het Binnenhof te verjagen. Serieuze nieuwsrurieken veranderden in de daaropvolgende aanden gaandeweg in de chroniques scandaleuses van een politiek operettegezelschap. Rauwe steen galden opgewonden door de urelen van de volksvertegenwoordiging, er vielen zelfs rake klappen voor het oog van televisiekijkend Nederland, het was een koen en gaan van fractievoorzitters en kainetsleden: Walpurgisnacht in de polder. De vaderlandse journalistiek wist zeker dat ze een Grote Owenteling aan het verslaan was. Relativerende eschouwingen van Zekere anden waren sipelweg unzeitgeäß en isschien naen enkele redacteuren het het scp ook wel kwalijk dat zij zelf hun verslaggevers en lezers niet eter op de revolutie hadden voorereid. We gaan nu aan de hand van het stuk van Troel eerst in op de kritiek op Zekere anden. Vervolgens staan we stil ij de redere kritiek op de lindheid van het scp voor de ontwikkeling van assale politieke onvrede, die in 2002 tot een uitarsting zou zijn gekoen. Daarij gaan we ook in op de nonresponse in evolkingsenquêtes en op de ehoefte aan eer dynaische eetinstruenten. De capita selecta &t van Troel koen verder niet expliciet aan de orde. Afgezien van de kwestie van de generaliseeraarheid, die voor ons onnavolgaar wordt gekoppeld aan een veronderstelling over sociaal-deografische achtergronden van opvattingen, lijken het ons ehartigenswaardige woorden. Tot slot: we eperken ons hier tot verwijzingen naar scp-pulicaties, niet odat ze alleaal zo geweldig zijn, aar odat het scp hier nu eenaal ter discussie staat en ze een akkelijke vindplaats (zie zijn voor verdere verwijzingen. 2 Zekere anden O aar eteen nog eer zelfkritiek te leveren: niet alleen de tiing van het rapport, aar ook de titel was ogelijk wat ongelukkig. De (ewust eoogde) aiguïteit ervan lijkt ook Troel te ontgaan. Hij interpreteert zekere eenzijdig als een ijvoeglijk naawoord in de etekenis van vaste, estendige o f etrouware anden. Zekere kan echter eveneens als een onepaald voornaawoord worden opgevat, als typering van anden waarvan de status, kracht en inhoud niet zo duidelijk is. En het was nu net de edoeling o - op wat speelse wijze - die duele etekenis onder de aandacht te rengen. Voorzien van een prozaïsche ondertitel en gevolgd door eer dan 350 pagina s tekst waarin in extenso op de feitelijke stand van zaken en onze interpretatie daarvan wordt ingegaan, leek ons die eerduidigheid geen ezwaar. In onze ogen dekte de vlag vrij aardig de lading. Maar toch: ijna raak is heleaal is, zoals iljardkoning Rayond Ceuleans placht te zeggen. Als de titel tot onjuiste interpretaties aanleiding heeft gegeven, dan hadden we eter een andere kunnen kiezen. Richten we ons nu echter op twee kritische operkingen van Troel over de inhoud van het oek. De eerste heeft etrekking op het aspect veiligheid. Ze wordt terloops geaakt in zijn openingsalinea, aar we vinden het thea te elangrijk o het zoaar te laten passeren. Uitgereider gaat Troel in op een ander centraal onderwerp van de studie: de sociale cohesie. Daarover zo dadelijk. Dat gevoelens van onveiligheid niet significant gestegen waren, is wel een heel rigoureuze selectie uit alles wat in twee uitgereide hoofdstukken van het rapport (pp ) esproken wordt en waarij onder andere apart aandacht geschonken wordt aan onveiligheidseleving, de kans o feitelijk slachtoffer te worden van een isdrijf en opinies onder de evolking over de isdaad in ons land. Wij eperken ons hier tot de onveiligheidsgevoelens, odat de door Troel aangehaalde uitspraak daarop etrekking heeft. Hij doet dit als een vooreeld van een evinding uit het rapport die tot veel geschud van hoofden aanleiding gaf. Dat het onderwerp gevoelig ligt, is duidelijk. Wat de afgelopen jaren in elk geval veranderde, is de edia-aandacht ervoor. Er zijn oenteel aar weinig onderwerpen te vinden die de eotionele teperatuur onder discussianten zo snel naar het 46 = i

6 kookpunt voeren als het thea veiligheid. Menigaal geldt daarij entweder die Üerredung - oder die Kanonen. Echter, zoals de oderne weeran/vrouw ons weet te vertellen: er is een verschil tussen de gevoelsteperatuur en de feitelijke teperatuur, zeker als er een venijnig windje is opgestoken. In Zekere anden wordt geconstateerd dat het erendeel van de evolking aangeeft zich niet onveilig te voelen en dat de eleving van onveiligheid al jaren een vrij staiel eeld vertoont. Hoe kot een ens erop. We weten toch alleaal dat onveiligheidsgevoelens flink zijn toegenoen? Welnu, dat weten we heleaal niet. En als ieand over etrouware gegevens eschikt waaruit dat wel lijkt, dan elden wij hierij daarin zeer geïnteresseerd te zijn. De eest gezagheende ron waarover we in ons land de eschikking heen voor dit vraagstuk, is de Politieonitor evolking van de inisteries van Binnenlandse Zaken en Justitie. Het is daarop dat de geparafraseerde conclusie van het scp-rapport was geaseerd. Zoals uitdrukkelijk vereld, reikte die overigens tot Dateert het vereende onveiligheidsgevoel dan isschien van na die datu? Ook daarvoor zijn geen aanwijzingen. De FOLS-enquête van het cs constateert voor het laatste kwartaal van (dat is dus direct na de aanslag van ii septeer) een toenae in het aantal Nederlanders dat zegt zich wel eens onveilig te voelen van 21 naar 25%. Blijkens de al genoede Politieonitor van 2002 voelt 5% van de Nederlanders zich vaak en 25% zich sos of zelden onveilig. Tweederde (69%) zegt zich nooit onveilig te voelen, vergeleken et is dit een daling van 2% (zie het theorea van Thoas, 2003). Het percentage schoelt de laatste tien jaar steeds rond 70%; Nederlanders voelen zich op dit oent niet duidelijk onveiliger dan egin jaren negentig. Natuurlijk, en kan de etrouwaarheid van dergelijke gegevens ter discussie stellen. Maar dat zou dan aanleiding oeten geven tot een deat en initiatieven ten ehoeve van een etere inforatievergaring, niet tot alleen aar een u so schlierfur die Tatsache. Waarna en eens de keel schraapt o vervolgens onverstooraar verder te gaan et roepen dat onveiligheidsgevoelens assaal ezit heen genoen van de evolking. Dan die sociale cohesie, een elangrijk punt in het etoog van Troel en de reden dat het scp ij eester Troel is gezakt voor het exaen C. Wright Mills. Het is een onderwerp dat nog aanzienlijk uitgereider dan het vorige in het oek ter sprake kot: innen uiteenlopende aatschappelijke sectoren (o.a. kinderopvang, onderwijs, inforele hulp, vrijetijdsesteding) en ij uiteenlopende groepen (o.a. uurtewoners, etnische inderheden, langdurig werklozen, psychiatrische patiënten). Dit alles vanuit uiteenlopende invalshoeken, op uiteenlopende analyseniveaus en op asis van uiteenlopende onderzoeken. Volgens Troel vallen al die honderden pagina s et taellen, grafieken en eschouwingen te reduceren tot zoiets als: voor de oude sociale veranden koen nieuwe in de plaats, die sociologisch ezien ongeveer op hetzelfde neerkoen. Tja. Zoals de voorgaande opsoing al zal doen veroeden, is in het oek zelf de ocht toch wel wat ruier genoen. Voor dit soort zeepkistensociologie geven hoogstens enkele passages aan het slot van hoofdstuk 2 aanleiding als ze niet gehouden worden voor wat ze zijn: een kernachtige typering van enkele eerste resultaten, die vervolgens in de verdere hoofdstukken nader tegen het licht worden gehouden. De crux van de in Zekere anden gehanteerde aanpak is nu net dat ontwikkelingen die zich voordoen op groepsniveau o f innen epaalde wijken, lang niet altijd een weerspiegeling voren van wat zich op het niveau van de saenleving afspeelt of innen het opiniekliaat. Dat verschuivingen die vallen waar te neen ij specifieke evolkingssegenten, ij andere afwezig zijn o f juist de andere richting uitwerken. Dat de vorgeving en effecten van sociale cohesie eerduidig zijn en al naargelang de sociale context en het schaalniveau sterk kunnen verschillen. Al in hoofdstuk 1 wordt hier ij herhaling op gewezen en de epirische hoofdstukken van het oek voren er één lange illustratie van. Troel refereert aan enkele passages waarin de snel toegenoen populariteit van een aantal organisaties op het aatschappelijke iddenveld wordt gesignaleerd en suggereert dan, dat wij zouden enen dat deze vanuit het oogpunt van sociale cohesie (of sociaal kapitaal ) dezelfde functies vervullen als de oude organisatievoren, die oenteel et tegenwind heen te kapen. O f hier sprake is van een gerek aan sociologische vereeldingskracht laten wij in het idden, aar in elk geval wel van een vooreeld van (opnieuw) selectief i 5 47

7 citeren. In het rapport zelf valt (ijvooreeld op p. 319) te lezen, dat de otieven o zich ij die nieuwerwetse organisatievoren aan te sluiten anders zijn, dat het typisch o organisaties gaat et weinig o f geen directe contacten tussen de aangeslotenen en dat zij dus niet eschouwd kunnen worden als een volledig functioneel equivalent voor de traditionele ledenorganisaties. Op deze edenkelijke kanten van de nieuwe indingen is overigens niet alleen in Zekere anden, aar onder andere ook in Vrijwilligers vergeleken (1999) en de participatiehoofdstukken van het Sociaal en cultureel rapport van 1998, 2000 en 2002 steeds gewezen. Het is nu net odat wij - et ijvooreeld een auteur als Roert Putna - de zorg o de ogenschijnlijke teloorgang van het sociaal kapitaal delen, dat oenteel door het scp een onderzoek onder ongeveer honderd organisaties op het aatschappelijk iddenveld wordt gehouden naar onder eer hun interne en externe deocratische gehalte en ijdrage aan de sociale cohesie. Daarij zijn onder andere oude en nieuwe organisatievoren et elkaar vergeleken. Eerste resultaten uit een voorstudie zijn gerapporteerd in het Sociaal en cultureel rapport 2002 (pp ). Plus fa change, plus f est la êe chose? Heleaal niet Trends in houdingen tegenover de politiek Hieree heen we al een overstap geaakt van operkingen over Zekere anden naar de algeenere kritiek op de wijze waarop door het scp ontwikkelingen in aatschappelijke en politieke etrokkenheid en onvrede worden gevolgd. We gaan eerst in op de etrokkenheid en vervolgens op de verklaring en voorspelaarheid van anifestaties van politieke onvrede in Veel van ons onderzoek op dit terrein is geaseerd op evolkingsenquêtes. Daar zitten proleen aan en Troel heeft daar ook verstandige dingen over gezegd. Naast het eeuwige prolee van de zeggingskracht (hoe verhouden de verzaelde opinies zich tot de echte eningen en ook tot gedrag?) lijkt ons het grootste actuele prolee dat van de (toeneend?) selectieve nonresponse. Voor een deel zijn die niet of nauwelijks oplosaar en waar ogelijk proeren we enquêtes dan ook aan te vullen et ander ateriaal, zoals het gegevens van organisaties (zie het al genoede onderzoek naar aantallen leden en donateurs in de Sociale en culturele rapporten), raadpleging van sleutelfiguren in onderzoek van lokaal sociaal eleid, open interviews en focusgroepen, als of niet in coinatie et enquêtes (zie Niet-steers en het lopend project Civil society en vrijwilligerswerk). Aan dergelijk onderzoek zitten ook weer veel eperkingen en proleen, waarvan de vergelijkaarheid in de tijd niet het inste is (institutionele cijfers over lidaatschappen en ook geldinzaelingen voor goede doelen zijn er wel voor langere periodes - en wijzen dan evenals enquêteateriaal ook eerder op een stijging dan een daling van het sociale en politieke engageent in Nederland (Sociaal en cultureel rapport 1998, pp aar zijn niet weer ruikaar o individuele relaties te onderzoeken). We gaan op de proleen nu verder niet in, want de pijlen van de critici richten zich vooral op het geruik van enquêtes. Het prolee van de selectieve nonresponse kan sos worden opgelost door herweging van de resultaten. In onderzoek naar aatschappelijke en politieke etrokkenheid is er echter vaak reden o te veroeden dat de vrijwillige edewerking aan enquêtes gerelateerd is aan de afhankelijke variaelen van het onderzoek. Zelfs als daarvan de werkelijke verdeling ekend is, is een herweging van de resultaten daarop proleatisch. Een veelesproken vooreeld van de proleen ieden de Nationale Kiezersonderzoeken (n k o ). De enquêtes daarvan na de verkiezingen leveren steevast een te hoge opkost op (91 i.p.v. 73% in 1998; 97 i.p.v. 79% in 2002). Nu kan en corrigeren naar de werkelijke opkost, aar ten eerste is de hogere opkost van de geënquêteerden niet alleen een gevolg van geringere edewerking van niet-steers, aar ook van de stiulering van de opkost door de aan de verkiezingen voorafgaande NKO-enquête (Hawthorne) en van overrapportage door de respondenten (sociale wenselijkheid). Maar zelfs als de ondervertegenwoordiging van niet-steers uitsluitend een gevolg zou zijn van selectieve nonresponse, is niet vanzelfsprekend dat herweging helpt. Mensen die niet gaan steen, aar zich wel uitgereid tweeaal laten enquêteren over politiek, zijn niet vanzelfsprekend representatief voor ensen die uit politieke desinteresse zowel verkiezingen als kiezersonderzoeken aan zich voorij laten gaan. Het prolee van de selectieve nonresponse is ernstig en niet voor niets heen we hieraan ij eschrijvingen van ontwikkelingen in politieke e i

8 trokkenheid en onvrede altijd aandacht esteed (vanaf op zijn laatst het Sociaal en cultureel rapport 1978, pp. 289 e.v.). Worden overigens ontwikkelingen in politieke interesse volgens de kiezersonderzoeken vergeleken et ontwikkelingen volgens een verwante vraag in enquêtes die verder niet over politiek gaan en daaro niet dezelfde etrokkenheidsias zullen heen, dan lijkt althans tot het idden van de jaren negentig nog steeds geen sprake van een daling van de politieke interesse (Sociaal en cultureel rapport 1996, pp ). Zowel et het oog op de nonresponse als op andere zwaktes van enquêteonderzoek, is het raadzaa o zoveel ogelijk vergelijkingsogelijkheden te zoeken. Vooral naar aanleiding van de geeurtenissen in de eerste helft van 2002, waarover verderop nog iets eer, zijn er veel schokkende en verontrustende cijfers over politieke houdingen verschenen, die doorgaans slechts oentopnaen waren en sos isschien ook op ietwat tendentieuze vraagstellingen waren geaseerd (in de herfst van 2002 vragen o f het vertrouwen in de politiek de laatste tijd is toe- o f afgenoen is toch ijna uitlokking). Bij vergelijking in de tijd zijn de cijfers isschien nog steeds verontrustend, aar zelden schokkend. Het was in de jaren zeventig vaak niet inder en ondertussen ook wel eens eer. Ter illustratie - geen scp-stuk zonder tael - zijn hier enkele NKO-gegevens opgenoen, die toch aar weer zo representatief zijn geaakt voor enkele sociaal-deografische kenerken en voor opkost en partijkeuze. De organisatoren van het n k o 2002, de Leidse politicologen Joop van Holsteyn en Galen Irwin, zullen over dit onderzoek puliceren na het verzaelen van nieuwe gegevens na de verkiezingen van 22 januari De uitspraken in 2002 zijn alle na de verkiezingen voorgelegd. Dan lijkt en over de hele linie negatiever gested te zijn over politiek en politici dan in De grootste sprong in populariteit aakt de eerste cynische opvatting over vriendjespolitiek - waarij overigens niet is uit te sluiten dat ook gedacht werd aan de rekrutering van Kaerleden voor de nieuwe politiek. Men eent ook vaker dat politici op het eigen elang uit zijn. Dat ze opzettelijk te veel eloven vond en vindt een overweldigende eerder- Tael 1: Opvattingen over de politiek, nagevraagd rond de Kaerverkiezingen van , in procenten van de kiesgerechtigde evolking Is het (heleaal) eens et: 'Kaerlid word je eerder door je politieke vrienden dan door je ekwaaheden Ministers en staatssecretarissen zijn vooral op hun eigen elang uit i Tegen eter weten in eloven politici eer dan ze kunnen waaraken 'Kaerleden ekoeren zich niet o de ening van ensen zoals ik 'De politieke partijen zijn alleen aar geïnteresseerd in ijn ste en niet in ijn ening Mensen zoals ik heen geen enkele invloed op de regeringspolitiek Bron: NKO ; gewogen resultaten (2002 alleen voor opkost en partijkeuze) i 3 49

9 heid. Populairder worden nog wel de opvattingen dat politici zich niet echt ekoeren o de ening van de kiezers en alleen aar op hun ste uit zijn. Opvallend is dan wel dat en niet vaker zegt dat en geen enkele invloed op de regering heeft. Dat laatste correspondeert et tijdreeksen waaruit een toegenoen protestgeneigdheid naar voren kot. Een negatief eeld van politici verdraagt zich lijkaar eter et een positief politiek zelfeeld. Hoe dat ook zij, het cynise is in 2002 groter dan ooit, aar er kan niet worden gesproken van een trendatige toenae van politieke onvrede en heel uitzonderlijk zijn de cijfers voor 2002 ook niet. De steun voor de laatste drie opvattingen in de tael ligt in 2002 nog altijd onder het niveau van Behalve jaren, kunnen landen en onderwerpen van opinievoring en etrokkenheid worden vergeleken. Dergelijke vergelijkingen aken onaanneelijk dat er van een sterke afkeer van de politiek in Nederland sprake is geweest. Zo laten Euroaroeter-cijfers in internationaal en tijdsperspectief ook voor eind nog een grote tevredenheid et de werking van de deocratie in Nederland zien en is in het voorjaar van 2002 het vertrouwen in politieke instituties in ons land onveranderd hoog (Sociaal en cultureel rapport 2002, p. 224; Het theorea van Thoas, 2003). De cijfers zullen later in 2002 est wel wat slechter uitvallen, aar op asis daarvan zouden we dan toch niet eteen een trendoslag gaan signaleren. Ook voor de laatste NKO-cijfers in de tael zal nog enige tijd onduidelijk lijven o f ze een trendreuk aangeven o f slechts een voetnootje gaan verdienen et een verwijzing naar de rare tijd waarin in 2002 werd geënquêteerd. Op zichzelf zijn enquêtecijfers vaak geen geweldige indicatoren, aar door ze op te hangen in een geheel van cijferreeksen en internationale vergelijkingen gaan ze toch iets zeggen over ontwikkelingen in de politieke cultuur. Zelfs wanneer die zeggingskracht twijfelachtig is en en de valt wel ee - en gaat wel goed -duidingen van de algeene ontwikkelingen in ons land niet deelt, lijven verschillen in ontwikkelingen tussen groepen van elang. In scp-rapporten is wat de politieke etrokkenheid en onvrede etreft altijd veel aandacht esteed aan achtergestelde groepen en proleen voor de deocratie, van de niet-verenigingsleden en politieke non-participanten in het Sociaal en cultureel rapport 1974 (pp. 290 e.v.) via ontevreden hoogopgeleide ouderen en onverschillige laagopgeleide jongeren tot de niet-steers in de gelijknaige pulicatie van 2002, en van de risico s van onvoldoende politieke aandacht voor de proleen van non-participanten (Sociaal en cultureel rapport 1984, pp. 325 e.v.) tot het prolee dat nietsteers ontvankelijker zijn voor wat in 1992 al rechtspopulistische oilisatie heette (Sociaal en cultureel rapport 1992, pp. 496 e.v.). Werden we er ij eschouwingen over dit soort zaken nog niet zo lang geleden wel eens van verdacht dat we een ongezonde elangstelling hadden voor proleegroepen, thans zouden we lind zijn voor de politieke onvrede. Het prolee is lijkaar dat we voor afzonderlijke groepen sos wel zorgwekkende ontwikkelingen zien, aar we geen aanwijzingen heen dat er de laatste jaren over de hele linie een toeneende politieke onvrede is of een trendatig stijgende vraag naar, noe eens wat, rechtspopulistisch gedachtegoed. Het ontreekt ons vanwege onze lange tijdreeksen en de rare fluctuaties die we daarin heen ogen aantreffen, sipelweg aan de onevangenheid die nodig is o, zoals Gariël van den Brink doet in het voorwoord van zijn WRR-voorstudie Mondiger of oeilijker? (2002), et enquêtegegevens uit 1996 in het licht van 2002 te spreken over politiek onehagen dat idden jaren negentig reeds estond, o f o, zoals onze gewaardeerde Motivaction-collega Martijn Lapert doet in Trouw van 25 ei 2002, et enquêtegegevens over de periode te spreken over zorgelijke trends en een iniddels alarerende sociaal-psychologische staat van Nederland. Heus heren, gelet op enquêtes was 1970 waarschijnlijk heel wat alarerender en was 2002 toen veel dichterij. 4 De genegeerde revolutie Planureau ist de rap kopte het AD op 15 juni Maar wat was de rap? Wat oest worden voorzien of op zijn inst stante pede worden verklaard? De aanhang voor Fortuyn in Rotterda en voor de leefaarheidspartijen in andere geeenten op 6 aart, de Schadenfreude ij de kijkers van het lijsttrekkersdeat die avond, de oord op Fortuyn op 6 ei, de idden-noordaanhang van a do die avond op het Binnenhof, de assale uitingen van verontwaardiging en verdriet daarna, de 17% steen op de lpf (en 2% voor l n?) op 15 ei? Dit alles en waarschijnlijk nog veel eer. Laten we ons eperken tot de electorale steun voor Fortuyn en de i

10 l p f. In veel eschouwingen daarover lijken twee hardnekkige vooroordelen werkzaa: 1 Operkelijke politieke veranderingen heen altijd externe oorzaken, et nae grote trends en spectaculaire geeurtenissen, en 2 ze gaan gepaard et assale identieke veranderingen op individueel niveau. Ad ï. De eerste veronderstelling lijkt vaak voort te koen uit een soort algeeen aanvaard arxistisch paradiga: er geeuren dingen in de onderouw en die anifesteren zich in de politiek. Politiek heeft echter ook een eigen dynaiek en die wordt waarschijnlijk elangrijker naarate ensen zich voor hun welvaart en sociale zekerheid inder afhankelijk wanen van politieke eslissingen. Naarate kiezers inder door ateriële elangen en door ideologisch en institutioneel verankerde loyaliteiten veronden zijn et de politiek, zullen ze eer de voorkeuren van het oent volgen en zijn ze vataarder voor odes. De edia kunnen een grotere rol vervullen. Dat alles draagt ij aan wat wel de toeschouwersdeocratie wordt genoed en waarover het Sociaal en cultureel rapport 1996 (554) al schreef dat in een aatschappij waarin de echte politiek voor de eeste urgers niet veel eer dan een via de edia waargenoen schouwspel kan zijn (...) etrokkenheid geakkelijk eperkt [wordt] tot kritische recensies, (financiële) steun voor sypathieke nieuwe politieke acteurs en zo nu en dan een luid applaus of oe-geroep. Daar kwa dan ook nog ij dat het de laatste jaren voor veel kiezers steeds lastiger werd o zich te oriënteren in de politiek. We waarschuwden zeker niet de eersten, aar ook niet pas aan het einde van paars: Een verdere links-rechtsconvergentie kan ertoe leiden dat de spanning gaat ontreken die in een representatieve deocratie nodig is o de evolking etrokken te houden ij de politiek. Zonder één of enkele overzichtelijke en geeenschappelijke polariteiten wordt het lastig couniceren en kiezen in de politiek (Sociaal en cultureel rapport 1998,180). Gerek aan spanning in de politiek nodigt uit tot kritiek van uitenaf en aakt onvoorspelaar hoe die kritiek zich ontwikkelt. Tot zover enkele eleenten van wat in ander verand wel de political opportunity structure genoed wordt. De feitelijke ontwikkelingen zijn iets heel anders. Die lijken hoogstens achteraf heel logisch en onverijdelijk. Menige redenering die de laatste aanden ten este is gegeven, vertoont de kenerken van wat in de epideiologische literatuur door het leven gaat als de Texas-sharpshooterfallacy. De ter gaat terug op het verhaal van een scherpschutter die gaten in de wand van een schuur schoot, o vervolgens rondo de kogelgaten een schietschijf te tekenen. Zonder epirisch ewijs werden geeurtenissen a posteriori in een causaal verand geplaatst et vereende dieperliggende ogevingsfactoren. Een denkwijze die opnieuw de wind in de zeilen kreeg toen de verkiezingsuitslagen een aardverschuiving hadden ewerkstelligd in de volksvertegenwoordiging. Naar het vooreeld van de Texaanse schutter lijkt ook ij veel coentaren van destijds gesproken te kunnen worden van een clusteringillusie. Opvallende geeurtenissen zorgden ervoor dat uiteenlopende ontwikkelingen in één gezaenlijk verand en innen één specifieke context werden geplaatst: de aanslagen in Aerika en scepticise over de iigrantenpolitiek, consuentise en een hang naar herstel van sociale cohesie, welvaart en politieke ongedurigheid, gevoelens van onveiligheid en de glorieuze entree van Fortuyn in de vaderlandse politiek. Ad 2. De tweede veronderstelling zal zowel voortkoen uit een ehoefte aan eenvoud als een neiging tot retoriek. Het voortdurende gepraat over wat de kiezer deed, tot uitdrukking racht en eoogde, geeft van eide lijk. Maar de kiezers deden heleaal niet alleaal o f zelfs in grote eerderheid hetzelfde - de kiezer was het waarschijnlijk zelden zo sterk et zichzelf oneens als in en ovendien kunnen ensen o heel verschillende redenen politiek hetzelfde doen, zeker een knop op een steachine indrukken. In dit verand kan het werk van Jon Elster over sociale echanisen niet genoeg ter lezing worden aanevolen, aar we eperken ons nu even tot 15 ei 2002 en zien dan ook nog heleaal a f van de 83% kiezer die geen lpf stede - waarvan een klein deel overigens wel als i 5 51

11 effect van Fortuyn kan worden gezien odat ze tegen de l p f gingen steen in plaats van thuisleven (Niet-steers (2002)). Het electoraat van de lpf zal voor een deel heen estaan uit ensen die sipelweg kozen op de partij die voor hen al langer elangrijke kwesties aan de orde stelde, waarschijnlijk vooral kwesties rond iigratie en integratie. Daarnaast zullen er ensen zijn geweest die uit een eer diffuse aatschappelijke onvrede o f weerzin tegen de gevestigde politiek op de lpf steden. Naast steers op de eest naije partij en de este uitdrukking van hun gevoelens, zullen er strategische steers zijn geweest die ij inder grote collectieve verwachtingen op een andere partij zouden heen gested. En ensen die inder strategisch wilden horen ij de vernieuwingseweging die op gang leek te koen. En dan zullen er ook nog kiezers zijn geweest die vonden dat de politiek wel wat levendiger kon of die een uitenstaander eens een kans wilden geven. En dan waren er waarschijnlijk ook nog ensen die eigenlijk vrij plotseling vonden dat ze niet eer inkoen hadden oeten heen aar een kortere wachtlijst voor hun oude oeder. Etcetera. In alle eelden van de laatste aanden van verwende, verdwaalde, oze, iskende en revolterende urgers, zit wel wat waars. Maar in plaats van te zwelgen in de retoriek van het afzonderlijke eeld, ware het eter te onderzoeken hoe de deelwaarheden zich verhouden in afzonderlijke evolkingsgroepen en hoe ze schuiven in de tijd. Ook over de effecten van de verkiezingen en wat daaraan voorafging, is ongereideld gespeculeerd. Dat de revolte van 1,6 iljoen ondige geïndividualiseerde urgers die door Pi Fortuyn de kracht van hun ste heen leren kennen (Martijn Lapert in Trouw van 25 ei 2002) grote gevolgen zou heen, was de overtuiging van velen. In het algeeen past hier de waarschuwing dat de ipact van spectaculaire geeurtenissen, die ogeven zijn et veel draa, eoties en edia-aandacht, geakkelijk als te groot wordt ingeschat. De wereld zal nooit eer hetzelfde zijn na n septeer 2001 en Nederland is anders na 6 en 15 ei 2002, aar de aantoonare doorwerking van dergelijke geeurtenissen in de sociale relaties en politieke etrokkenheid en opvattingen van alledag lijkt vaak toch aar eperkt in reikwijdte en tijd te zijn. Wat lijft, is lastig te voorspellen. Voor Nederland lijkt een vrijere - inder ange aar isschien ook inder eschaafde? - oordeelsvoring over inderheden waarschijnlijk. Dat kan dan over enige tijd lijken in onze tijdreeksen. Maar kunnen we volstaan et dat aar af te wachten? Zouden we gelet op het hoge veranderingstepo van de oderne saenleving (Troel) en vanwege de inforatieehoefte van politiek en puliek, niet eer oeten doen o de dynaiek van individuele en collectieve eningsvoring en gedragsveranderingen in de greep te krijgen? Misschien niet, waarschijnlijk wel. We zijn serieus op zoek naar een antwoord, et voor ons nieuwe onderzoeksethoden en ook et nieuwe partners, waarij we het onderzoeksureau Motivaction niet onvereld willen laten. Maar akkelijk is dat niet; het pad tussen het negeren van de politieke actualiteit en het eegesleurd-worden door die actualiteit lijkt saller dan ooit. 5 Slot: over sociale lindheid en sociologische vereeldingskracht Keren we terug naar Zekere anden. De uitkosten van onderzoek dat is gedaan naar ijvooreeld de onveiligheidseleving, de waardering van sociale voorzieningen, sociale deugden en politieke doelen, of houdingen tegenover politiek en politici, wijzen overwegend op een opvallende stailiteit. Ze tonen in elk geval niet eenzijdig een assale toenae van onehagen onder de evolking, een algeene verloedering van de zeden of een steeds atelozer egoïse. Integendeel: individualisering of niet, de ereidheid o als urgers zelf in actie te koen o oplossingen te ewerkstelligen, lijkt vandaag de dag groter dan ooit (en in elk geval aanzienlijk groter dan tijdens de zogenaade hoogtijdagen van het aatschappelijk protest: ). Leven we hier in de polder dan in het paradijs? Natuurlijk niet. Er zijn tal van wijken aan te wijzen waar van alles is is, er zijn overheidsaatregelen die voor geen eter functioneren, er zijn evolkingsgroepen die systeatisch uit de oot dreigen te vallen. Maar wat wordt waargenoen et een telelens oet niet verward worden et het hele landschap: een ruie eerderheid van de Nederlanders is niet chronisch ontevreden o f ongelukkig, uitgekeken op de politiek of uitsluitend ezig et het ewerken van zijn eigen tuintje. Een vergelijking et landen die het in ijna alle opzichten aanzienlijk inder heen getroffen dan wij, is wat dat

12 etreft instructief en een proaat iddel tegen een alaisesteing. En het is al heleaal onverstandig voor een onderzoeker o zich te laten leiden door de waan van de dag, o f die nu vanuit de iniddels spreekwoordelijke Bentley, vanuit een redactiekantoor o f vanuit een actiecoité wordt verwoord. We heen hier waarschijnlijk niet alle twijfels van Wille Troel weggenoen en niet alle kritiek van het afgelopen jaar weersproken. Dat hoeft ook niet. De ronkende verwijzingen naar eigen werk in het voorafgaande ogen een andere indruk wekken, aar we heen zelf de nodige twijfels ij ons onderzoek. We heen ook niet de illusie alle oze dagladredacteuren te heen overtuigd. En dat hoeft evenin. Soige dingen koen vanzelf goed. Tepus onia revelat. Wie de huidige espiegelingen in de NRC legt naast die van halverwege vorig jaar, staat ervan versteld hoe snel s levens felheid daaruit weer is geweken en de rust op Marten Meesweg is teruggekeerd. Iniddels is 2002 er teruggeracht tot een jaar van veel politiek tuult, waarin de nieuwe politiek isschien toch vooral ezien oet worden als een reactie op de gezapigheid die zich in acht jaar Paars zo welig had ontwikkeld. Nederland is nog steeds een land van grote politieke consensus, waarij de consensus is verschoven toch vooral door toedoen van de eenling, die nu in Italië in een praalgraf ligt. (Rayond van den Boogaard, NRC Handelslad 28 deceer 2002). Zo kennen we ons avondlad weer: een ekende persoonlijkheid zorgde voor een aanpassing van de politiek. Wij koesteren ons nog even in de twijfels van Gerry van der List in de Elsevier van 21 deceer 2002: De toekost oet het natuurlijk, zoals altijd, uitwijzen, aar het zou est kunnen zijn dat het Sociaal en Cultureel Planureau over een paar jaar een groter inzicht in de aatschappelijke werkelijkheid wordt toegedicht dan de doedenkers die de grondvesten van de vaderlandse saenleving nu ineens zien schudden. Weg van de duelzinnigheid Wille Troel Ik juich het toe dat het s c p alsnog de handschoen oppakt. De kritiek in de serieuze pers was destijds wel degelijk hard en hier en daar zelfs insinuerend. Was het planureau eigenlijk wel onpartijdig? De wereld werd in het gewraakte rapport wel heel erg door een roze (lees: paarse) ril eschouwd. Zulke verdachtakingen kunnen aar eter ontzenuwd worden, voordat ze een eigen leven gaan leiden. Dit etekent dat serieus oet worden ingegaan op kritiek die wel et recht en reden wordt geuit. Het stuk van Paul Dekker en Joep de Hart voldoet aan die verwachting. De eide auteurs doen opnieuw oeite o de nuances in het rapport Zekere Banden voor het voetlicht te rengen. Daarnaast gaan ze in op enkele coplicaties die het eten van sociale en culturele trends vergezellen. Onderkend wordt dat het s c p niet onfeilaar is, dat nieuwe en eer dynaische ethoden wenselijk zijn en dat daartoe wellicht saenwerkingsveranden et andere eetstations oeten worden ontwikkeld. Toch houd ik zo ijn edenkingen. De toon van het stuk is wel erg triofantelijk. Zie je nu wel, zo klinkt het alsaar tussen de regels door, het is alweer voorij et die nieuwe politiek. We hadden gelijk, het etrof slechts een incident, een tijdelijke verandering van gevoelsteperatuur. Wat goed dat er een instituut als het s c p estaat, dat nuchter lijft registreren waar andere waarneers zich het hoofd op hol laten rengen door het eerste de este tijdgeestje. Hier doen de auteurs wedero wat ook al in Zekere Banden geeurde: onowonden vaststellen dat er weinig reden tot opwinding is. Mij wordt enkele alen verweten dat ik het rapport op dit punt onrecht aandoe en/of slechts gedeeltelijk citeer, aar dat klopt niet. Het volgende citaat is afkostig uit het slothoofdstuk, waarin de elangrijkste resultaten op rij worden gezet. Schuin gedrukt staat daar op p. 319 als eerste conclusie: 'Er heeft geen uitholling van de sociale cohesie over de hele linie plaatsgevonden. Wel lijkt er sprake van een wisseling van de wacht waarij oude voren van sociale cohesie steeds eer worden vervangen door nieuwe. Korto, niet ik he al die honderden pagina s et taellen, grafieken en eschouwingen gereduceerd tot deze conclusie, dat heeft het s c p zelf ge i 5 53

13 daan. Ik he e juist afgevraagd o f dat verantwoord was, gelet op de nuances in het ateriaal en gelet op een aantal lastige proleen et etrekking tot de gehanteerde ethode. Dekker en De Hart gaan echter aan de strekking van deze operkingen voorij. Ze spreken weliswaar, heel vriendelijk, van ehartigenswaardige M&T-suggesties, aar in het geding is een eer fundaentele kwestie. Zou het zo kunnen zijn dat elangrijke aatschappelijke veranderingen niet worden opgeerkt, sipelweg odat het eetinstruent niet langer in staat is ze waar te neen? Ik houd overeind dat we deze ogelijkheid serieus in overweging oeten neen. Toegegeven, de pulieke opinie is alweer een andere kant op gehold. De edia lijken schuld te willen elijden, nu ze alsaar enadrukken dat ze waarschijnlijk enige tijd aan collectieve verstandsverijstering heen geleden. Maar wat zegt dit over het wetenschappelijk deat? Heleaal niets. Nog altijd kan het heel goed zijn dat zich een sociaal-culturele aardverschuiving aan het voltrekken is, die zich aan onze waarneing onttrekt. En nog altijd is ij onduidelijk o f het s c p deze hypothese werkelijk serieus wil neen. Maar dat kot isschien odat het s c p welewust aiguïteit nastreeft. Ik erken ruiterlijk dat ij de aiguïteit in de titel van het rapport is ontgaan, sipelweg odat ik er de waarde niet van in kan zien. Het lijft vreed: aan de ene kant etogen dat zich op allerlei niveaus van de saenleving saillante veranderingen voordoen, o aan de andere kant vol te houden dat van een onverinderde sociale stailiteit sprake is. Aan de ene kant erkennen dat het een goed idee zou zijn o nieuwe ethoden te eproeven, aar aan de andere kant het veroeden uitspreken dat dit weinig nieuws zal opleveren. Ik hoop dan ook dat het laatste woord nog niet is gezegd en dat het s c p uiteindelijk onduelzinnig zal kiezen voor een vernieuwende onderzoeksstrategie i